ІІ - тарау. Ќазаќстан-Ќытай арасындаѓы экономикалыќ байланыстар

Ќытайда іс ж‰зінде єлемніњ барлыќ ірі компанияларыныњ кєсіпорындары орналасќан. Єрбір бесінші “Боинг” ±шаѓы Ќытайда шыѓарылады. ЌХР т‰рлі-т‰сті теледидардыњ µндірісі жµнінен єлемде бірінші орынѓа шыќты. 17 миллионѓа жуыќ ќытайлыќтар Интернеттіњ ќызметін т±раќты т‰рде пайдаланады. Кµптеген кµрсеткіштер бойынша Азияда жетекші позицияѓа ие болып, Ќытай Жапонияны басып озды. Жыл сайын ЌХР экономикасына 40 миллиард долларѓа дейін шетелдік инвестициялар т‰седі. Жєне де 2000 жылы елдіњ сыртќы сауда айналымы 474 млрд. долларды ќ±рады.³⁶

Жоѓары саяси дењгейдегі алѓашќы байланыстар, сµз жоќ, сауда-экономикалыќ байланыстарды дамытуѓа серпін берді. ¤зара ќоян-ќолтыќ араласу, ынтымаќтастыќтыњ перспективалыќ салаларын іздестіру процесі басталды. Шекаралыќ аудандар белсенді ж±мысќа кірісті. Оныњ ‰стіне Ќытайда оларѓа сыртќы экономикалыќ ќызметте µте ‰лкен ќ±ќыќтар берілді. Делегациялармен алмасуда ќарќынды т‰рде дами бастады. Ќазаќстан 1990 жылдардыњ басында-аќ Ќытайдыњ негізгі Орталыќ Азиялыќ єріптесіне айналды

Сауда-экономикалыќ салада екі ел географиялыќ жаќындыќ пен экономикалардыњ µзара толыѓатын сипатымен берілен артыќшылыќтарды барынша пайдалана отырып, энергетика, металлургия, м±най-химия µнеркєсібі, минералды тыњайтќыштар µндірісі, кµлік тоќыма µнеркєсібі салаларындаѓы ынтымаќтастыќќа басым кµњіл бµлетіндігі аталып кµрсетілді.

Осы мєліметтерді ескере отырып, Ќазаќстан мен Ќытай арасындаѓы сауда экономикалыќ байланыстарѓа жіті мєн бермеске болмайтындыѓы аныќ байќалады.

Десек те Ќазаќстан мен Ќытай арасындаѓы сауда экономикалыќ байланыстар тек б‰гін орнап отырѓан жоќ. Б±л мањызды байланыстар 1980-жылдардаѓы Кењес одаѓынан м±ра болып ќалды. Кењес-Ќытай ќатынастарындаѓы суыќ ызѓар 1989 жылы µз мєресіне жеткен болатын. 1989-1995 жылдарѓа арналѓан сауда экономикалыќ ќатынастарѓа байланысты екі ел арасында келісімге ќол ќойѓан болатын. Біраќ Кењес ‰кіметініњ ќ±лауына байланысты б±л экономикалыќ байланыстар уаќытша тоќтатылѓан болатын. Тєуелсіздігін алѓан Ќазаќстан б±л байланысты 1992 жылдан бастап ќайта жалѓастырды.

Экономикалыќ байланыстар м±най-химия µнеркєсібі, энергетика, металлургия, минералды тыњайтќыштар, кµлік, тоќыма µнеркєсібі салаларында ‰лкен жетістіктерге жетті. Екі ел арасындаѓы экономикалыќ байланыстарда м±най µнеркєсібініњ мањызы зор болды. ¤йткені, халќы жµнінен бірінші орында т±рѓан Ќытай мемлекетініњ энергетикалыќ с±ранысын µз елінде µндіріп жатќан м±най толыќтыра алмады. Б±л Ќазаќстанныњ м±най µнеркєсібін дамытуына µте ‰лкен жаѓдай жасады.

Осы ретте статистикалыќ мєліметтерге ж‰гінетін болсаќ Ќазаќстан Республикасыныњ сыртќы саудадаѓы тауар айналымы 2004 жылѓы мєлімет бойынша 33 млрд. АЌШ долларын ќ±раса, соныњ ішінде Ќытаймен сауда айналымы экспорт саласында 1,9 млрд. АЌШ долларын, ал импорт саласында 758,2 млн. АЌШ долларын ќ±рап отыр. Ал 2002-2004 жылѓы Ќытай инвестициясы 393,4 млн. АЌШ долларын ќ±рап отыр. Ал Ресейлік инвестиция 197,49 млн. АЌШ долларын ќ±рап отыр. Ал АЌШ инвестициясы 3,1 млрд. АЌШ долларына жетіп отыр. Пайызбен шаќќанда 36,90 % АЌШ инвестициясы, 4,67 % Ќытай инвестициясы, 2,34 % Ресей инвестициясы.³⁷

Сонымен 2002 жылы ЌХР Оњт‰стік-Шыѓыс Азияѓа келген б‰кіл шетелдік инвестицияныњ 80 %, ал Ќазаќстан Орталыќ Азияѓа келген шетелдік инвестицияныњ 80%-ын ж±тты.³⁸ Содан бері екі мемлекеттіњ аталмыш кµрсеткіштері артпаса кеміген жоќ.

Ќытаймен кµршілес орналасќан Ќазаќстанѓа келіп жатќан шетелдік тікелей инвестиция кµлемініњ ќысќармаќ т‰гілі, ќарќындап ±лѓаюын бір ќараѓанда т‰сініњсіздеу кµрінере хаќ. Біраќ шындыѓында оны оп-оњай-аќ т‰сіндіруге болады. Ќытай мен Ќазаќстанѓа келіп жатќан шетелдік тікелей инвестицияныњ ќ±рамы да, маќсаты да екі т‰рлі. Басќаша айтќанда б±л жаѓынан екі мемлекет экономикасы арасында ешќандай бєсекелестік жоќ. Ќытайѓа кµптеп аѓып жатќан инвестицияныњ нысаны т‰рлі-т‰рлі дайын тауар µндірісі.

Ал Ќазаќстанды алатын болсаќ, м±нда келіп жатќан инвестициялыќ ќаражат негізінен шикізат шыѓару µнеркєсібіне ќ±йылып жатыр. М±ндай инвесторлардыњ ќатарында Ќытай компаниялары да бар, яѓни ЌХР Ќазаќстаннан инвестицияны б±рып єкетпек т‰гілі, µзі де соныњ кµлемін арттыруѓа ат салысып жатыр. Б±л біздіњ еліміздіњ инвестициялыќ жаѓдайыныњ Ќытаймен кµрші басќа да елдердіњ жай к‰йімен салыстырѓанда єлдеќайда ±тымды болуына жол ашып отыр.

Сµйтіп, Ќазаќстан єзірше Ќытаймен кµрші болудан шыѓын тартып емес, пайдасын кµріп жатыр. Б±л игі нєрсе болар. ¤йткені, тегі кµршілердіњ µзара келіспеушілік емес, µзара т‰сіністік жаѓдайында µмір с‰ргені жаќсы ѓой. Бір адам мен екінші адамныњ, бір отбасы мен екінші отбасыныњ кµршілігі уаќытша жайт болуы м‰мкін, ал бір ел мен екінші елдіњ, бір мемлекет пен екінші мемлекеттіњ кµршілігі бір ѓ±мырлыќ жаѓдай болып табылады. М±ндайда кµршіњді алмастыра алмайсыњ. Сондыќтан Ќытай мен Ќазаќстан арасында єзірше экономикалыќ даму т±рѓысынан ќарама-ќайшылыќтыњ болмауы ќ±птарлыќ жайт ретінде баѓалануы тиіс.

Біраќ осы жаѓдай Ќазаќстан µзініњ игілікті к‰шін дайын тауар µндіру ісіне белсене араласќанша ѓана саќталмаќ. Ќазір біздіњ еліміз 2003-2015 жылдарѓа арналѓан индустриалды-инновациялыќ даму баѓдарламасын ќолѓа алып, ж‰зеге асырып жатыр. Оныњ басты маќсаты – ел экономикасыныњ шикізат µнідірісімен шектелмей, дайын тауар µндірісінде ќарыштатып дамытуына жол ашу. Б±л ќ±жат ќабылданѓан т±ста м±най µнеркєсібі Ќазаќстан жалпы ішкі µнімініњ 19%-ын жєне экспорттыњ 40%-дан астамын беретін. 2004 жылы б±лардыњ ‰лесі біраз артты. Мєселен, былтыр 60 млн. тонна м±най µндірілді. 2004 жыл барысында осы шикізат тонна баѓасыныњ халыќаралыќ рыноктан 300 доллар дењгейінде ќалыптасќанын ескерсек, осы т‰сінік бойынша саладаѓы жалпы µнім ќ±ныныњ 18 млрд. долларды ќ±раѓанына кµзіміз жетеді. Ал Ќазаќстанныњ ЖІ¤ (жалпы ішкі µнімі) сол 2004 жылдыњ нєтижесі бойынша 40 млрд. долларѓа жеткен.³⁹ Б±л дегеніміз µткен жылы м±най µнеркєсібі Ќазаќстан экономикасы µнімініњ 45%-ін берді деген сµз. Енді экспортты алайыќ. ¤ткен жылѓы оныњ аќшалай кµлемі 20 млрд. ќ±рады. Егер Ќазаќстанныњ экспортќа кеткен 43,250 млн. тонна кµлеміндегі б‰кіл м±найы осы шикізатќа ќатысты халыќаралыќ баѓамен баѓаланѓан болса, оныњ ќ±ны 12 млрд. 975 млн. долларѓа баѓаланѓан болар еді. Ал б±л жалпы Ќазаќстан экспортыныњ 64%-і.⁴⁰ Басќаша айтќанда м±найдыњ б‰гінгі тањдаѓы Ќазаќстан ЖІ¤ жєне экспорты ќ±рамындаѓы шын мєніндегі ‰лесі аса зор деуге болады. біраќ шын мєнісінде біздіњ осы шикізатымыз халыќаралыќ рыноктаѓы баѓалардан єлдеќайда тµмен дењгейде баѓаланады. Сондыќтан экономикамызѓа ќатысты статистикалыќ мєліметтердегі оныњ ‰лесі єзірше айтарлыќтай кµп емес сияќты болып кµрінеді.

Дегенмен, Ќазаќстан ‰шін экономиканыњ жалѓыз ѓана шикізат µндірісіне байланып ќалуынан ќ±тќару жаѓын ойлау ќажет-аќ. Индустралды-инновациялыќ даму баѓдарламасы осындай ќажеттіктен туындаѓан. Ондаѓы белгіленген маќсат бойынша 2015 жылѓа дейін µњдеу µнеркєсібініњ ЖІ¤ ќ±рамындаѓы ‰лесі 35,5%-ѓа жетуге тиіс. Баѓдарламаныњ 2003-2015 жылдарѓа шаќталѓан бірінші кезењі ќазір аяќталуѓа жаќын. Оныњ барысында индустриалды-инновациялыќ баѓдарлама араларына ќатысты зањдыќ база ќалыптастырылып жєне ретіне сай салалыќ баѓдарламалар ќабылданып ‰лгеруі тиіс болатын. Алдаѓы 2006 жылы содан бастап 2010 жылѓа дейін созылатын екінші кезењ іске ќосылуѓа тиіс.⁴¹ Оныњ барысында инвестициялыќ база жєне кадрлар дайындалады жєне µндірістіњ т‰бегейлі реформалануы ж‰зеге асады деп белгіленген. Соњѓы ‰шінші кезењ 2010 жылдан 2015 жылѓа дейін созылѓан. Оныњ барысында таза шикізат емес болып табылатын тауар µндірісі кµлемі аталмыш 35,5% дењгейіне жетпек.⁴²

Біраќ осы маќсаттарѓа барар жолда Ќазаќстан экономикасыныњ кµрші Ќытай экономикасымен бєсекелестікке т‰суі ыќтимал. ЌХР-даѓы µнеркєсіптік даму µндірілетін жєне экспортќа шыѓарылатын тауар номенклатурасын барѓан сайын кењейте т‰суге негізделген. Сондыќтан 2006-2010 жылдарда Ќазаќстан µзініњ индустриалды-инновациялыќ баѓдарламасына инвестиция тарту барысыныњ кейбір т±старында Ќытаймен бєсекелес болып ќалуы м‰мкін. Ал сол ЌХР экономикасымен бєсекелестікте арзандау болып табылатын Вьетнам мен Тайланд экономикалары жењіліс тапќан.⁴³ ¤йткені Ќытайлыќтардыњ бєсекелестік дењгейі кµптеген дайын µнім µндіру салаларында єлемде бірінші орында. Технологиялыќ к‰рделілігі тµмен, не орташа тауарлар шыѓару баѓытында Ќытаймен тайталасамын деу кµп жаѓдайда бос єурешілік болып шыѓады екен.

Демек, Ќазаќстанѓа Вьетнам мен Тайландтыњ к‰йіне т‰спес ‰шін µзініњ индустриалды-инновациялыќ даму баѓдарламасын ж‰зеге асыру барысында неніњ шындыѓында табысќа жеткізерін жєне неніњ табысќа жеткізе алмайтынын ќайта-ќайта саралау елегінен µткізіп т±ру ќажет. Єйтпесе оныњ ауќымындаѓы кµптеген шаралардыњ аќыр соњында бос єуре мен босќа аќша шашу болып шыѓуы м‰мкін.

Ендігі кезекте Ќазаќстан жєне Ќытай арасындаѓы біріккен кєсіпорындарѓа тоќтала кетсек. Жалпы шетелдік кєсіпорындардыњ саны 3995 болса, жарѓылыќ капиталы 183,2 млрд. АЌШ долларына тењ.²⁹ Соныњ ішінде АЌШ кєсіпорындары 290 болса, Ресей кєсіпорындары 824. Ал Ќытай кєсіпорындарыныњ саны 336, жарѓылыќ капиталы 24 млрд. АЌШ долларын ќ±рап отыр. Ќытай-Ќазаќстан біріккен кєсіпорындардыњ бірнешеуіне тоќталатын болсаќ: м±най саласында Ресей территориясы арќылы µтетін ќазаќ-ќытай м±най ќ±быры іске ќосылды. Б±ѓан дейін м±най новороссийск арќылы экспортталатын. Б±л ќ±бырдыњ ашылу салтанатына Ќазаќстан Республикасыныњ Президенті Н±рс±лтан Назарбаев ќатысќан болатын. Alcatel компаниясыныњ мєлімдеуінше Kazakhstan China Pipeline компаниясы мен Ќазаќстанныњ арасында 977 км-лік м±най ќ±бырын салу туралы келісім шартќа ќол ќойылды. ⁴⁴

Kazahstan China Pipeline – б±л біріккен кєсіпорын. М±нда Ќазаќстан мен Ќытайдыњ мемлекеттік м±най компаниялары: ЌазМ±найГаз ААЌ жєне CNPC бірігіп ж±мыс істейді. Б±л ќ±быр тек м±най тасымалдап ќана ќоймай Атасу (Ќазаќстан) жєне Алашанькоу (Ќытай) ќалаларыныњ сауда-экономикалыќ байланыстарын ныѓайта т‰сері аныќ. Ендігі кезекте PetroKazakhstan компаниясыныњ жай к‰йіне тоќталатын болсаќ, б±л компанияныњ Ќытайлыќ China Natinal Petroleum Corporation (CNPC) компаниясыныњ сатып алуын Канада соты маќ±лдаѓан болатын. Сот шешімі 18 ќазанда бекітіліп, м±нда Канада компаниясыныњ 100% акциясын CNPC компаниясы ќ±ќыѓына берілді. Б±дан былайѓы кезекте Ќытай компаниясыныњ ‰лесіне 4,18 млрд. АЌШ доллары тиетін болады.⁴⁵ Біраќ 18 ќазанда сот шешімі шыѓып ќойѓанына ќарамастан ресейлік Лукоил компаниясы канадалыќ сотќа арыз тастаѓан болатын. Арыз беруіне б±л компанияда µз ‰лесі бар екендігін сылтау етті. Біраќ сот Лукоил компаниясыныњ арызын ќабыл етпеді. Ќазіргі тањда PetroKazakhstan Шымкент ќаласындаѓы м±най µњдеуші жалѓыз µнеркєсіп болып отыр. Б±л кєсіпорын Ќазаќстандаѓы мањызды ‰ш м±най µњдеуші заводтарыныњ бірі.

Минералды тыњайтќыш саласында Ќаратау ќаласындаѓы “Каз Фосфат” µнеркєсібінде таѓы да бір ќазаќ-ќытай біріккен кєсіпорны д‰ниеге келді.⁴⁶ “Каз Фосфат” кєспорныныњ бас директоры М±ќаш Ескендіровтыњ сµзіне ќараѓанда, бірікке жоба минералды тыњайтќыш µнімдерін 6 есеге кµбейтуге м‰мкіндік береді. Ќытай тарапы “Каз Фосфат” Ќытайда 100%-дыќ тауар µткізу аймаѓын жасай алады. ¤йткені Ќытайда фосфор тыњайтќышына деген с±раныс µте жоѓары болып отыр.

Яѓни Ќазаќстандыќ минералдыќ тыњайтќыштар баѓасы жєне сапасы жаѓынан американдыќ µнімдерге тењ дєрежеде бєсекелес бола алады.

Ќазаќстан мен Ќытай арасында сауда экономикалыќ байланыстарыныњ орнатылуына екі жаќ та м‰дделі болып отырѓандыѓы айќын кµрінеді. ¤йткені Ќытай ‰шін Ќазаќстан энергетикалыќ шикізат жеткізуші бірден бір ел болып отыр. ¤з кезегінде Ќазаќстан ‰шін Ќытай рыногы тауар µткізу ‰шін ењ ыњѓайлы аймаќ болып отыр.

Ќазіргі тањда екі ел арасындаѓы сауда экономикалыќ байланыстар дамытуда м±най жєне газ жетекші орын алып отыр. ¤йткені Каспий тењізіндегі м±най ќоры тек ќана Ќазаќстанныњ с±ранысын ѓана ќанаѓаттандырып ќоймай, оны шетелге экспорттауѓа ‰лкен м‰мкіндігі бар. Ал Ќытайдаѓы м±найѓа деген с±раныстыњ єр жылдыќ кµрсеткіші 6%-дан µсіп отыр. Б±л жаѓдайлар Ќазаќстан мен Ќытай арасындаѓы экономикалыќ байланыстардыњ ныѓаюына себеп болып отыр. Ал єлемдік гегемондыќ ‰шін жанталаса єрекет етіп жатќан кµрші алып ел мен экономикалыќ байланыстардыњ жоѓары дењгейде болуы Ќазаќстан ‰шін µте мањызды. ¤йткені Ќазаќстан єлемдік ірі державалар ‰штігініњ ортасында орналасуы ‰лкен себеп бола алады. Яѓни б±л ‰штікті Москва-Пекин-Вашингтон ќ±рап отыр. Б±л ‰ш алып ел де Орта Азияѓа µз ыќпалдарын жџргізуге тырысып отырѓандыѓы айќын байќалады. Б±л ортаќ м‰дде Ќазаќстан ‰шін µте стратегиялыќ мањызѓа ие. Экономикалыќ даму б±л ‰штіктіњ ќазіргі тањдаѓы ењ мањызды мєселесі болып отыр.

Екі ел арасындаѓы сауда-экономикалыќ ќатынастар жылдан жылѓа дамыды. Ќазаќстан мен Ќытай арасында µзара тауар айналымы кµлемі жаѓынан 1991 жылы 150 млн. долларды ќ±раса, ќазіргі тањда б±л кµрсеткіш едєуір ±лѓайѓан. Яѓни соњѓы кµрсеткіш 33 миллмардты кµрсетіп отыр.⁴⁷ Ќазаќстан б±л кµрсеткіш бойынша ТМД жєне Шыѓыс Еуропа елдері арасында Ресейден кейінгі екінші орында т±р. Негізгі экспорт ќара жєне т‰сті металл, соныњ ішінде металл сыныќтары мен мыс болып табылады. Импорт ќ±рылымы техника мен ќ±рал-жабдыќтар, тоќыма б±йымдары, халыќ т±тынатын тауарлар, химия µнімдер, фосфор тыњайтќыштары. 2001 жылдан бастап Ќазаќстан бидайы Ќытай рыногыне шыѓарыла бастады. Ќазіргі кезде б±л салада Ќазаќстанда 18 Ќытай компаниясы жєне 70 бірлескен кєсіпорын ќызмет істейді.

Ќорытынды
Ќазаќстанныњ географиялыќ орналасуы оныњ Ќытаймен ќарым - ќатынасында мањызды роль ойнайды. Бђѓан кљптеген мысалдар айтып жатудыњ љзі артыќ. Оны мынадай схемамен кљрсетуге болады: АЌШ – Ресей – Ќытай;Ќазаќстан осы мањызды ѕлемдік державалар арасында орналасќан. Елбасы Н.Назарбаев љз жолдауында сыртќы саясатта бірінші – Ресей,екінші – Ќытай мемлекеттеріне баса назар аудару ќажет деген сљздері де осыны мењзегендей ѕсер ќалдырады.

Ќытай мемлекетініњ енді ѓана дамып келе жатќан Орта Азия мемлекеттеріне саяси ќызыѓушылыѓы Ќазаќстанмен ќарым – ќатынастыњ жоѓары дѕрежеде дамуына љз септігін тигізіп отыр. Љйткені Орта Азия аймаѓына тек ќана Ќытай емес , сонымен ќатар АЌШ, Ресей сияќты ѕлемдік гегемондыќќа бѕсекелестік танытып жатќан алып елдердіњ де ќызыѓушылыќ танытуы Ќазаќстанныњ саяси аренадаѓы мањызын арттыра тџсуде.( АЌШтаѓы 11 ќыркџйек оќиѓасы Орта азия аймаѓына деген ќызыѓушылыќтыњ артуына ыќпал етті.) Ќытаймен жаќсы ќарым – ќатынаста болу Ќазаќстанныњ Азиядаѓы беделініњ љсуіне ыќпал ететіні аныќ. Ќытай сияќты алып елмен ѕріптес болу тек Ќазаќстан џшін пайдалы болып ќоймайтынына жоѓарыда айтып љткен жаѓдайлар мысал бола алады. Яѓни Ќазаќстанмен саяси – экономикалыќ байланыс орнатуѓа Ќытай тарапы да мџдделі болып отыр.Ќытай тарапыныњ Ќазаќстанмен дипломатиялыќ ќарым – ќатынас орнатуына негізгі себеп болып отырѓан мына жаѓдайлар екені даусыз:

Біріншіден екі ел кљрші орналасќан, яѓни Ќазќстан Ќытай џшін батысќа «кљпір»,ал Ќытай Ќазаќстан џшін шыѓысќа «кљпір» іспеттес.

Екіншіден, Халќыныњ саны ђдайы љсумен келе жатќан Ќытайдыњ энергетикалыќ жѕне минералдыќ ресурстарѓа деген сђранысын ќамтамасыз ету Ќазаќстанныњ бай шикізат ќоры арќылы амалѓа асуда.

Осы басты екі фактор Ќазаќстанмен Ќытайдыњ ќарым – ќатынасыныњ тењ дѕрежелі тџрде дамуына септігін тигізуде.Бђл факторлар саяси – экономикалыќ байланыстардыњ бђдан кейінгі кезењдерде де жоѓары дѕрежеде дамитынына кепіл бола алады. Ендігі кезекте екі ел арасындаѓы саяси – экономикалыќ байланыстардыњ даму тарихына ќысќаша кљз жџгіртсек .

Екі ел арасындаѓы ќарым-ќатынастар 1991 жылы желтоќсанда бастау алѓан болатын. 1993 жылѓы 18 ќазанда жєне 1995 жылѓы 11-14 ќырк‰йек аралыѓында Президент Назарбаевтыњ Ќытайѓа ресми сапары болып, онда келіссµздер нєтижесінде екі елдіњ мемлекет басшылары достыќ ќарым-ќатынасты одан єрі дамыту мен терењдету жµніндегі бірлескен декларацияѓа ќол ќойды. Онда екі жаќ µздерініњ арасындаѓы тату-кµршіліктіњ ±заќ мерзімді жєне т±раќты ќатынастарын ќолдау жєне халыќтардыњ т‰пкілікті м‰дделеріне жауап беру, Азиядаѓы жєне б‰кіл д‰ние ж‰зіндегі бейбітшілікті, т±раќтылыќ пен дамуды саќтау мен ныѓайтуѓа ќолайлы жаѓдай жасайды деп санады.

Ќазаќстан мен Ќытай ±лттыќ сепаратизмніњ ќандай т‰ріне болса да ќарсы шыѓып, µз аумаѓында кез келген ±йымдардыњ жєне к‰штердіњ екінші жаќќа ќарсы баѓытталѓан сепаратистік ќызметіне жол бермейді.

Єскери саяси салада Ќазаќстан мен Ќытай екі елдіњ Ќорѓаныс министрліктерініњ арасындаѓы байланыстарды дамытуѓа кµмектесу, шекара ауданындаѓы достыќ, сенім жєне ынтымаќтастыќ аќуалын одан єрі ныѓайту ‰шін ќорѓаныс к‰штерді µзара ќысќартты, єскери техникалыќ серіктестікті ж‰зеге асыру жµнінде уаѓдаласты. Халыќаралыќ ќатынастар саласында екі ел егемендік пен аумаќтыќ т±тастыќты µзара ќ±рметтеу, шабуыл жасамау, ішкі істреге араласпау, тењдік пен µзара тиімділік, бейбіт ќатар µмір с‰ру, барлыќ елдердіњ халыќтарыныњ єлеуметтік ќ±рылыс пен даму ‰лгісін тањдау, ќ±ќытарын ќ±рметтеу принциптерініњ негізінде ќ±рылуѓа тиіс деп санады.

1996 жылѓы 26 сєуірде Шанхайда Ќазаќстан, Ќытай, Ќырѓызстан, Ресей, Тєжікстан мемлекеттерініњ басшылары шекара ауданында єскери саладаѓы сенімді ныѓайту туралы келісімде 1997 жылы 24 сєуірде єскери к‰штерді µзара ќысќарту туралы келісімге ќол ќойды. 2001 жылы 15 маусымда Шанхай ынтымаќтастыќ ±йымы ќ±рылды. Онда терроризмге сепаратизм мен экстремизмге ќарсы к‰рес туралы конвенцияѓа, 2002 жылы 7 маусымда аймаќтыќ антитеррорлыќ ќ±рылым туралы келісімге ќол ќойды.

Шанхай Ынтымаќтастыќ ¦йымыныњ басым ‰ш баѓыты – Жапондыќ жєне аймаќтыќ т±раќтылыќты ќамтамасыз ету, жања ќатерлерге бірлесе ќарсы т±ру, µњірлік негіздегі жан-жаќты экономикалыќ ынтымаќтастыќты дамыту белгіенді.

Трансшекаралыќ µзендердіњ су ресурстарын ±тымды пайдалану проблемасы б‰кіл єлем бойынша ерекше мањызѓа ие болып отыр. Кезінде Ќазаќстан мен Ќытай трансшекаралыќ µзендер – Ертіс пен Іле арќылы су кµліктерін ж‰ргізіп, сауда ќатынасын жасаѓан болатын. Ќазіргі кезде Ќазаќстан аумаѓында Ертіс бассейнінде 2,5 млн. адам т±рады.

2004 жылѓы 19 мамырда Президент Назарбаев µзініњ Ќытайѓа ресми сапары кезінде Шыњжан ¦йѓыр автономиялыќ ауданы Компартиясыныњ хатшысы Ван Лэ Цюаньмен кездесіп, онда ЌХР-ныњ б±л мєселе бойынша кµзќарасы аныќталды.

1997 жылѓы маусымда “АќтµбеМ±найГаз” бен Ќытай ¦лттыќ М±най компаниясы арасында келісімге ќол ќойылып, ќазіргі кезде елімізде м±най µндірудіњ кµлемі жаѓынан ‰шінші орын алып отыр. 2004 жылѓы наурызда ±зындыѓы 448,8 км-лік Кењќияќ – Атырай м±най ќ±быры іске ќосылды. ⁴⁸

Ќытай Ќазаќстанныњ халыќаралыќ бастамаларын ‰немі ќолдап келеді. 2002 жылѓы маусымда µткен Азиядаѓы µзара ыќпалдастыќ жєне сенім шаралары жµніндегі кењестіњ т±њѓыш саммитіне ЌХР-ныњ сол кездегі тµраѓасы Цзян Цзэминніњ ќатысуы ерекше мањызы бар. Президент Назарбаев 2004 жылы 16-19 мамырда ЌХР-да ресми сапармен болды.⁴⁹ Ќазаќстан мен Ќытай делегацияларыныњ кењейтілген ќ±рамындаѓы келіссµзінде Ќазаќстан мен Ќытай басшылары б±дан кейін де саяси-экономикалыќ байланыстарды дамыта т‰сетіндігі жµнінде келісті.

Сонымен ќатар Ќазаќстан мен Ќытай арасындаѓы ынтымаќтастыќ негізіндегі комиссия ќ±ру туралы келісімге, сауда экономикалыќ ынтымаќтастыќ туралы келісімге, µсімдік ќорѓау жєне карантин жµніндегі келісімге, м±най-газ саласындаѓы кµпжаќты ынтымаќтастыќты дамыту туралы келісімге, темір-жол кµлігі саласындаѓы келісімге ќол ќойды.

Жалпы ж±мыс барысындаѓы мєліметтерді саралай келе Ќазаќсатан мен Ќытай арасындаѓы саясат, ќауіпсіздік жєне экономика салаларындаѓы ынымаќтастыќ ќазіргі кезењніњ талаптарына сєйкес дамып отыр деген ќорытынды жасауѓа болады.

1. 
   1.Чжен Кун Фу. Геополитика Казахстана. Междупрошлом и будущим, Алматы “Жеті жарѓы” 1999 с 213
   
2. 
   Танирбергенов, Казахстан и Китай: добросовестно и взаимодействие //Саясат, Алматы 2004, №3,с21
   
3. 
   Ќазаќстан – Ќытай. Тату-кµршілік жєне іскерлік ќатынастар жолымен 5 жыл. Ќ±жаттар мен материалдар жинаѓы. 1992-1997 ж.ж., 15 бет.
   
4. 
   Тоќаев Ќ. Сындарлы сыртќы саясат – ел ќауіпсізігініњ кепілі //Егемен Ќазаќстан 2005, 30 желтоќсан.5 бет
   
5. 
   Абдултаттаев .с.Ќазаќстан – Ќытай ќарым – ќатынастары // Аќиќат №8 - беттер 12 -15 беттер
   
6. 
   Султанов.К. Реформа в Казахстане и Китае. Особенности. Сходства. Различие. Успехи. Проблемы. Астана “Елорда” 2000 -245 с
   
7. 
   Токаев .К Под стягом независимости Алматы 2003 – 145 с
   
8. 
   С±лтанов Ќ. Елімді ел таныса //Егемен Ќазаќстан 2000 ж, 24 аќпан.
   
9. 
   Еженеделник “Азия” 1994, 3 май, 92 бет.
   
10. 
    С±лтанов Ќ. Елімді ел таныса //Егемен Ќазаќстан 2000 ж, 24 аќпан.
    
11. 
    Токаев.К.Преодоление:Дипломатические очерки Алматы 2003 –
    

12. 
    Бђл да сонда.
    
13. 
    Бђл да сонда.
    
14. 
    Назарбаев.Н Сындарлы он жыл, Алматы “Атам±ра” 2003 – 201 бет
    
15. 
    Сђлтанов.Ќ .Мџдделер тоѓысы Астана 2003 – 156 бет
    
16. 
    Токаев .К Под стягом независимости Алматы 2003 – 145 с
    
17. 
    Токаев.К.Преодоление:Дипломатические очерки Алматы 2003 – 349 с
    
18. 
    Сейдін Н.Н Ќазаќстан мен ЌХР арасындаѓы шекара мѕселесініњ шешілуі // Аќиќат 2004 №4 16-20беттер
    
19. 
    Назарбаев.Н Сындарлы он жыл, Алматы “Атам±ра” 2003 – 150 бет
    
20. 
    Токаев К.Внешняя политика Казахстана в условиях глобализации Алматы 2003 – 339 с
    
21. 
    Даудыњ ‰лкені – жер дауы. Ќытаймен шекара тураы келісім. Ол ќалай шешілді? //Егемен Ќазаќстан 2000 ж, 21 сєуір.
    
22. 
    Бђл да сонда.
    
23. 
    Бђл да сонда.
    
24. 
    Игнатов Ф. Халыќтардыњ тату-кµршілігі мен ењбекќорлыѓы //Егемен Ќазаќстан 1997 ж, 22 аќпан.
    

25. 
    Ќуанбай Є. Ќытай мен ынтымаќтастыќ ныѓая т‰седі //Егемен Ќазаќстан 2004ж. 8 мамыр.
    
26. 
    Куликов В.С Китайцы о себе М; 1989 - 254 с
    
27. 
    Бутирманов В.Ф и др Осоветско – китайской границе;М;1984 – 80
    
28. 
    Сейдін Н.Н Ќазаќстан мен ЌХР арасындаѓы шекара мѕселесініњ шешілуі // Аќиќат 2004 №4 16-20беттер
    
29. 
    Сейдін Н.Н Ќазаќстан мен ЌХР арасындаѓы шекара мѕселесініњ шешілуі // Аќиќат 2004 №4 16-20беттер
    

196 с

15маусым 6-7бет

32. 
    Колахметова А. Региональные интересы Китая в Казахстане //Аль Пари 2002 №1.14-19 с
    
33. 
    Ермекбаев Н. Китай: стратегие и тактика экономическая роста //Казахстанская правда 2003 3 июнь, стр 3.
    
34. 
    Мачевич.И.А.Внимание Китай Минск 2001-345с
    
35. 
    Жандєулетов,Устремленное будущее сотрудничество //Промыщленность Казахстана, 2004 г, № 3.
    
36. 
    Султанов.К. Реформа в Казахстане и Китае. Особенности. Сходства. Различие. Успехи. Проблемы. Астана “Елорда” 2000 -245 с
    
37. 
    Бђл да сонда.
    
38. 
    Бђл да сонда.
    
39. 
    Танирбергенов.Е. Казахстан и Китай: добросовестно и взаимодействие //Саясат, Алматы 2004, №3. 24-29 с
    
40. 
    Султанов К. Некоторые особенности политических реформ Казахстане и Китае //Евроазийское сообщество 2000 г, № 2.
    
41. 
    Бђл да сонда.
    
42. 
    Бђл да сонда.
    
43. 
    С±лтанов Ќ. Елімді ел таныса //Егемен Ќазаќстан 2000 ж, 24 аќпан.
    
44. 
    Ежегодник, Казахстан в цифрах, Алматы 2005 -324с
    
45. 
    Ежегодник ,Казахстан в цифрах, Алматы 2002 -415с
    
46. 
    Политика и интересы мировых держав в Казахстане Алматы Дайк Пресс 2002- 238 с
    
47. 
    Сђлтанов.Ќ .Мџдделер тоѓысы Астана 2003 – 256 бет
    
48. 
    Бђл да сонда.
    
49. 
    Танирбергенов.Е. Казахстан и Китай: добросовестно и взаимодействие //Саясат, Алматы 2004, №3. 24-29 с
    

1. 
   Тоќаев.Ќ Ќазаќстан Республикасыныњ дипломатиясы, Алматы 2002 – 568 бет
   
2. 
   Султанов.К Пробуждение гиганта, Алматы 1999 -315с
   
3. 
   Чжен Кун Фу. Геополитика Казахстана. Между прошлым и будущим, Алматы “Жеті жарѓы” 1999 – 416с
   
4. 
   Назарбаев.Н. Тарих толќынында, Алматы “Атам±ра” 2003 – 288 бет
   
5. 
   Назарбаев.Н Сындарлы он жыл, Алматы “Атам±ра” 2003 – 240 бет
   
6. 
   Султанов.К. Реформа в Казахстане и Китае. Особенности. Сходства. Различие. Успехи. Проблемы. Астана “Елорда” 2000 -245 с
   
7. 
   Китай в мировой политике, Москва РОСС ПЭН 2001 – 351 с
   
8. 
   Ќазаќстан – 2030, Алматы 2001 – 59 бет
   
9. 
   Танирбергенов.Е. Казахстан и Китай: добросовестно и взаимодействие //Саясат, Алматы 2004, №3. 24-29 с
   
10. 
    Колахметова А. Региональные интересы Китая в Казахстане //Аль Пари 2002 №1.14-19 с
    
11. 
    Ермекбаев Н. Китай: стратегие и тактика экономическая роста //Казахстанская правда 2003 3 июнь, стр 3.
    
12. 
    Єліпбай С. Ќазаќстан мен Ќытай – стратегиялыќ єріптестер //Егемен Ќазаќстан 2005, 5 шілде.
    
13. 
    Тоќаев Ќ. Сындарлы сыртќы саясат – ел ќауіпсізігініњ кепілі //Егемен Ќазаќстан 2005, 30 желтоќсан.
    
14. 
    Ху Цзинь Тао. Шанхай ынтымаќтастыќ ±йымыныњ єлеуметі //Егемен Ќазаќстан 2005 ж, 2 шілде.
    
15. 
    Ќуанбай Є. Ќытай мен ынтымаќтастыќ ныѓая т‰седі //Егемен Ќазаќстан 2004ж. 8 мамыр.
    
16. 
    Ќуанбай Є. Тарихи сапар //Егемен Ќазаќстан 2004 ж, 21 мамыр.
    
17. 
    Игнатов Ф. Халыќтардыњ тату-кµршілігі мен ењбекќорлыѓы //Егемен Ќазаќстан 1997 ж, 22 аќпан.
    
18. 
    Ќадырбаев С, Сыроежкин К. Ќытай жєне Орталыќ Азия //Аќиќат 1997 ж, № 2.
    
19. 
    Султанов К. Некоторые особенности политических реформ Казахстане и Китае //Евроазийское сообщество 2000 г, № 2.
    
20. 
    Ќазаќстан – Ќытай. Тату-кµршілік жєне іскерлік ќатынастар жолымен 5 жыл. Ќ±жаттар мен материалдар жинаѓы. 1992-1997 жыл, 15 бет.
    
21. 
    Еженеделник “Азия” 1994, 3 май, 92 бет.
    
22. 
    Даудыњ ‰лкені – жер дауы. Ќытаймен шекара тураы келісім. Ол ќалай шешілді? //Егемен Ќазаќстан 2000 ж, 21 сєуір.
    
23. 
    С±лтанов Ќ. Елімді ел таныса //Егемен Ќазаќстан 2000 ж, 24 аќпан.
    
24. 
    Шекара //Егемен Ќазаќстан 2000 ж, 31 мамыр.
    
25. 
    Збигнев Бженский, Великая шахматная доска. 1999 г.
    
26. 
    Ќазаќстан Республикасыныњ халыќаралыќ шарттары бюлетені, 2000 ж. № 4.
    
27. 
    Жандєулетов, Устремленное будущее сотрудничество //Промыщленность Казахстана, 2004 г, № 3.
    
28. 
    Ќазаќстан сандарда, Алматы 2002 ж.
    
29. 
    Ежегодник ,Казахстан в цифрах, Алматы 2005 -510с
    
30. 
    Мачевич.И.А.Внимание Китай Минск 2001-345с
    
31. 
    Оразалиев.Е.Н.Шанхайская Организация Сотрудничества:основы формирования, проблемы и перспективы Алматы 2005-26 с
    
32. 
    ШОС:Становление и перспективы развития Алматы ИМЭП 2005-196 с
    
33. 
    Политика и интересы мировых держав в Казахстане Алматы Дайк Пресс 2002- 238 с
    
34. 
    Токаев.К.Преодоление:Дипломатические очерки Алматы 2003 – 656 с
    
35. 
    Ќазаќстан Республикасыныњ халыќаралыќ шарттар бюллетені 2000 №4
    
36. 
    Сђлтанов.Ќ .Мџдделер тоѓысы Астана 2003 – 256 бет
    
37. 
    Жалилов .А Шанхай Ынтымаќтастыќ Ђйымы – бейбіт љмір кепілі //Егемен Ќазаќстан 2002 18 маусым 8-9бет
    
38. 
    Саѓымбаева.А.Ќытай жѕне Орта Азия // Ќазаќстан ZAMAN 2002 15маусым 6-7бет
    
39. 
    Куликов В.С Китайцы о себе М; 1989 - 254 с
    
40. 
    Бутирманов В.Ф и др Осоветско – китайской границе;М;1984 – 80
    
41. 
    Сейдін Н.Н Ќазаќстан мен ЌХР арасындаѓы шекара мѕселесініњ шешілуі // Аќиќат 2004 №4 16-20беттер
    
42. 
    Токаев К.Внешняя политика Казахстана в условиях глобализации Алматы 2003 – 339 с
    
43. 
    Токаев .К Под стягом независимости Алматы 2003 – 330 с
    
44. 
    Абдултаттаев .С.Ќазаќстан – Ќытай ќарым – ќатынастары // Аќиќат №8 - беттер 12 -15 беттер
    
45. 
    http :\\www.kisi.kz
    
46. 
    Яndex:казах...