қол сілтеп қапыда ұшыратқан міннен Едіге мен Нұралы ел сынының

56 
ҚОРЫТЫНДЫ 
 
Қорыта келгенде, дипломдық жұмысты жазу кезінде зерттеуге алған 
бірнеше еңбектердің арқасында қазақ халқының жыр-дастандары, эпостық 
фольклорына деген үлкен бір жол ашылды. Себебі қазақ халқының ғана емес, 
бүкіл бір түркіге ортақ жырлардың кездесуі және олардың бойында жатқан 
тәрбиелік әрі эстетикалық мәндегі құндылықтар бұл жұмыстың негізі болды.
Диплом жұмыс үлкен екі тарау негізінде жазылды. Әр үлкен тараудың 
шағын тараушалары арқылы тақырып аясында кеңінен әрі нақты көсіліп жазу 
үшін, зерттеп, зерделеу үшін түрлі еңбектер қарастырылды. 
Диплом жұмыстың алғашқы тарауын жалпы теориялық бөлімге арнай 
отырып, онда жанрға соның ішіндегі эпос және эпикалық дәстүрге қарай 
бұруға тура келді. 
Эпикалық және лирикалық жанрлар – өмірдің екі арнасы, бір-біріне мүлде 
ұқсамайтын екі көрініс; драмалық жанр – сол екеуінің өзара жымдасып, 
дербесті тұтас бір тұлғаға айналуы. 
Эпостық туындыда бейтараптық, объективтік басым. Ол автордан да, 
оқушы қауымнан да тыс оқшау, бөлек тұрған дүние. Эпикалық жанр табиғат 
пен өмірді еш нәрсеге телімей, оқшау, өздеріне де өздерінен өзгенің бәріне де 
бейтарап қалпында қарастырады. 
Зерттеу кезінде жанр табиғатына терең үңілу үшін соның тамырына қан 
жүгірткен ғалымдардың бірі М.Бахтинге тоқталдық: 
М.М.Бaхтиннің жaнр тeориясынa қосқaн үлeсі мол. М.М.Бaхтиннің 
концeпциясының конструктивтілігі жәнe дe қaйшылығы отaндық жәнe 
бaтыстық әдeбиeттaну ғылымындa үлкeн қолдaуғa иe болды. Жaнрлық 
типологияны 
қaрaстырaтын 
болсaқ, 
концeпция
дaрaлығымeн 
eрeкшeлeнeді.
Ғaлымның тeориялық eрeжeлeрі кeңінeн тaнымaл.
Бaхтиннің жaнрлық тұжырымдaмaсынaн мынaдaй үш мәсeлeні aтaп aйтуғa 
борлaды: 
1. Шығaрмaның жaнры жәнe ішкі диaлогтылығы; 
2. Шығaрмaның жaнры мeн құрылымы; 
3. Әдeбиeттaну ғылымының тaрихындaғы жaнрлaр, олaрдың гeнeзисі 
мeн дәстүрі. 

57 
Осы проблeмaлaрдың бaрлығы жaнр типологиясынa бaйлaнысты. 
Ал алғашқы тараудың екінші тараушасында жекелей батырлар жырына 
ойыстық.
Батырлар жыры - халық арманынан туып, ел қорғауда жанын пида етуге 
даяр, суға салса батпайтын, отқа салса жанбайтын алып тұлғаны аңсаудан 
туған асыл мұрамыздың бір саласы. Қаһармандықтың теңдессіз үлгісі болған 
батырлар жыры талай ғасырдың жемісі. Осынау мол мұраны халық арасынан 
жинап, зерттей бастау ХІХ ғасырдан қолға алына бастады.
Батырлық жырларындағы тұтастану құбылысының түрлері осындай 
болып келеді. Тұтастанудың мақсаты – батырды дәріптеу, оның батырлығын, 
ерлігін дәріптеу, істерін елге үлгі ету, халық арманындағы батырды ғажайып 
етіп, сондай болуға шақыру да болып табылады. 
Диплом жұмыстың екінші тарауын толыққанды зерттеу ретінде Едіге 
батырға арнадық. Бұл кезеңде негізінен толыққанды үш ғалымның еңбектеріне 
тоқталдық. Айта кету керек, Жұбаназар Асанұлының еңбегінен бөлек, 
талдауға алған зерттеу ішінде Жирмунский В М. П.М. Мелиоранский и 
изучение эпоса «Едигей» атты еңбектің орыс тіліндегі түпнұсқалығына 
зерделеу жасалды. Осы арқылы зерттеу жұмысын жазуда нақты дәлдікке 
келуге тырыстық. Бұдан бөлек Қазақстан республикасының Ұлттық кітапхана 
қорындағы «Ер Едіге» атты еңбектің төте жазу үлгісіндегі Қаныш Сәтбаев 
жазған еңбекті де қолға ала отырып, зерттедік. Бұл еңбек 1927 жылы басылған 
және еңбек өте ескі болып саналады.
Едіге батыр жалпы тарихта шынайы әрі қаһарман образын жасаушы 
әдебиет кейіпкері ретінде әлі де болса толық зерттеуді талап ететінін 
көрсетеді. Себебі қазіргі күннің өзінде бұл жырдың елуге жуық нұсқасы 
кездеседі. Бұл нұсқалардың көп болуы, Едіге батырдың тек қазақ халқына 
емес, бүкіл түркіге ортақ екендігі. Себебі Едіге батыр өмір сүрген кезеңдерде 
«қазақ» деген атау болмаған, тіпті елдің ірге тасы да әлі қаланбаған деген 
деректер кездеседі. Бұл туралы диплом жұмыста жеке тоқталып өткен де 
болатынбыз.
Едіге батырдың әңгімесін Шоқан Уәлиханов бірінші рет 1841 жылы 
Аман-Қарағай өңіріндегі қыпшақ табынан шыққан Жұмағұл дейтін ақынның 
ауызынан естіпті. Осы Жұмағұлдың сөздерінен тағы да заты қыпшақ 
Арыстанбай дейтін ақынның сөзі мен салыстырып, әкесі Шыңғыс пен Шоқан 
екеуі 1842 жылы Едіге батырдың әңгімесін қағаз бетіне түсіріпті. Артынан бұл 
әңгімені Шоқан орыс тіліне аударған.
Шоқан 
өлгеннен 
кейін 
артындағы 
қағаздарын 
қарастырған 
Мелиоранский (жоғарыдағы еңбектерді атап көрсеткен автор) дейтін бір әпсер 
(автор) 1905 жылы «Едіге бидың» әңгімесін қазақ тілінде бастырыпты. Бірақ 
Мелиорнасикй бастырған еңбекте Едігенің аты қазақша болса да, заты 
ноғайшаға жуықтап кеткен түрі бар. Оның үстіне әңгіме ішінде келетұғын 

58 
түрлі толғаулардың да, аяқалысы тасырқаған малдың тұяғынша, сандыраққа 
айналдырған көрінеді. Бұған айыпты әрине Шоқан да, біз айтып отырған автор 
да емес. Әңгімені бірінші рет аққа түсірген Ахмет дейтін ноғайменен өтен 
ғасырдағы қазақ жақсыларының бойындағы «кітапша жазу», «ноғайша 
сөйлеуді» сән көретін әдет қана болуы керек. Ел аузындағы ескі сөздер 
ғылымға үш негізден маңызды деп білеміз. 
Олардың ішінде қазіргі буынға мүлде жат көрініп ұмытылып жатқан 
қазақтың ескі сөздері көбі кездесіп отырады. Бұл – «тіл сақтау», «тіл 
байыту» жақтарынан үлкен бағалы нәрсе.
Ескі сөздердің ішінде келетұғын толғаулар көбінесе шебер, кестелі 
түрмен жасалады. Бейнешілдік, кеңдік, суретшілдік жақтарынан алғанда қазақ 
ескі толғауларының кейбіреулері әлі күнге дейін жаңа ақындардың көбіне үлгі 
болуға жарамды. Бұл әдебиет жағынан маңызды нәрсе және де осы күндерде 
«әдебиет қай жолмен баруына керек?» деп қойылып жүрген сұрау да ел 
аузындағы ескі сөздер қағаз бетіне түсіне түсіп, қазақ әдебиетінің тарихы 
табиғаты бағыттары әбден айқындалмай көмескі тұрған кезінде дұрыс 
шешілмеуі қисынсыз деп айтуға болады. 
Ескі сөздердің ішінде қазақ жұртының өткен кездегі тұрмысы, салт-
санасы, әдеттері көп суреттеліп отырады. бұл тарих жағынан қымбат нәрселер. 
Бірақ әзіргі кезде ел көпшілігінің жалпы салт-санасының өзгеруімен қатар, 
ескі сөздің көбі де елеусізденіп, көбі ауызында үмыт болып бара жатқан 
сияқты. Сондықтан осы кездегі әр жерде жасалып жатқан «аймақ тану» 
ұйымдарының қазақ ішіндегі істейтұғын нысаналы жұмыстарының ең алды 
елдің ауыз әдебиетін жинап алудың шаралары болуына керек. әйтпесе қазақ 
жұрты да, әзіргі татарлар сияқты, енді бір азда әдебиеттің керектерін «Орхон 
жазуларына» іздеп жүруі мүмкін. Шоқан бастап жиған осы Едіге батрдың 
әңгімесінде тарихы, тіл, әдебиет жақтарынан қарағанда қазақ ескі сөздерінің 
ішінде маңызды орын алуға лайық деп білетіндігін үшін, оның жыр 
толғауларыын түзеп, жазу түрін қазақшаландыруды дұрыс деп тапты.
Мұның үстіне Әубакір ақсақал Диуайұлының жинап бастырған «Едіге 
мырзаның батырың» жалпы сорабы, әсіресе аяқ жағы араб ертегілеріне де 
ұқсап кеткендігін де жаңағы ойдың орынды екендігіне демесін болып отыр.
Ел аузында тарап жүрген Едіге туралы тағы да сораптар бар шығар. 
Солардың бәрі де тегіс жиналып қағаз бетіне түссе Едіге батырдың толық 
сыны сонда айқындалар еді. 
Ел аузындағы Едіге сайып келгенде батырлық пен биліккеде бірдей ие 
болған шын ер адам болып табылады. Батырлық жағынан келгенде ел сыны 
Едігені: 
Алдынан келіп сынсам, 
Жалыннан пайда болғандай. 
Артынан келіп сынасам, 
Қардан пайда болғандай, - деп мақтайды. 

59 
Едіге батырдың бойындағы әсіілнде батырлықтан гөрі билікке арналған 
сыпаттары күштірек болған. Сондықтан ел сыны да оны бір ауыздан «ел 
билеген Едіге» деп әлпештеп, «Қазақ ерінің әуелі де Едіге, ақыра да Едіге» деп 
хан көтеріп отыр.
Аталған диплом жұмыс негізінен жоғары оқу орындарында методикалық 
еңбек ретінде және ізденуші студенттер үшін ғылыми тұрғыда пайдалануға 
болатын нұсқаулы ретінде де жарайды деген үміттеміз. Едіге батыр секілді 
қазақ батырлар жырына деген толыққанды баға берілу үшін әр еңбектің 
түпнұсқасы зерттеліп, зерделенуі керек. Бұл басты ұстаным болуы да керек 
деп есептейміз.

60 

жүктеу/скачать 0.57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: