Клетка биологиясы docx

Клетканың олуі
Бір клеткалы прокариоттар болсын, қарапайымдар болсын немесе кепклеткалы
организмдер болсын осылардың борінде клетка елімдері кездесіп отырады.
Морфологиялык немесе биохимиялык тұргыдан қарағанда олімдердің себептері əртүрлі
болады. Осыған байланысты клетка елімдерін 2 категорияға белеміз. Біріншісі: некроз
(гректін nekrosis-елім) жəне апоптоз (гр. ыдырау), немесе багдарланған клетка елімі деп те
атайды.
Некроз
Клетканың некроз жылымен олуі негізінде клеткадағы заттардың аямасу
процестерінің бұзылуына байланысты жүреді. Клетка мембранасының өзгеруінің
салдарынан иондарын алмасуы, клетка органоидтарының кызметтерінің бұзылуы жүреді.
Онымен коса клетка ішілік гомеостазының бұзылуының салдарынан клеткада барлық
емірлік кызметтері токталады. Əртүрлі көптеген улы заттардың əсерінен некроз кезінде
мембрананың откізгіштіті өзгереді. оның құрамындағы "насостардын" белсенділігі
бəсендейді, оттегінің жетіспеуінің салдарынан (ишемияда қантамырларының бітеліп
қалуы) энергетикасы бұзылып жоне митохондриялык ферменттердің улануы жүреді.
Плазматикалык мембрананың өткізгіштігінің артуының салдарынан, цитоплазма судың
кобеінен клетка ісінеді. Na* жане Са?+ иондарының концентрациясы коюлануы өседі,
көпіршіктердің ісінуі мембраналар үзіледі, белоктардың синтездері токталады,
лизосомалардың гидролаза ферменттерінен айырылуы жəне клеткада лизис процесі
жүреді. Клетка ядросы кішірейеді (пикноз), ядроның ісінуінің салдарынан оның
мембранасы үзіліп хроматин қабаты кішігірім бөлшектерге айналып (кариорексис), одан
кейін барып ядро еріп кетеді (кариолизис).
Некроздың бір ерекшеліктері ондағы олім клеткалардың көп топтарында жүреді
(мысалы жүрек булшык еттеріне оттегінің жетіспеушілігінен инфаркт болады). Некроз
аймарында лейкоциттер жинакталып барып қабыну реакциясы жүреді.
Апоптоз
Организмнің даму барысында оның құрамындағы клеткалардың кейбір топтары
физикалык жəне химиялык əсерсіз-ақ еніп отырады. Клеткалардың олімі онтогенездің əр
сатыларынан байқауға болады, тіпті эмбриогенез сатысында да кезеседі.
Жетілген организмнің құрамында клетка топтары оліп оның орнын тыс клеткалар
жанартып отырады. Мысалы қанның құрамындағы нейтрофилдер миллиондап, терінің
құрамындағы энтероциттер оліп отырады.
Кейбір жағдайда ұлпаның құрамындағы клеткалар патология жаглайынла
закымданбай-ак оліп отырады. Аталык безді алып тастағанда куык тубі безінің клеткалары
еледі немесе гипофиз безін альп тастағанда буйрек усті безінің клеткаларының олуі т.б.
айтуға болады.
Көптеген мысалдарда талкылай отырып клеткалардың елуін клеткааралык
байланистар арқылы реттеліп отыратыны анықталды. көпклеткалы организмдер тірі қалу
үшін сигналды қажет етеді. Мұндай "сигнал" факторы болмаған жағдайда клетка "өзін
немесе бағдарламалы олім дамыйды.
Нейрондардың дакылдарын алып қарайтын болсак, өсу факторы NGF
болмағандыктан, немесе аталык безде андрогендердің болмауынан куык тубі безінің

клеткалары еледі екен; ал прогестерон гормонының азаюына байланысты сут бездерінен
клеткалары еледі жəне т.б.