Кодексіне түсіндірме жалпы және Ерекше бөліктер алматы «жеті жарғЫ» 2015
жүктеу/скачать 7.26 Mb. Pdf көрінісі
|
| тікелей объектісі
деп кылмыстық заң қоргайтын накты қатынастарға бір немесе бірнеше қылмыстық күкық бұзушылыктардың тура неме- се тікелей бағытталуын айтамыз. Мысалы, Қылмыстық кодексте көрсетілген бұзақылык коғамдык тэртіпті бұзуга бағытталған. Қоғамдыктэртіп - осы бұзакылықтың тікелей объ- ектісі. Кейбір реттерде эр түрлі кылмыстық құкык бұзушылыктың кұрамдарының тікелей объектісі бірдей болуы мүмкін. Яғни, бірнеше кылмыстық құқық бұзушьшықтың бір тіке- лей объектіге кол сұғуы. Мысалы, ұрлық, тонау, алаяқтық - баска біреудің меншігін ием- дену үшін жасалады. Бұл қылмыстык кұкық бұзушылыктар бір-бірінен объектісі бойын- ша емес, қылмыстық құқык бұзушылык құрамының баска белгісі - қылмыстык кұкык бұзушылық объективтік жағының белгілері бойынша ажыратылады. Осы қылмыстық кұқық бұзушылықтардың да тікелей объектісі басқа біреудің меншігінде болып табыла- ды. Тікелей объект топтық объектінің бір бөлшегі жэне ол кылмыстык кұкық бұзушылык құрамының міндетті элементтерінің бірі болып табылады. Қылмысты қиянат пен қол сұғатын кез келген коғамдық катынастар қылмыстық құкық бұзушылықтың тікелей объ- ектісі бола бермейді. Тікелей объект бұл нақты кылмыстык кұқық бұзушылықтың бел- гілі бір мүддеге, игілікке тура бағытталуын білдіреді. Кейбір жағдайларда заң қайсыбір қылмыстық құкык бұзушылық құрамдарын түзегенде іс-әрекет аркылы оның бір емес, бірнеше тікелей объектілсріне кол сұғатынын белгілейді. Мұндай құрамдарға, мыса- лы, қарақшылық, өтірік хабарлау сиякты қылмыстык кұкық бұзушылықтар жатады. Қарақшылықта қылмыстық құқық бұзушылыкпен қол сұғу бір мезетте екі бірдей объ- ектіге - меншікке жэне адамның денсаулығына қарсы бағытталады, ал өтірік хабар- лауда эділ соттылыққа жэне жеке адамның мүддесіне зиян келтіріледі. Мұндай бір ме- зетте екі бірдей тікелей объектіге қол сұғатын қылмыстарды екі объектілі қылмыстык құқық бұзушылықтар деп атаймыз. Заң шығарушы мұндай реттерде осы екі объектінің біреуінің кылмыстык кұкык бұзушылықгы саралауда, оның Ерекше бөлімдегі алатын орнын анықтаудағы, осы құрамның құрылысындағы маңыздылығына мэн бере отырып, осы объектінің біреуін негізгі тікелей объект деп таниды. Негізгі тікелей объектінің бел- гісі бойынша заң шығарушы қылмыстық кұқык бұзушылықгардың құрамын Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті тарауына жатқызады. Сондықтан да қылмыстық құқык теориясында тікелей объект негізгі, қосыміиа жэне факультативті тікелей объект бо- лып бөлінеді. Негізгі тікелей объект деп бұл қоғамдык мүддені қоргау үшін қылмыстық заң норма- сы 38 шығарылатын және осы басты белгісі бойынша Қылмыстык кодекстің тиісті тарауына орналастыруға негіз болатын объектіні айтамыз. Мысалы, карақшылықгың негізгі тіке- лей объектісі - бөтен біреудің мүлкі. Қосымша тікелей объект дегеніміз кылмыстық заң бойынша қорғалып, негізгі объек- тіге зиян келтірілгенде немесе зиян келтіру қаупі болғанда жол-жөнекей оған да кауіп туа- тын, тағдыры негізгі тікелей объектімен байланысты объектіні айтамыз. Мысалы, қызмет өкілеттігін теріс пайдаланып, қиянат жасауды алайық (361-бап). Бұл кылмыстың тіке- лей негізгі объектісі накты мемлекеттік кэсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің дұрыс, бір калыпты кызметі болып табылады. Ал жеке адамдардың мүддесі, мемлекет т. б. мүдделеріне зиян келтірілуі арқылы косымша тікелей объектілерге де қылмысты қол сұғылады. Факультативті тікелей объект деп қылмыстық құқык бұзушылык жасалған кезде зиян келтірілу қаупі туатын, бірақ кылмыстық кұқық бұзушылык құрамының негізгі эле- ментіне жатпайтын, қылмыстык заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастарды айтамыз. Мысалы, бұзақылықтың негізгі тікелей объектісі - коғамдықтэртіп. Біракта бұзақылык эрекеті көп жағдайларда коғамдык тэртіпті бұзумен катар, коғамды қадірлемейтін көріністерге, сонымен бірге коғам мүшелеріне, оның меншігіне, жеке басқа карсы әрекеттермен де ұштасады. Бұл соңғылар қылмыстық кұкык бұзушылыктың факульта- тивті белгілеріне жатады. Қосымша жэне факультативті объектілердің қылмыстық құкык бұзушылықты саралауга әсері болмаганмен, олар кінәліге жаза тагайындаганда еске алы- нады. Қылмыстык құқық бұзушылыктың тікелей объектісі кейбір жағдайларда Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің жекеленген баптарының өзінде де атап көрсетіледі. Мыса- лы, «Әлеуметтік, ұлттық, рулык, нэсілдік немесе діни араздықты қоздыру» (174-бап). «Қоғамнан окшаулауды камтамасыз ететін мекемелердің қалыпты кызметінің тэртібін бұзу» (429-бап). Осы кылмыстык кұкык бұзушылыктардың тікелей негізгі объек- тісі баптардың өзінде көрсетіліп тұр. Қылмыстык кодекстін Ерекше бөлімінің кейбір баптарының диспозицияларына тікелей объекті аталуы мүмкін. Мысалы, Қылмыстык кодекстің 175-бабын алайық. Онда мемлекетке опасыздык қылмыс құрамының тікелей объектісі осы баптың диспозициясында мемлекеттің қауіпсіздігі мен егемендігі т. б. деп көрсетіліп отыр. Көптеген жекелеген кылмыстық кұқық бұзушылык құрамдарының тікелей объектісі кылмыстык заңның диспозицияларында көрсетілмеген. Мұндай жағдайларда оны табу үшін кылмыстык заңның мазмұнын талкылап, сот тәжірибелерін кеңінен қолдану қажет. Қылмыстық құкық бұзушылықтың тікелей объектісін аныктау қылмыстық құқық бұзушылықты дұрыс саралау үшін, істелген қылмыстық құқык бұзушылыктың когамға қауіптілігін, мэні мен дэрежесін дәл аныктау үшін, істелген қылмыстық кұкық бұзушылыкка тиісті әлеуметтік құкылык бага беру үшін аса қажет. Қылмыстык құқық бұзушылықтың заты кылмыстык кұқык бұзушылық құрамынын факультативті белгісі болып табылады. Дегенмен де қылмыстық кұқык бұзушылықтың объектісінен оның загын ажырата білген жөн. Өйткені біршама қылмыстык кұкық бұзушылық оның затына, бұйымына әсер етумен байланысты болады. Қылмыстық құқық бұзушылыктың затына әсер ету арқылы қылмыскер оны бүлдіруі, жоюы неме- се оның жагдайын өзгертуі мүмкін. Мысалы, диверсия жасағанда эр түрлі құрылыстар, кәсіпорындар жойылуы мүмкін, ұрлықта зат меншік иесінің иелігінен қылмыскердің иелігіне өтуі мүмкін. Қылмыстық құкық бұзушылық жасау барысында қылмыскердің тікелей эсер етуіне тап болатын материалдык заттар, бұйымдар қылмыстық құқық бұзушылыктың заты болып саналады. Қылмыстық күқык бұзушылықтың затын оның объектісімен шатастыруга болмайды. Қылмыстық құқык бұзушылықтың объектісі қогамдык қатынастар, ал кылмыстык кұкық бұзушылықтың заты сыртқы дүниедегі материалдык нәрселер, кылмыскер соган эсер ету аркылы тиісті объектіге қол сұғуды жүзеге асырады, яғни когамдык катынастарды бұзады. Мысалы, біреудің автокөлігін ұрлауда кылмыстық құкык бұзушылықтың 39 заты, автокөліктің өзі болады, ал объек- тісі соған меншіктік құқығы саналады, Міне, осы когамдық қатынастар (заты емес) кылмыстык кұкык бұзушылықтың объектісі болып табылады. Қылмысты саралау үшін де кылмысты кол сұгу затының маңызы ерекше. Кейбір жағдайларда қылмыстык құкық бұзушылык затының құны, бағасы қылмысты саралауга тікелей әсер етеді. Мысалы, ірі мөлшердегі, аса ірі мөлшердегі зиян ұрлыктың, мүлікті ысырап етудің дұрыс саралануына тікелей эсері бар. Кейбір жағдайларда кылмыстық құкык бұзушылык заты кұрамының өзіне ұқсас қылмыстарды бірінен-бірін ажыратуга, кылмыстык кұкык бұзушылық әрекетті қылмыстық құкык бұзушылық емес эрекеттен ажыратуға тікелей әсер етеді. Мысалы, атыс каруын ұқыпсыз сақтау қоғамдық қауіпсіздікке карсы кол сұғуды білдіреді (289-бап). Ал аңшылык мылтыгын ұрлау меншікке карсы кылмыстык кұқық бұзушылык болып табылады. Қылмыстық құқық бұзушылык затының мэні, оның ерекшелігі жазаның көлеміне де эсер етеді. Мысалы, ұрланған мүліктің көлемі оны саралауға, жаза көлемін белгілеуге эсер етеді. Қүжаттарды колдан жасағаны үшін жаза тағайындағанда қүжаттың кұндылығы еске алынады. Қүжат аса қүнды болса, соған орай жаза да қатаңырақ белгіленеді. Қылмыстық құқык бұзушылықта қылмыс заты әр түрлі күйге душар болады. Біреудің меншігін қылмысты жолмен иемденсе, сол мүлік бастапқы түрінде қала береді, өзінің материалдық құндылығын жоғалтпайды. Мысалы, үрланған ақша бэз қалпында сақталуы мүмкін. Кейбір жағдайларда қылмыстық құқық бүзушылықтың заты, мысалы, азық- түлік өнімдерінің түбірімен өзгеріске түсуі немесе жойылып кетуі, я болмаса ішіп-жемге үшырауы мүмкін. Қылмыстық құқық бұзушылыктың барлығында қылмыстық қүқық бұзушылык затын кездестіре бермейміз. Кейбір қылмыстарда мемлекетке опасыздық (175-бап), бұзақылық (293-бап), эйел зорлау (120-бап), қорлау (131-бап), лауазымды өкілеттіктерді теріс пай- далану (361-бап) сиякты кылмыстык құқық бұзушылық құрамында қылмыстық қол сұғудың заты болмайды. Қылмыстық құқық бұзушылыктың затын қылмыстык құкық бұзушылық істеудің құралынан ажырата білуіміз керек. Қылмыстың құралы дегеніміз қылмыскердің сол құрал арқылы затқа қол сұғып әсер етуін айтамыз. Мысалы, атыла- тын қару кісі өлтіруде, шабуыл жасап тонауда, қылмыстың құралы ретінде пайдаланы- лады. Бір зат бір қылмыстык құқык бұзушылықта қылмыстык құқық бұзушылықтың заты болса, екіншісінде қылмыстық құқық бұзушылық істеу құралы болып кетуі мүмкін. Мысалы, тапанша ұрлағанда ол қылмыстық құқық бұзушылықтың заты ретінде, ал оны шабуыл жасап пайдаланғанда қылмыстық құкық бұзушылықтың кұралы болып санала- ды. Яғни, қылмыстық құқық бұзушылық жасаудың құралы материалдық заттар болуы мүмкін (кісі өлтіруде - кару, ұрлықта - автокөлік). Қылмыстық құқық бұзушылықтың заты кей жағдайда заңның өзінде көрсетілуі мүмкін. Мысалы, жалған ақша немесе бағалы кағаздар жасау немесе өткізуді (231-бап) алайық. Заң бұл жерде қылмыстық қол сұғушылықтағы оның заты болатын нәрселерді банкноттар мен шақалар (монета), мем- лекеттік бағалы қағаздар, шетел валютасы, шетел валютасындағы бағалы қағаздар деп тізбектей көрсетіп отыр. Қылмыстық кодекстің 193-бабында ерекше тарихи, ғылыми немесе мәдени жағынан кұнды заттарды жымқыру үшін қылмыстық жауаптылык көрсетілген. Осы бапта да қылмыстық құқық бұзушылықтың заты заңның мэтінінде ап- айқын аталып тұр. Кейбір реттерде қылмыстық кұқық бұзушылык объектісіне қол сұғу қоғамдық қатынастың субъектісіне эсер ету арқылы өз көрінісін табуы мүмкін. Мұндай жағдайда қоғамдық қатынастың субъектісі болып жэбірленуші танылады. Өйткені, жәбірленушіге эсер ету нәтижесінде соған материалдық, моральдық немесе баскадай зиян келтірілуі мүмкін. Мысалы, қорлауды алайық(ІЗІ-бап). Қорлау арқылы кінэлі адам негізгі объект адамның жеке басына қол сұғу арқылы жәбірленушінің ар-намысы, қадір- қасиетін әдепсіз түрде кемсіту аркылы оған моральдық зиян келтіреді. Қылмыстык құқық бұзушылықтың объективтік жағы қылмыстық құкық бұзушылыкты істеген адамның мінез-құлқының сыртқы көрінісін білдіреді. 2014 жылы қабылданған жаңа Қылмыстык заңға сәйкес (10-бап) ондай мінез-құлық біріншіден қоғамға қауіпті, екіншіден қылмыстық заңға кайшы болуы керек. 40 Қылмыстық құкық бұзушылықтың объективтік жағының мазмұны көптеген белгілерінің жиынтыгынан тұрады. Ең бастысы қылмыстық заң құрайтын заң қорғайтын қоғамдық қатынастарға қиянатпен қол сұғатын жэне оған кол сұғу каупін тудыратын қоғамға қауіпті іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік). Қылмыстық құқықтағы зиян қылмыстың объективтік жағының белгісі болып табыла- тын «қоғамға қауіпті зардап» деген ұғымды білдіреді. Қогамга кауіпті іс-әрекет пен одан туындайтын зардаптың арасын байланыстыратын белгіні жүктеу/скачать 7.26 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|