Балалар мен жгісөспірімдегі аффект бұзылуының ерекшеліктері

Балалар мен жгісөспірімдегі аффект бұзылуының ерекшеліктері.

Эмоцияның патологиялық бұзылуының төмендегідей ерекшеліктері бар. Ертеректе пубертаттық кезеңге дейін балаларда депрессия жағдайы айқын білінбейді деп саналды. Жалпы бала психикасына ұзақ уақыт қайғыру тән қасиет емее. Депрессиялық қайғыру балаларда жылдам жойылады.

Мектепке дейінгі балаларда депрессия болғанда, олар жылдам шаршап, ішінің ауыратыны, денесінде ұнамсыз сезімдердің барлығы туралы шағым айтады. Мұндай аурумен ауырған баланың сырт пішіні соматикалық ау-румен ауырғандай. Баланың түсі жүдеу, тәбеті нашар, ойнағысы келмейді. Айтылғандай жағдай балалардың тек психикалық аурулармен ауырғанында ғана болмайды. Мұндай көрініс соматикалық және жұқпалы аурулармен ауырғанда да болады. Кейде көңіл-күйінің төмендеуі, зарығу, әлсіздену сияқты депрессия белгілері соматикалық аурудың белгілерінен бұрын білінеді. Ба-лалар үлкендер сияқты зарықпайды, бірақ іші пысып, қөңілсіз болатынын айтады. Олар ызақор, жылауық болады. Ересек балаларда, жасөспірімдерде үлкендерге қарағанда дерттің қозуы қысқа және айқын болуы мүмкін.

Өмір сүргісі келмейтін ойлар және өлу әрекеті көбінесе ересек балаларда болады. Кейбіреулердің болжамы бойынша 10 жасқа дейінгі балаларда өлу туралы ой болмайды. Басқалардың айтуы бойынша мұндай ойлар мұнанда ертерек жаста болады. Балалардың өлу әрекеті олардың ойларына емес, еліктеу мен наразылыққа байланысты.

Эйфория — балаларда нашар тараған. Балалардағы болатын эйфорияның ерекшелігі олардың қозғалысының көбеюі мен мазасыздануында. Жасеспірімдерде болатын эйфория айқын ересек адамдардікіне ұқсас. Кебінесе балаларда болатын эмоциональдық бұзылу — үрейге тоқталып өтейік. Үрей (страх)—балалардың әр кезеңінде және көптеген ауруларда кездеседі. Үрей дара түрінде (түнгі үрейлер) және психикалық бұзылудың бір бөлігі ретінде болады. Мысалы, балалардын елестеушілігінде, сандырағында және депрессиясында үрей жиі болады. Үрей психикалық сау балаларда да болады, Бұл балалардағы қорғану реакцияларының басым болуынан. Әр түрлі психикалық аурулардағы (қояншық, реактивті жағдайлар және т. б.) үрейдің жиілігі жоғарыда айтыл-ған реакцияларға байланысты. Әр түрлі аурудағы үрейдің клиникалық ерекшеліктері болады. Мысалы, баланың нерв жүйесі зақымданған жағдайында үрейін толық және шын айтып береді. Шизофрениямен ауырған балалар өздерінің үрейін бірнеше жыл бойы жасырады. Үрейі бар баланың психикалық жағдайын мұқият зерттеу қажет.
6-лекция.

Балалар мен жасөспірімдердің психикалық процестерінің бұзылуы.

(1 сағат)
Жоспары:

1. 
   Ойлау процесінің бұзылуы.
   
2. 
   Инстинкт пен әуестенушіліктің бұзылуы.
   

3. 
   Балалардағы кездесетін сандырақ ауру типі.
   

1. 
   Илешева Р.Г. Психические болезни. Казахская ССР. Краткая энциклопедия, Алматы.
   
2. 
   Илешева Р.Г. Аффективные психозы в позднем возрасте. Алматы, 1981.
   
3. 
   Кербиков О.В., Озерецкий Н.И., Попов Е.А., Снежневский А.В. Учебник психиатрии. М., Медицина, 1979.
   

5. 
   Руководство по психиатрии ( ред. А.В. Снежневский). Москва, Медицина, 1983.
   
6. 
   Сухарева Г.Е. Клинические лекции по психиатриии детского возраста. Т. 1, М., Медгиз, 1955-1965гг.
   

Адамның айналаны танымы тек түйсік және қабылдаумен шектелмейді. Біз айналадағы заттар мен кұбылыстарды қабылдап қана қоймай, оларды салыстырамыз, тұжырымдаймыз, ондағы негізгі және косалқы жақтарын айырамыз. Сезім мүшелері арқылы келетін әсерлерді өңдеудің және алынған мәліметтерді талдаудың аркасынля пайда болатын түсінік пен қорытындылауды ойлау дейді. Баскаша айтқанда ойлау дегеніміз адамның миында заттар мен құбылыстардың бір-бірімен байланыс жағдайындағы жалпылама бейнеленуі. Ойлаудың жоғары сатысы сәйлеумен тығыз байланысты. Сондықтан ойлаудың бұзылуы ауру адамның сөйлегенінен білінеді.

Шындыққа сәйкес келмейтін, шындықтан алшак, түзетуге болмайтын ойларды сандырақ ойлар (бредовые идеи) дейді. Шындыққа сәйкес келмейтін қате пікір — сандырақ ойлар болып саналады. Егер сандырақты айтылған анықтамамен шектесек, оған қарсылық білдіруге болады. Діни түсініктер, идеологиялық пәлсапалық тұжырымдар да материалистік көзкараспен салыстырғанда қате пікір болып саналады. Діни адамды да басқаға сендіру қиындыққа түседі. Бірақ, бұл қалыпты жағдай, керісінше сандырактың пайда болу негізінде жоғары нерв қызметі бұзылуымен байланысты патологиялық механизм жатыр.

Сонымен, сандырақ ой түзетуге келмейтін, пікірдің патологиясына байланысты пайда болады. Сандырақ ойлы аурудың ойлағанын өзгерту ешқандай нәтиже бермейді. Емдеудің арқасында сандырақ ойлар өзінің маңызынан айрыльш, мүлде жоғалады. Ауру сандырағының клиникада маңызы зор.

Егер сағым мен елестеушілік ең оңай түрінде сау адамдарда болса, ал сандырақ ойлар тек психозбен ауырғанда болады.

Маңызы жағынан сандырақтың бірнеше тобы бар: Соңына түсу сандырағы (бред преследования). Бұл жиі кездеседі. Оған қарым-қатынас, ерекше маңызды сандырак, уландыру, әсер ету, кінәлау, ұрлау, қызғану, кемсіту сияқты ойлар жатады.

Кейде ауруларға оларды уландыратындай болып көрінеді. Мұндай жағдайда олар өте күдікті болып, тамақ ішуден бас тартады. Кейде олар жақындарын өздеріне жау санап, уландырады деп ойлап, жақындарының әкелген тамағын қабылдамайды. Кей жағдайда аурулар «дәрігерлер мен медбикелер өздерін қуғындайды және уландырады» деп санап, тамақты тек жақындарының қолынан қабылдайды. Бұл уландыру сандырақ ойлар (бред отравления).

жағдайында болып тұрып, аурулар өздеріне басқа қаладан гипноз арқылы әсер ететінін айтады. Олар өздеріне электр тоғының әсерін сезініп, аппараттың еден астында не қабырғаның ар жағында тұрғаны туралы тұжырым жасайды. Кейде аурулар белгісіз аппараттарды дәрігерлер тәжірибе жүргізу үшін қолданатыны туралы айтады. Кейде ауруларға оларды газбен, микробтар арқылы уландыратын болып көрінеді.

Осы топтағы сандырақ ойларға ипохондриялық сандырақ жатады. Аурулар өздерін сифилис, туберкулез, рак, спид сияқты жаман аурулармен ауырамыз деп санайды. Осы айтылғанға сене отырып, көптеген соматикалық шағымдар жасайды. Мұндай аурулар емханаға жиі барады. Олар барлық мамандардың тексеруінен өтеді. Бірақ тексерулердің нәтижесінде мұндай ауру адамдардын ішкі мүшелерінде ешқандай өзгеріс байқалмайды. Ауру дәрігердің дәлелін жоққа шығарады не өзінше бағалайды.

Ипохондриялық сандыраққа жақын тұратын нақұрыс (одержимость) сандырағы бар. Аурулар өздеріне сырттан күш енген (шайтан, кейде бақа мен жылан) деп санайды. Өте сирек жануарға не қарама-қарсы жынысқа ауысу сандырағы кездеседі. Бір ауру әйел өзін қойға ауысьш, үстін койдың жүні басқан деп сезінген. Қыз бала өзінің ұл болғанын сезінген.

Ұлылық сандырағы (бред величия). Бұған байлық, тектілік, тұлғалық, ойлап табушылық, сүйіспеншілік сандырақтары жатады.

Сандырақтың бұл түрінде аурулар өздерін кеп ақ-шаның (мыңдаған, миллиондаған), сарайлардың, автомобиль мен самолеттердің иесімін деп санайды. Мұндай аурулар ездерін жиі өте сұлу, дарынды, кемеңгер жазушы, ғалым, артист деп санайды. Мысалы, бір ауру әйел өзін «сұлулықтың құдайы» деп санап, Мәскеуде сұлулардың конкурсын еткізуді талап етіп, онда бірінші орынға ие боламын деп ойлаған. Иванов деген ауру өзін белгілі Карузо деп таныстырған. Екінші бір ауру әйел өзін белгілі маршалдың қызымын деп таныстырған. Кейде ауру адамдар өздеріне ұлы адамдардың, үкімет басшыларының жақсы ниетте екенін айтады. Олар өздері туралы радиодан айтатынына, газеттерде жазатынына сенеді. Ойлап табу сандырағында ауру адамдар өздерін ғылыми еңбектердің, өнертапқыштың авторы деп есептейді, рак ауруына қарсы тұратын дәрілерді ойлап таптым деп санайды.

Сандырақ ойлардың маңызы көңіл-күймен тығыз байланысты, Ұлылық сандырақ ойларды айтатын аурулардың көңіл-күйі көтеріңкі болады. Өздерін қорлау туралы сандырақ айтатын аурулардың көңіл-күйі төмен, жабырқау болады.

Сандырақтың нақтылы маңызы аурулардың түратын заманына, мәдениеттік деңгейіне, біліміне және мамандығына байланысты. Егер ертеректе сандырақ мәні шайтандармен, дуалаумен, бал ашумен байланысты болса, ал қазір оның мәні атом энергиясымен, ғарыштық сәулелермен, спидпен байланысты.

Сандырақ ойлар маңызынан басқа да көрсеткіштер аркылы топтастырылады.

Жүйеленген және жүйеленбеген не үзінді-кесінді сандырақтар туралы айтуға болады.

Ауру адамдардың сандырағы әрдайым жүйелі болмайды. Сандырақ ойлар көбінесе бір-бірімен байланыссыз, үзінді ретінде болады. Мұндай жағдайда елестеушілік, сағым, көзге көрінетін аффективті бұзылулар орын алады. Басқаша айтқанда сандырақтың құрылымында сезім арқылы білудің бұзылуы үлкен орын алады. Осы бұзылудың әсерінен сандырақ бейнелі болады. Сондықтан мүндай сандырақ бейнелі деп аталады.

Жоғарыда көрсетілгендей, ауруды ойынан тайдыруға, түзетуге болмайтындығы сандырақтық бір белгісі болып саналады. Кейбір жағдайда аурудың сандырағын айтқан кезінде шамалап болса да түзетуге болады. Мұндай жағдайларды сандырақ тәрізді ойлар деп атайды. Осындай ойлар қиял түрінде жиі балаларда және психопатияда болады.

Сандырақ ойлардан өте бағалы ойларды ажырату керек. Өте бағалы ойлардың негізінде сандыраққа қарағанда нақтылы болған жағдайлар орын алады. Бұл нақтылы жағдайлар ауруға өте үлкен әсер еткендіктен, онын калыпты өмір сүруіне кедергі жасайды. Кейде адамды жәбірлесе, қорласа ол езінің маңызды жұмыстарын тастап, барлық күшін езін ақтауға жұмсайды. Қызғану негізінде ерлі-зайыптылардың біреуінің бұрынғы кезде болған көз бояушылығының орын алуы мүмкін. Кейде ауру өзінің кемістігіне үлкен мән береді. Мысалы, жиі өздерінің мұрындарының әдемі емес екенін айтады. Мұрны әдемі емес адамдар аз емес. Бірақ бұған адамдар көңіл бөлместен, қалыпты жағдайда өмір сүріп, қызмет жасайды. Бірақ кейбір аурулар өздерінің мұрындарының әдемі емесін айта отыра, кешеге шығуға ұялып, кісілермен қарым - қатынаста болмай, өлу туралы ойлар туады.

Сандырақ, сандырақ тәрізді ете маңызды ойлардан басқа жалықтыратын (жабысқақ) ойлар болады.

Жабысқақ ойлар (навязчивые идеи — обсессиялар)— ауру адамның ықыласынсыз оның санасын алатын ойлар. Кейде мұндай» ойлар аз маңызды, қисынсыз болады. Ауру мұндай ойларға сын көзімен қарап, олардан құтылуға тырысады, бірақ құтыла алмайды. Мысалы, адамда мынандай ой пайда болуы мүмкін: «Егер мен қазір өліп кетсем не болар еді?», «Менің туған-туысқандарым не істер еді? Не айтар еді?». Осы ой ауруға бір келіп, бір кетіп, оның сана,сында паналап, мазасын алады. Кейде жабысқақ ойлар қисынсыз болады. Мысалы, ауру адам дәрігерге «Неге әтештің басы біреу, ал басы екеу болса, әтеш не істер еді?» «Неге адамда екі қол, ал егер үшінші қол болса, ол қайда орналасады?» деген ойдың мазалағаны туралы айтады. Жабысқақ ойлардық мысалы ретінде радиодан таңертең естіген мелодия не ән «басыңнан кетпейтінін» айтуға болады.

Жабысқақ ойлардан басқа жабысқақ қорқыныштар (навязчивые страхи — фобиялар), тілектер мен әрекеттер болуы мүмкін. Мысалы, көптен сахнаға шығып жүрген артисте сол сахнада ойнаудың алдында дорқыныш пайда болуы мүмкін. Басқа біреуде қорқыныш белгілі бір кезеңнен кейін болады. Бір қызда ұйықтардың алдында белмедегі барлық заттарды үстап көру жабысқақ тілегі (влечение) пайда болады. Осы тілегі орындалғаннан кейін ғана ол ұйықтай алатын болады. Бір ауру әйел үнемі борды ұнтақтау үшін жүмысында да отыра алмайды. «Есікті жаптым ба, жаппадым ба?», «Үтікті сөндірдім бе?» деген жабысқақ күдіктер (сомнение) болады.

Жабысқақ ойлар, тілектер, әрекеттер мен қорқыныштар кебіне бірге кездеседі. Бұл құбылысты — жабысқақ жағдай (навязчивые состояния) дейді. Жабысқақтар кейде сау адамдарда да болады. Бірақ бұл жағдай аз уақыт болып, олардың жалпы өміріне, қызмет қабілетіне әсер етпейді. Бұл жағдай қысқа мерзімді болады. Жабысқақ жағдайлар невроз бен психоздарда кездеседі.

Жоғарыдағы айтылғаннан басқа ойлаудың бұзылуының тағы да түрлері болады. Мысалы, ассоциативті процестің бұзылуы. Ойлаудың езгеруі жылдамдау және баяулау түрінде болуы мүмкін. Ойлаудың жылдамдауында ойлар тез және үнемі етіп жатады. Кездейсоқ байланыстардың арқасында ойлау үстіртін және дерексіз өтеді. Ауру дәрігердің қойған сұрағына жауап бере сала өз назарын басқаға аударып, сол туралы сөйлей бастайды. Көңіл-күй жоғары болған кезде ойлау жылдам өтеді. Ойлау күрт жылдамдаса ойлар секіре бастайды. Айналадағы заттарға және аурудың пайдаланатын сөз-деріне байланысты ойлаудың тақырыбы жылдам өзгереді. Аурулар ұйқастырып айтуға бейім болады. Кейде ойлаудың жылдамдығы соншалық тез болғандықтан ауру туатын барлық ойын айтып үлгермейді.

Ойлаудың патологиялық баяулауында ойлардың пайда болуы мен өтуі қиындыққа соғады. Бұл жағдайда ауру қойылған сұраққа баяу, аз сөзбен жауап береді. Ойлау бұзылуының бұл түрі көңіл-күй төмендегенде жиі кездеседі.

Ойлаудың үзілуі—аурудың сөйлем кұрылымындағы
логикалық байланыстың болмауы.

Ауру әңгіменің алғашқы бірнеше сұрағына ұрыс жауап беруі мүмкін.

Сөйлемдегі сөздердің арасындағы дұрыс байланыс сақталуы мүмкін.

Фамилияңыз кім?—Иванов. Атыңыз кім?—Иванов. Қайда тұрасыз?— Иванов. Ойлаудың бұзылуы ретінде есиетшілдікті айтуға болады. Өсиетшілдік дегеніміз — жеміссіз данасыну. Ауру адамның сөйлемі дұрыс, шексіз болуы мүмкін, бірақ еш мағынасыз болады.

Ойлаудың мұндай бұзылуы қояншық және жасқа байланысты психоздарда, сандырақ ауру адамдарда болады. Қейде ауру бүгінгі күн лексиконында жоқ сөздерді қолданады. Мысалы, «жалған адам», «камнит», «зарумбование» т. б. Бұл неологизмдер деп аталады. Шизофрения сияқты аурумен ауырған адамдар баста ойдың жоғын, ойлардың үзілгенін айтады. Қейде олар ойлардың көптігінен бастың керілгенін айтады. Мұндай ойлардың көбеюін ментизм құбылысы дейді.

Балалардың сандырағы.

Балалар сандырағының ерекшелігі оларда мидың жетілмеуімен байланысты. Бала өскен сайын аурудың белгілері күрделене түседі. Жыныстық (пубертаттық) жетілуге дейін балаларда сандырақ ойлар сирек кездеседі. Мұндай жағдайдағы сандырақта сана бұзылады, мысалы, жұқпалы ауруларда. Сана сақталған кездегі сандырақ жұрнақты (рудиментті) түрінде, жүйесіз болады. Балалардың жұрнақты сандырағы себепсіз, айналадағыларға түсініксіз қорқыныш ретінде болады. Қорқыныш мезгіл-мезгіл пайда болады. Қейбір жағдайда сандырақ күштірек білінеді. Осы кезде ауру абдырап, қорқыныш күдік туып айналадағының бәрінің езіне қатынасы бардай сезінеді.

Кейін онда сандырақ ойлар дамып, соның әсерінен улану, азаптану және жануарларға ауысу сияқты ойлар болады. Сандырақ калыптасудың алдында патологиялық қиялдар болады. Балалардың қалыпты жағдайында да киялдар болады. Қиялдар ойын кезінде біліп-тану үшін керек. Қалыпты қиял кезінде балалар айналадағы шындықпен елесті ажырата алады (мысалы ойнаған кезде атты таяқтан ажыратады, ол «ат сияқты» дейді). Патологиялық қиялда бала айналадағы шын әлем мен қиялдың арасындағы байланысты жоғалтады. Ол «шындық әлемнің қонағы» (Т. П. Симсон). Сандырақ қиялдардың агрессивті болуы балалар шизофрениясына тән. Бала өзін жендет деп санап, адамдар мен жануарларды қорлағаны туралы айтады. Немесе ол түн сайын зиратқа барып, әлген адамдарды қазып алып, бұзақылармен байланысты екенін айтады. Бала қиялы бейнеге айналады.

Қияли ойлар сандырақ ойлар емес. Оларды реттеуге болады. Қелешекте сандырақ тәрізді ойлар сандырақ ойларға ауысуы мүмкін (шизофренияда). Бала кездегі қиялдың мазмұны организмнің ауырғанымен байланысты. Бұл жағдайда сезімдік қиял болады. Жиі осындай сандырақ ойлар ипохондриялық түрінде болады. Мысалы, балалар ішкі ағзаларда ауыруы болмаса да ас өтпейді, жүрек ауырады деген шағымдар айтады.

Пубертаттық кезеңде сандырақ ойлар қалыптасқан болады. Осы ойлар айналадағымен байланысты нақтылы болады. Жасөспірімдер арасындағы сандырақ ойлардың түрі ретінде ұзақ уақыт бойы тамақтан бас тартуы (психикалық анорексия). Олар әздерін «семізбіз» деп санайды. Сондықтан кейде олар өте жүдейді. Тәуліктік рационнан көптеген тағамдар алынып тасталынады. Ауру езін құстырады. Тәбеті бола тұра, астан бас тартады.

Пубертаттық кезенде өзінің әке-шешесін өгейсіну сандырағы (бред чужих родителей) болады. Жасөспірім өзінің ата-анасына себепсіз теріс қарайды, әсіресе шешесіне. Оларға жау ретінде карайды. Ата-анасы бөтен адамдар деген ой туады. Осыған байланысты жас-өспірімнің мінез-құлқы өзгереді. Мұндай сандырақ ойлар тұрақты болғандықтан емдеу қиындыққа түседі.

Жалпы балалар мен жасөспірімдер сандырағының қалыптасуында қиялдың орны ерекше. Сол себептен сандырақтың негізінде кітаптан окыған, кинодан көрген уақиғалар орын алады.

Жасөспірімдерде денесінің құрылысына байланысты өте құнды ойлар туады. Паронойяльдық сандырақ кезінде балалардың ықыласы тек бір нәрсеге ауады. Мысалы электрмен байланысты картиналарды, шамдарды, сымдарды, жинайды. Мұндай жағдай күн сайын, айлап, жылдап болады (шизофренияға тән).
Жыныстық, тағмдық және өзін сақтау инстинктерге байланысты әрекеттің бұзылуы үш топқа бөлінеді.

Жыныстық инстинктің бұзылуы гомосексуализм, садизм, мазохизм және т. б. түрінде білінеді.

Гомосексуализм — ер адамның еркекке, әйелдің әйелге құштарлығы. Басқаша айтқанда бір жынысты жандардың бір-біріне құштарлығы.

Садизм — басқа адамды зақымдандыру арқылы өзінің жыныстық құштарлығын қамтамасыз ету.

Мазохизм — өзін зақымдандыру арқылы жыныстық құштарлықты қанағаттандыру.

Тағамдық инстиктің бұзылуы

Өзін сақтау икстиктінің бұзылуы кәтеріңкі не төменгі болады.

Қарқынды әрекеттің бұзылуы шизофрения, психопатия сияқты психикалық және мидың органикалық зақымдануында кездеседі.

Бапалардағы әуестіктің бұзылуы

Балалар әуестігінің бұзылуындағы тәжірибеде кеңіл аударатын белгілері:

Жыныстық әуестену олигофрения, шизофрения, пси-хопатия сияқты психикалық ауруларда не көтеріңкі не темендеу болады.

Организмде минералдық заттар жетіспегенде дені сау балалар тағамға деген әуестігі бұрмаланғандықтан, кұм, сары топырақ, бор-жейді.

Өзін сақтау инстинктінің төмендеуі өзіне қауіптілі-гін сезбейтін олигофрения мен дементтік сияқты психи-калық ауруларда болады.