Кудушева нургайша ахметжановна


Тұлғалық өзіндік тиімділіктің мазмұны мен құрылымы



жүктеу/скачать 1.32 Mb.
бет16/49
Дата06.10.2024
өлшемі1.32 Mb.
#504360
түріДиссертация
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   49
kudusheva-n-a-phd-s-sp-dorabotka

1.2 Тұлғалық өзіндік тиімділіктің мазмұны мен құрылымы
Тұлғалық өзіндік тиімділік - бұл адамның өз қабілеттеріне деген сенімін және әртүрлі міндеттер мен жағдайларды жеңе алатындығына деген сенімін сипаттайтын маңызды психологиялық тұжырымдама. Сондай-ақ тұлғалық өзіндік тиімділік тұлғаның өз мүмкіндіктерін түсінуі, өз қабілеттеріне сенуі және алға қойған мақсаттарға жету мүмкіндіктеріне сенуі болып табылады. Бұл психологиялық қасиет адамға қиындықтарды жеңуге және өмірде жетістікке жетуге мүмкіндік береді.
М.И. Гайдар тұлғаның жеке қасиеттерінің тиімділігіне деген қабылдауы, бағалауы және сенімі ретінде қарастыратын (кең мағынада) тұлғалық өзіндік тиімділік ұғымын енгізді [103]. Бұл анықтамадан автордың когнитивті айнымалы, жеке ойлау схемасы ретінде өзіндік тиімділік туралы негізгі ғылыми идеялардан алшақтамайтындығы көрінеді. Өз кезегінде, біздің зерттеуімізде біз М.И. Гайдар анықтамасын ұстанамыз, ол «өзіндік тиімділік» терминін түсіндіруге қатысты бар көзқарастарды қорытындылай келе, оның мазмұнын нақтылады. Ол қазіргі заманғы ғылыми шындықта бізді қызықтыратын тұжырымдаманың мәнін барынша көрсетеді деп есептейміз, ол «тұлғаның алдағы мінез-құлқын, іс-әрекетін, қарым-қатынасын жүзеге асыруда өнімді болу мүмкіндіктері мен қабілеттері туралы идеяларының үйлесімі».
Жүргізіліп жатқан зерттеу аспектісінде тұлғаның өзіндік тиімділігі шешуші рөл атқара отырып, жоғары оқу орнының студенттерін оқытудың табыстылығының интегралды көрсеткіші ретінде қарастырылады. Тұлғалық өзіндік тиімділік - бұл кәсіби маңызды қасиеттердің болуы туралы идеялардың жиынтығы және адамның кәсіби іс-әрекет жағдайында ол өзінің кәсіби құралы ретінде осы қасиеттердің күрделі кешенін өзектендіріп, білікті түрде қолдана алатындығына, оның алдында тұрған міндеттердің сәтті орындалуын қамтамасыз етеді.
Ғылыми әдебиеттерді талдау психология мен педагогикада субъектінің оның өзіндік тиімділігі туралы идеяларының іс-әрекет нәтижелеріне нақты әсері жете бағаланбайды деп айтуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, бұл адам мінез-құлқының маңызды анықтаушысы. Осы мәселе бойынша жүргізілген зерттеулердің материалдарын жалпылау және жүйелеу зерттелетін пән туралы ғылыми білімнің кеңеюіне, ол туралы әртүрлі пікірлерді біртұтас теорияға біріктіруге және оларды тәжірибеде пайдалануға ықпал етеді. Нақты психологиялық механизмдер тұлғаның өзін ынталандырып қана қоймай, оның мүмкіндіктерін іске асыруға және дамытуға көмектеседі.
Bandura[104] және Vealey[105] өзіндік тиімділік құрылымында 9 компонентті ажыратады:

  1. Біліктілік деңгейі;

  2. Адам көрсете алатын қабілеттер;

  3. Ақыл ой және физикалық дайындық;

  4. Өзін таныстыру тактикасы;

  5. Әлеуметтік қолдау;

  6. Ауыстыру (қайталама) тәжірибесі;

  7. Көшбасшылық;

  8. Экологиялық жайлылық;

  9. Қолайлы жағдайлық факторлар.

Бұл компоненттерді игеру мінез-құлықты бірнеше рет сәтті көбейту арқылы өзіндік тиімділік деңгейінің жоғарылауына әкеледі. Қабілеттерді көрсету және өзін-өзі таныстыру адамдардың өз дағдыларын көрсету немесе өз ойын білдіру кезінде алатын кері байланыс түріне байланысты өзіндік тиімділікке әсер етеді. Дайындық (ақыл-ой және физикалық ) белгісіздік күйзелісін жеңілдетуге және үйренген нәрсенің сақталады және кейінірек қолданылуы мүмкін деген. Әлеуметтік қолдау өзін-өзі тиімділік деңгейін сақтауға көмектеседі. Ауыстыру (қайталама) тәжірибе көрсетілген мінез-құлық арқылы басқа адамдардың сәттілік деңгейін бақылауға негізделген табысқа деген сенімге әсер етеді. Көшбасшылық адамның білімді және сенімді адам ретінде қаншалықты жақсы қабылданғанына байланысты өзіндік тиімділікке әсер етеді. Жағдайдың экологиялық жайлылығы мен қолайлылығы адамдардың жұмыс істеу контекстін ескере отырып, олардың қабылданған артықшылықтары немесе кемшіліктері арқылы өзін-өзі тиімділігіне әсер етеді [106].
Бірқатар заманауи зерттеулер өзіндік тиімділік құрылымы туралы көзқарастарды қайта қарады. Осы бағыттағы соңғы зерттеулерді қарастырамыз.
Өзіндік тиімділік құрылымында қазіргі ғалымдар келесі компоненттерді ажыратады [107, 108]:
1) когнитивті-рефлексивті компонент;
2) эмоционалды бағалау компоненті;
3) реттеуші-мінез-құлық компоненті.
Тұлғаның өзіндік тиімділігінің когнитивті-рефлексивті компоненті оның кәсіби өзіндік тұжырымдамасының бөлігі болып табылатын өзі туралы кәсіби идеялар жүйесінен қалыптасады. Осылайша, адамның өзі туралы идеялары оның ең маңызды қасиеттерін көрсетеді, атап айтқанда қалыптасқан білім, дағдылар, іскерліктер, құзыреттер және т.б. яғни, өзі туралы кәсіби идеялар, ең алдымен, олардың кәсіби маңызды қасиеттері мен құзыреттері туралы білім болып табылады. Когнитивті-рефлексивті компонент тұлғаның өзіндік тиімділігінің негізі болып табылады.
Тұлғаның өзіндік тиімділігінің эмоционалды-бағалау компоненті – бұл бар жеке қасиеттерді түсіну және оларды «идеалды маманның» қасиеттерімен салыстыру нәтижесінде кәсіби өзін-өзі бағалаудың жиынтығы, соның негізінде ол өзіне кәсіби маман ретінде белгілі бір эмоционалды-құндылық қатынасты дамытады.
Эмоционалды бағалау компоненті реттеуші мінез-құлыққа да әсер етеді: өзі туралы кәсіби идеяларды эмоционалды жағымды реңктерге бояу арқылы ол еңбек субъектісінің өзіне деген сенімін нығайтады және осылайша оның кәсіби іс-әрекетінің энергетикалық негізі ретінде әрекет етеді.
Кәсіби саладағы іс - әрекеттің өзіндік тиімділігі – бұл оның қажетті білімі, іскерлігі, дағдылары бар, кәсіби технологияларды тиімді меңгергендігі және оны өз қызметінде тиімді қолдана алатындығына деген сенімі.
Маманның кәсіби саладағы тұлғалық өзіндік тиімділігі – бұл оның кәсіби маңызды қасиеттердің болуы туралы идеяларының үйлесімі және кәсіби қызмет жағдайында ол өзінің кәсіби құралы ретінде осы қасиеттердің күрделі кешенін өзектендіріп, білікті түрде қолдана алатындығына, оның алдында тұрған міндеттердің сәтті орындалуын қамтамасыз етеді. Ол болашақ маманның кәсіби құнды сапасы ретінде қарастырылады. Объективті параметрлер деңгейінде және субъективті параметрлер деңгейінде тұлғалық өзіндік тиімділік кәсіби құнды метасапа болып табылатындығы, яғни оның болуы мен дамуы субъектінің даму деңгейі орташадан төмен емес маманның кәсіби маңызды қасиеттерімен байланысты екендігі туралы ереже расталды.
Берман Н. Д. өзіндік тиімділіктің үш компонентін ажыратады [109]: Зейін – бұл белгілі бір әрекетке назар аудару қабілеті. Бұл адам айналасында не болып жатқанын үстірт көріп, естудің орнына, осы аспектілерге немесе олардың бөліктеріне белсенді түрде назар аудара бастағанда пайда болатын танымдық процесс. Оқу саласында зейінін шоғырландыру қиын деп санайтын студенттер табысы аз, оқуға бейімделудің айтарлықтай нашар деңгейін көрсетеді. Коммуникативтілік – студенттер тарапынан академиялық мақсатта мәліметтер алмасу, ақпарат алу және тарату қабілеті олардың өзара іс-қимылымен және өзара ықпалымен байланысты. Бұл оқыту мен оқу процестеріне қатысатын когнитивті, метакогнитивті, әлеуметтік-мәдени қабілеттер мен дағдыларды қолдануды қамтиды. Сенімділік – қиын мақсаттарға жетуде табысқа жетуді қамтамасыз етеді. Ол жоспарлау, мақсаттар мен міндеттер қою және оларды орындау үшін қажетті стратегияларды әзірлеу сияқты белгілі бір дағдыларды немесе құзыреттерді қажет етеді [110].
Сонымен қатар Берман Н.Д., Берман А.Ю. жоғары білім контекстінде студенттің өзіндік тиімділікке деген сенімі белсенділіктің мотивациясын арттыруға ықпал ететін ең жақсы көрсеткіштер екенін атап өтеді. Сонымен қатар, жалпы өзіндік тиімділіктің жоғары деңгейіне ие студенттер оқуда жетістікке жетуге қабілетті және туындаған қиындықтарды жеңуге табанды екендігі дәлелденді [111].
Ivor D’Souza1 және Dr. Akriti Srivastava [112] өзіндік тиімділік тапсырманы орындауға жұмсалған күш пен қиын жағдайда жұмсалған уақыт мөлшерінде көрінетін мотивация деңгейін анықтайды деп санайды. Егер адамдарда тапсырмаға қатысты өзіндік тиімділік деңгейі өте төмен болса, олардың көп жұмыс істеу және тапсырманы орындау мүмкіндігі салыстырмалы түрде аз.
Зерттеу нәтижелері көрсеткендей, өзіндік тиімділік басқа когнитивтік немесе аффективтік процестерге қарағанда оқу жетістіктерінің анағұрлым жақсы болжамшысы болып табылады, бұл бізді мотивацияны студенттердегі өзіндік тиімділік құрылымының негізгі құрамдас бөлігі ретінде қарастыруға әкеледі.
Бұл авторлар өзіндік тиімділікті қиындықтарға тап болған кезде төзімділікке ықпал ететін, саналы әрекеттерді күшейтетін, ұзақ мерзімді көзқарасты жеңілдететін, өзін-өзі реттеуге ықпал ететін және қажет болған жағдайда өзін-өзі түзетуге мүмкіндік беретін мотивация ретінде қарастырады.
Yokoyama және Talsma et al. сынды ғалымдардың зерттеулерінде өзіндік тиімділік құрылымында академиялық мотивацияның құрамдас бөлігі де ерекшеленеді және мазасыздық, ауырсыну және шаршау сияқты әсерлердің өзіндік тиімділіктің дамуына кері әсері көрсетіледі [113, 114].
Бірқатар зерттеулер мотивация оқуға да, академиялық нәтижеге де әсер ететінін көрсететін әлеуметтік-танымдық теория екенін көрсетеді [115]. Жалпы айтқанда, Бандураның әлеуметтік когнитивті теориясы мотивациялық зерттеулердің осы саласына бағытталған [116].
Өзіндік тиімділік құрылымы туралы айта отырып [112, р. 58], оқуды бақылау контекстінде студенттердің күтуінің маңыздылығын атай отырып, студенттер оқу мақсаттарына қол жеткізе алады және бұл олар үшін оң нәтижеге әкеледі деп көрсетеді.
Alkış, N. Мен Temizel, T. аффективтік компонентті тек студенттердің өзіндік тиімділігін төмендететін алаңдаушылықпен байланыстырады [117].
Бірқатар басқа зерттеулерде біз сондай-ақ мотивациялық, когнитивтік және аффективтік компоненттерді қамтитын өзіндік тиімділіктің үш компонентті құрылымын табамыз [118, 119, 120, 121].
Э. Деси мен Р. Райанның жазбаларында өзіндік тиімділік құзыреттіліктің негізгі қажеттілігі ретінде қарастырылады [122]. Бұл қажеттілікті жүзеге асыру тұлғаның кәсіби әлеуетінің көрінісі мен дамуын анықтай алады. Құзыреттілік қажеттілігі субъектінің әртүрлі сыртқы және ішкі нәтижелерге қол жеткізуге және тиімді болуға ұмтылуын қамтиды, сонымен қатар құзыреттілік өзін-өзі анықтау мәртебесіне ие болуы мүмкін [123]. Өзіндік тиімділікке тағы бір негізгі қажеттілік – автономия қажеттілігі әсер етеді, оны авторлар қажеттілік ретінде ғана емес, сонымен қатар қабілет ретінде де, «таңдау тәжірибесін қамтитын адам қызметінің сапасы» деп санайды. Бұл өз әрекеттеріңіздің көзі ретінде күшейту, ынталандыру немесе кез - келген басқа күштер мен мәжбүрлеу емес, таңдау, өзіңізді сезіну қабілеті» [124]. Автономияның айрықша белгісі – өзін-өзі басқару және қоршаған орта арасындағы өзара әрекеттесудегі икемділік.
Э. Деси мен Р. Райанның ғылыми зерттеулерінде дамыған өзіндік тиімділікті түсінудің маңызды категориясы – «себептілік локусы». Себептілік локусы (locus causality) ұғымы белгілі бір жолмен әрекет еткенде адамның нені бағдарлайтынын көрсетеді. Себептіліктің қабылданған локусын авторлар қандай да бір мінез-құлықты жоспарлау және жүзеге асыру кезінде адамның өзін-өзі анықтау дәрежесін білдіретін когнитивті құрылым ретінде анықтайды [125].
Себептілік локусы ішкі және сыртқы болуы мүмкін. Адам өзінің дербес таңдауына негізделуі мүмкін – бұл себептіліктің ішкі локусы, сыртқы талаптар немесе күтілетін сыйақы – бұл сыртқы локус, қалаған нәтижеге кез-келген жолмен қол жеткізе алмау – бұл жеке емес локус [126].
Жеке айырмашылықтарда көрінетін тұлғаның тұрақты сипаттамаларын ұсына отырып, Деси мен Райан мотивацияны интернализациялау және мінез-құлықты бақылаудың тиісті тәжірибесі арқылы жеке автономияны біртіндеп қалыптастыру моделін негіздейді: таза сыртқы мотивациядан ішкі мотивация мен автономияға интроекция, сәйкестендіру және интеграция кезеңдері арқылы [125, p. 25]. Бұл процесс интегралды психологиялық сипаттама ретінде өзіндік тиімділікті қалыптастырады.
Әр адамның өз өмірінің салаларын қамтитын өзіндік тиімділігі бар. Бұл жазбалар саласындағы, қиын өмірлік жағдайлардан шығу саласындағы және басқалардағы өкілдіктер болуы мүмкін. Жеке құрылым бола отырып, өзіндік тиімділік мүмкін сипаттамаларға ие [127]:
1) Белгілі бір тапсырманы орындаудағы өзінің қабілеттерін бағалау.
2) Бақылау және өзін-өзі бағалау локусынан айырмашылығы, өзіндік тиімділік тұлғаның жеке, спецификалық сипаттамасы бола отырып, өзінің құндылықтарын бағалаумен байланысты емес.
Өзіндік тиімділік контекстік түрде анықталады, яғни адамның алдында тұрған нақты тапсырмаға қатысты. Бұл өзіндік тиімділік спецификалық деп аталады және оны анықтау үшін белгілі бір қызмет салаларында өзін-өзі бағалауды өлшеуге арналған әдістер жасалады.

  1. өзіндік тиімділікті өлшеу жағдаятқа байланысты және оны өлшеу кезінде іс-әрекеттің мән мәтінін ескеру қажет.

  2. өзіндік тиімділікті өлшеу кезінде нормативтік және басқа салыстырмалы критерийлер емес, шеберлік пен құзыреттілік критерийлері қолданылады.

  3. өзіндік тиімділік туралы идеялар болашақ өнімді міндеттерді шешудегі жеке шеберліктің күтуі болып табылады. Сондықтан, өзіндік тиімділік тиісті әрекеттерді бастамас бұрын өлшенеді.

Сондай-ақ, әр адамның өзін-өзі тиімді сезіну қабілеті жоғары әрекеттері және өзін сенімсіз сезінетін әрекеттері бар. Осыған қарамастан, өзіндік тиімділік туралы идеялар әртүрлі контексттерге берілуі мүмкін.
Айта кету керек, украин психологтарының еңбектерінде өзіндік тиімділік мәселесіне төмен көңіл бөлінуі негізсіз, О.М. Вовк өзіндік тиімділік «... конструктивті, шығармашылықпен байланысты адам қызметінің маңызды жеке құрамдас бөліктерінің бірі, адамның өз өміріндегі жағдайларды бақылай алуы, алға қойған мақсаттарына жету үшін қолда бар психологиялық әлеуетін жұмылдыру, өмірлік оқиғалардың барысын бағындыру» деп анықтайды [128]. Сонымен, Пророк Н.В. өзінің «кәсіби қызметтің өзіндік тиімділігі мен табыстылығы» атты мақаласында ішкі мотивацияның табиғаты туралы қазіргі психологиялық идеяларды талдай отырып, өзіндік тиімділікті мотивациялық теория ретінде қарастырады, онда мотивацияны түсіну көзі табысты нәтиженің құндылығы (тартымдылығы) емес және сәттілікті күту емес, оның қабілетіне деген сенім болып табылады [129].
Зерттеулерден анықталғандай өзіндік тиімділікті адам жүзеге асыратынын атап өткен жөн, яғни, бұл сананың феномені, дәлірек айтқанда, адамның өзін-өзі тануы. Оның пікірінше, өзіндік тиімділік – бұл мінез-құлықтың орталық және маңызды детерминанты, субъективтіліктің маңызды тетіктерінің бірі. Іс-әрекеттің бір түрінде қалыптасатын өзіндік тиімділік байланысты жағдаяттарға да таралуы мүмкін. Бұл жалпы өзіндік тиімділікті қалыптастыру туралы айту қажеттілігін тудырады.
Жалпы өзіндік тиімділік – бұл басты жеке фактор, оны зерттей отырып, мамандар өздерінің қабілеттеріне сенімді болу үшін жаһандық тенденциядағы жеке айырмашылықтарды анықтауға тырысады.
Д.А. Леонтьевтің көзқарасы да қызықты ол өзіндік тиімділік мәселесін жеке әлеует тұрғысынан қарастырады. Жеке әлеует қажетті өзгерістерді жүзеге асыруға көмектеседі. Автордың түсінігінде жеке потенциал-бұл интегралды сипаттама, жеке тұлғаның өзін тұлға ретінде көрсете білуі, сыртқы әлемде мақсатты өзгерістер жасайтын және сыртқы жағдайлардың әсеріне төзімділік пен сыртқы және ішкі жағдайдың өзгеруіне икемді жауап беретін автономды өзін-өзі реттейтін белсенділік субъектісі ретінде әрекет ету қабілеті[130, 131]
Тұлғалық әлеуеттің ресурстары мыналарды қамтиды:

  • Мотивация (Деси мен Райанды түсінудегі автономды мотивация);

  • Психологиялық тұрақтылық;

  • Өзін-өзі реттеу (мұнда Д.А. Леонтьев өзіндік тиімділікті, белгісіздікке төзімділікті, себептілік локусын және т. б. қамтиды);

  • Аспаптық ресурстар;

  • Трансформация ресурстары.

Тұлғалық әлеует өзінің қабілеттерін пайдалану қабілетін сипаттайды, ол қабілеттер мен басқа ресурстардың әсерін күшейте алады немесе олардың жетіспеушілігін өтей алады. Өзін-өзі тәрбиелеу интеллект деңгейіне қарағанда академиялық жетістіктерді жақсы болжайтынын және интеллектке қарағанда олардың тұрақтылығын ғана емес, сонымен бірге олардың өзгеруін де болжай алатындығын дәлелдейтін дәлелдер бар. Тұлға әлеуеті – өзін-өзі реттеу әлеуеті, психологиялық энергияны басқарудың табыстылығымен байланысты жеке айырмашылықтар жүйесі. Дәл басқару мен әлеуетті өзін-өзі реттеудің жетістігі бұл терминді өзіндік тиімділік ұғымына жақындатады.
Д.А. Леонтьев тұлғалық әлеует мәселесі оқу тәжірибесінде жақсы көрініс табады, мұнда студент үш түрлі проблемалық жағдайға тап болады деп жазады:
1. Оқушылар не істерін білмегендегі белгісіздік жағдайы. Ол өз әрекетінің немесе күш-жігерінің бағытын таңдай алмайды.
2. Студентке мақсат қойылып, оған жету қажет болатын жағдай.
3. Студентке ештеңе қажет емес, бірақ қауіп немесе қысым болса, оған төтеп беру және өзін-өзі сақтау қажет болатын жағдай (мысалы, емтихан, комиссия, күтпеген тексеру) [132].
Жағдайлардың бұл үш түрі өзін-өзі реттеудің үш негізгі функциясына сәйкес келеді:
1. Белгісіздік жағдайындағы өзін-өзі анықтау функциясы. Егер өзін-өзі анықтау сәтсіз болса, сыртқы талаптарға немесе стихиялық импульстарға бағыну ғана қалады.
2. Мақсат болған жағдайда оған жету және жүзеге асыру функциясы. Мақсатқа жете алмау әлсіздікке әкеледі.
3. Қысым жағдайында өзін сақтау функциясы. Егер сіз өзіңізді қысым жағдайында ұстай алмасаңыз, жарақат аласыз.
Осы үш функция тұлғалық әлеуеттің үш ішкі құрылымына сәйкес келеді: өзін-өзі анықтау әлеуеті, іске асыру әлеуеті және сақтау әлеуеті. Яғни, мен кәсіби маман ретінде кіммін, мен қатты күйзеліс кезінде өз мүмкіндіктеріме сенімді бола аламын.
Осылайша, автор тұлғалық әлеуетті өзін-өзі реттеу әлеуеті деп түсінеді және егер ол ішкі импульстар мен сыртқы қысымның әсерінен емес, өзінің мотивациясына сүйене отырып әрекет еткісі келсе, тұлғаның құралы болып табылады [133]. Өзін-өзі реттеудің баламалары өз әрекеттерінің мақсаттары мен нәтижелері үшін, құралдарды таңдау және белгілі бір шешімдердің құны үшін жауапкершіліктен бас тартуды қамтиды. Өзін-өзі реттеу бұзылыстары шындықты елемеу немесе алынған кері байланыс немесе жинақталған тәжірибе негізінде әрекеттерді түзету қиындықтарын қамтиды.
Жақсы өзін-өзі реттеу жүйеге ресурстар таусылғанға дейін және оларды қалпына келтіру мүмкін болмайынша (кәрілік, өлім) үздіксіз жетілдіруге мүмкіндік береді. Өзін-өзі реттеу нашар болса, жүйе өзіне зиян келтіреді, тіпті жеткілікті ресурстармен ол өзін-өзі бұзады, ресурстар көмектеспейді. Метаресурс ретінде саналы өзін-өзі реттеу оқуға деген оң көзқарасты қалыптастыруға әсер етеді [134].
Зерттеулердің бірінде тұлғалық әлеуеті төмен адамдар табысты (тиімді) немесе бақытты бола алатындығы анықталды. Олар сәттілікке жетуден бас тартса немесе бақытты құрбан етсе, бақытты. Олар таңдаған нәрсесі үшін жоғары баға төлейді. Тұлғалық әлеуеті жоғары адамдар бір уақытта сәтті және бақытты бола алады [135].
Жеке әлеует үш жеке күштің бірлігі болып табылады және олар міндетті түрде бір-бірімен корреляциялануы қажет емес: мағыналы мақсаттарды қоя білу, мақсатқа жету қабілеті және сыртқы қысымға қарсы тұру қабілеті. Орындаушы адамдар болуы мүмкін - олар мақсатқа жету жолын жақсы біледі, бірақ олар не қажет екенін жақсы түсінбейді және бұл мақсаттардың қандай да бір сыртқы көзін талап етеді. Сыртқы қысымға сәтті қарсы тұратын адамдар бар, бірақ онша шоғырланбаған, оларды ештеңе қозғалтпайды және олар ешқайда жылжымайды. [134. с. 25].
Білім беру ортасы адам дамуының осы векторын ескере отырып, оны мақсатты түрде құру (ұйымдастыру) арқылы тұлғалық әлеуеттің (өзіндік тиімділіктің) дамуына ықпал ете алады[136].
Қазақстандық авторлар Ш. Х. Курманалина мен А. Т. Артигалиеваның жұмысында тұлғалық әлеует мәселесі және оның студенттердің кәсіби қалыптасуына әсері қарастырылады [137].
Ұсынылған тәсілдерді талдай отырып, біз Райан мен Десидің, сондай-ақ Д. Леонтьевтің өзіндік тиімділігін түсінудегі заманауи тәсілдерге сүйенеміз және олардың ізімен өзіндік тиімділік құрылымында бірқатар компоненттерді бөліп көрсетеміз:
1. Мотивациялық процестер;
2. Реттеушілік процестер;
3. Аффективтік процестер;
4. Бақылау локусы.
Жүргізілген зерттеулердің көпшілігінде негізгі психикалық процестер қарастырылады, олар арқылы адамның өз тиімділігіне деген сенімі тұлғаға әсер етеді. Өзіндік тиімділіктің когнитивтік процестерге әсері әртүрлі формада болады. Адамның мінез-құлқы мақсаттылықпен, болашаққа бағдарланумен сипатталады. Мақсаттарды таңдау және оны қою көп жағдайда адамның өз қабілеттерін бағалауына байланысты. Нәтижесінде, өзіндік тиімділіктің жоғары деңгейі жетуі қиынырақ мақсаттарды қоюға ықпал етеді. Іс-әрекеттің бағытын анықтау, мақсат қою – күрделі ақыл-ой әрекетінде көрінетін танымдық процестер. Адамдардың өз тиімділігіне деген сенімі болжамды сценарийлердің қандай түрлері қалыптасатынын анықтайды.
Өзіндік тиімділігі жоғары деңгейлі субьект сәттілік сценарийлерін бейнелейді, олар адамның жұмысына оң әсер етеді. Өз тиімділігіне күмәнданатын адамдар жоғалту сценарийін елестетеді және олардың дамуына кедергі келтіретін мінез-құлықты көрсетеді. Өздеріңіз білетіндей, ойлау үрдісі адамға болашақта мүмкін болатын оқиғаларды болжауға және осы оқиғалардың салдарымен өзара әрекеттесу жолдарын жоспарлауға, сайып келгенде, өзіне қолайлы нәтиже алуға мүмкіндік береді. Мұндай дағдылар көптеген белгісіздіктер мен түсініксіздіктерді қамтитын әлем туралы ақпаратты тиімді танымдық өңдеуді қажет етеді.
Өз мінез-құлқын реттеуге және істерінің салдарын болжауға үйрене отырып, адам өз білімін болашақ оқиғаларға ықтимал баламаларды ұсынуға, болжау факторларын таразылауға және біріктіруге, өз әрекетінің салдары туралы өз пайымдауларын бағалауға және қажет болған жағдайда түзетуге пайдаланады.
Жағдаяттар талаптары, сәтсіздіктер мен кедергілер қысымына ұшыраған кезде шоғырлану және тапсырмаға бағдарлану үшін күшті өзіндік тиімділік сезімі қажет. Қиын жағдайларда, адамның қоршаған ортаның күрделі жағдайларын жеңу міндеті тұрған кезде, ол нақты аналитикалық ойлауды қажет етеді. Егер ол өзінің қабілеттеріне күмәнданса және түпкілікті нәтиженің сәттілігіне күмәнданса, оның ойлары сәйкес келмейді және шатасады, бұл оның өнімділігін төмендетеді және күмәнді одан әрі арттырады. Тиімділіктің икемді сезімі бар адамдар өздеріне көп күш жұмсауды талап ететін мақсаттар қояды, нақты аналитикалық ойлауды сақтайды, бұл адамның соңғы нәтижелері мен жетістіктеріне әсер етеді.
Өзінің тиімділігіне деген сенімділік өзіндік мотивацияда маңызды рөл атқарады. Әлеуметтік оқыту теориясы мотивациялық механизмдер танымдық сипатқа ие деген идеяға негізделген. Өзіндік мотивация және алдын-ала болжау мінез-құлқы адамның мінез-құлқының және басқалардың мінез-құлқының болашақ салдарын ойлау және бейнелеу қабілетіне негізделген. Адам не істей алатындығы туралы нанымдарды қалыптастырады. Ол болашақ әрекеттердің мүмкін болатын нәтижесін болжайды, мақсаттар қояды және қажетті нәтижеге жету үшін іс-әрекеттің бағытын жоспарлайды [138].
Өзіндік тиімділік теориясы мотивацияның үш когнитивті механизмін тануға сәйкес келеді: себеп-салдар, нәтиже күту, іске асырылған мақсат. Осы механизмдердің негізінде мотивацияның үш теориясы құрылды: атрибуция теориясы, күтілетін құндылық теориясы және мақсат теориясы.
Өз тиімділігіне сену каузалды атрибуцияны анықтайды. Сонымен, егер адам өзінің тиімділігі туралы күшті сезімге ие болса, ол өзінің сәтсіздіктерін өз тарапынан жеткіліксіз табандылықпен байланыстырады, ал егер адам өзін тиімсіз деп санаса, ол өзінің сәтсіздіктерін әлсіз қабілеттерге жатқызады.
Осылайша, каузалды атрибуция өзін-өзі жетілдіру арқылы мотивацияға, жұмысқа қабілеттілікке және аффективті реакцияларға әсер етеді.
Мотивациялық процестер – бұл адамға әсер ететін және оның пайда болуына, әрекеттен бас тартуға немесе оның мінез-құлқын тоқтатуға әкелетін әртүрлі психологиялық механизмдер мен құбылыстар. Мотивация адамның неліктен әртүрлі мақсаттарды таңдауында, оның жетістіктері үшін қандай күш жұмсауында және әртүрлі ынталандырулар мен сыйақыларға қалай жауап беруінде шешуші рөл атқарады.
Мотивацияның негізгі когнитивті механизмдерінің бірі – адамның мүмкіндіктері мен тілектеріне сәйкес келетін мақсатты таңдау және оны қоя білу. Дәлелдердің үлкен жиынтығы нақты және талап ететін мақсат қою мотивацияны арттырып, белсендіріп сақтайтынын көрсетеді. Мақсат мотивация мен әрекеттерді тікелей реттеу арқылы емес, өзін-өзі реттеу процестері арқылы көбірек әрекет етеді [138, с. 16].
Мотивация когнитивтік салыстырмалы процестерді пайдалана отырып қойылған мақсатқа негізделген. Қабылданған мақсаттардың шарттарын өздері үшін қанағаттанарлық ете отырып, адамдар мақсатқа жетуде табандылық таныту үшін өздерінің мінез-құлқы мен стимулдарына бағыт жасайды. Адам өзі үшін маңызды мақсатқа жетуде өзін-өзі қанағаттандыруға ұмтылады.
Мотивация өзін-өзі реттеу процестеріне негізделген мақсаттар мен жеке стандарттарға негізделген. Олар субъектінің іс-әрекетінің нәтижелеріне өзін-өзі қанағаттандыру және өзін-өзі қанағаттандырмау, субъектінің өзін-өзі қабылдау тиімділігін, орындалған тапсырмалардың нәтижелері бойынша жаңа мақсаттарды қоюды қамтиды.
Өзіндік тиімділік мотивацияға әртүрлі жолдармен ықпал етеді: ол адамдардың алдына қойған мақсаттарын анықтайды; нәтижеге жетуде олардың қаншалықты табанды екенін анықтайды; бұл олардың сәтсіздікке төзімділігін анықтайды. Қиын жағдайлар мен сәтсіздіктерге тап болған өз-өзіне сенімсіздік танытқан адамдар күш-жігерін әлсіретіп, тез бас тартады. Өзіне сенімді адамдар қиындықтарға тап болған кезде максималды нәтиже көрсетеді.
Аффективтік процестер. Бұл, өмірге эмоционалды-сезімтал қатынас және әлеммен, өзімен және адамдармен өзара әрекеттесу процестері. Адамдардың болашақ мүмкіндіктеріне деген сенімдері олардың қауіп төндіретін немесе қиын жағдайларда қаншалықты стресс пен депрессияны сезінуіне, сондай-ақ олардың мотивация деңгейіне әсер етеді. Өзіндік тиімділік эмоционалды күйлерді бірнеше жолмен реттейді:

  1. Қауіп-қатерді жеңе аламын деп сенетін адамдар олардан аз зардап шегеді; өзіндік тиімділікке ие емес адамдар тәуекелдерді жоғарылатады;

  2. Өзіндік тиімділігі жоғары адамдар қоршаған ортаға қауіп төндірмейтін етіп әрекет ету арқылы стресс пен мазасыздықты азайтады;

  3. Қиындықтарды жеңу қабілеті жоғары адамдар мазасыз ойларды жақсы басқарады.

  4. Төмен өзіндік тиімділік депрессияға тікелей әкелуі мүмкін [139].

Реттеушілік процестер өзіндік тиімділікті қалыптастыруда және сақтауда маңызды рөл атқарады. Өзіндік тиімділік тұлғаның міндеттерді сәтті жеңе алатындығына және алға қойған мақсаттарына жете алатындығына сенімділігін анықтайды. Реттеушілік процестері осы қабілеттің әртүрлі аспектілерін басқаруға көмектеседі. Тұлғалық өзіндік тиімділіктегі реттеушілік процестердің атқаратын рөлі аса маңызды.
Тұлғаның жоспар қоя білушілігі кез келген істі жоспарлаудан басталады. Іс-қимыл жоспарларын тиімді құру мақсаттарға жету үшін қандай қадамдар мен күш-жігер қажет екенін анықтауға мүмкіндік береді. Жоспар неғұрлым егжей-тегжейлі және шынайы болса, табысқа жету оңайырақ болады, бұл тұлғаның өз қабілетіне деген сенімділігін арттырады.
Реттеушілік процесіндегі мақсаттылық, әдетте, адамның мінез-құлқын, ресурстары мен күш-жігерін реттеу арқылы қол жеткізуге тырысатын қажетті нәтиже ретінде анықталады.
Мақсаттылық – қажетті нәтижеге жету процесінде адамның іс-әрекетін бағыттайтын және ынталандыратын бағыттаушы нүкте. Тұтастай алғанда, мақсаттылық реттеушілік процесте шешуші рөл атқарады, адамды қажетті нәтижеге жетуге бағыттайды және ынталандырады және оның мінез-құлқына, мотивациясына және прогресті бағалауға әсер етеді.
Табандылық реттеушілік процесінде маңызды рөл атқарады, әсіресе адам ұзақ күш-жігерді қажет ететін қиындықтарға, кедергілерге немесе тапсырмаларға тап болған кезде. Табандылық ықтимал сәтсіздіктерге немесе кедергілерге қарамастан, күш-жігерді жалғастыру және мақсатқа жету үшін жұмыс істеу қабілетін қамтиды. Реттеушілік процесінде табандылық тұрақты прогреске және мақсаттарға сәтті қол жеткізуге ықпал етеді, бұл өз кезегінде өзіндік тиімділік пен өз қабілеттеріне деген сенімділікке тікелей әсер етеді деп айта аламыз.
Тұлғалық өзіндік тиімділікті реттеу процесінде фиксация адамның өз мақсаттары мен міндеттеріне сәтті жету қабілетіне теріс әсер етуі мүмкін.
Фиксация әр түрлі формада болуы мүмкін және реттеу мен өзіндік тиімділік деңгейін нашарлататын шектеулі сенімдермен байланысты. Өзіндік тиімділікті дамыту және реттеу процестерін жақсарту уақыт пен күш-жігерді қажет ететінін есте ұстаған жөн, бірақ бұл оның қабілеттеріне және мақсаттарға жетудегі табыстылығына деген сенімді айтарлықтай арттыра алады.
Өзін-өзі ұйымдастыру реттеушілік процесте маңызды рөл атқарады, адамға өз ресурстарын тиімді басқаруға көмектеседі, мақсаттар мен міндеттерге жету үшін уақыт пен күш жұмсайды. Өз ресурстарын ұйымдастыра алатын адам (физикалық, когнитивті және эмоционалдық ресурстарды қоса) оларды мақсатқа жету үшін тиімдірек пайдалана алады. Бұл стрессті және эмоцияларды процеске кедергі келтірмеу үшін басқаруды үйренуді қамтиды.
Сондай-ақ өзін-өзі ұйымдастыру қандай міндеттер мен мақсаттарға басымдық берілетінін және оларға көбірек көңіл бөлу мен күш салу керектігін анықтауға көмектеседі. Бұл алаңдаушылықты болдырмауға және негізгі міндеттерге назар аударуға мүмкіндік береді.
Реттеушілік процесінде осы шаққа бағдарлану өткенге немесе болашаққа тым көп назар аудармай, ағымдағы міндеттерге, әрекеттерге және оқиғаларға назар аудару және күш салу. Оның реттелуі мен өзіндік тиімділігі үшін бірқатар маңызды жағымды жақтары бар. Осы шаққа бағдарлаудың көптеген жағымды жақтарына қарамастан, олардан сабақ алу үшін тепе-теңдікті тауып, кейде болашақ жоспарлау мен өткен тәжірибеге назар аудару маңызды. Дегенмен, осы шаққа бағдарлану мүмкіндігі реттеуді айтарлықтай жақсартады және өзіндік тиімділікті арттырады.
Қорытындылай келе, мотивациялық, аффективтілік және реттеушілік процестер өзіндік тиімділікті қалыптастыруда және сақтауда маңызды және өзара байланысты рөл атқарады.
Тұлғаның өзіндік тиімділігі олардың таңдауына, ұмтылыстарына, белгілі бір мақсаттарға жету үшін жұмсайтын күш-жігеріне, сәтсіздікке ұшыраған жағдайда қанша уақыт табандылық таныта алатынына, дәл осы шаққа бағдарлануына, өзін ұйымдастыруға, бастан кешкен стресстің мөлшеріне және депрессияға бейімділігіне әсер етеді деп айтуға болады.
Осылайша, ол өзіндік тиімділік мінез-құлық пен оның нәтижелерін болжауда маңызды рөл атқарады деп жорамалданды. Бұл жорамал әртүрлі салалардағы зерттеу нәтижелерінің өсіп келе жатқан санынан қолдау тапты.
Адамдардың өздерінің жеңе алатын қабілеттері туралы сенімдері олардың қауіп төндіретін және қиын жағдайларда стресс пен депрессияға қаншалықты ұшырайтынына, сондай-ақ олардың мотивация деңгейіне әсер етеді. Стресс факторларын бақылауды меңгерудегі олардың өзіндік тиімділігінің қабылданған деңгейі мазасыздық күйлерінің көрінісінде орталық рөл атқарады. Егер адам өзіне қауіп төндіретін жағдаяттық факторларды басқара алатынына сенімді болса, ол күтілетін сәтсіздікке байланысты алаңдататын ойлау үлгілерін дамытпайды. Ал, егер субъект қауіп төндіретін жағдайды жеңе алмайтындығына сенімі болса, онда оның қобалжуының жоғары болуы ықтимал. Мұндай адамдар өздерінің тиімсіздігіне жабысып, қоршаған ортаның көптеген аспектілерін олар үшін қауіпті деп бағалайды, ықтимал қауіптердің ауырлығын асыра көрсетеді және іс жүзінде мүмкін емес нәрселерден қорқады. Осындай тиімсіз ойлау арқылы олар өздеріне зиянын тигізіп, өнімділік деңгейін төмендетеді.
Өзіндік тиімділікпен синоним ретінде қарастырылатын конструктар субъектінің жеке қасиеттеріне, ерекшеліктеріне немесе құзыреттеріне қатысты жеке өзін-өзі қабылдауға қатысты. Оларға «Мен-тұжырымдама», өзін-өзі бағалау, нәтижені күту, бақылау локусы, өзіне сену, өзіне деген сенімділік жатады.
«Мен-тұжырымдама» – бұл тұлғаның өзі туралы идеялар жүйесі, азды-көпті саналы және салыстырмалы тұрақтылыққа ие тұлғаның саналы, рефлексивті бөлігі. Осыған сүйене отырып, болашақ кәсіби іс-әрекеттің білімі мен дағдыларын игерген студенттер университеттегі оқу іс-әрекетінің субъектісі ретінде, болашақ маман ретінде өзін-өзі түсінуі керек деп айтуға болады. Студентті жоғары оқу орнында оқыту процесі – бұл оның оқу және кәсіби қызметін жүзеге асырудың күрделі процесі.
Өзіндік тиімділік субъектінің «Мен-тұжырымдамасының» құрылымына енеді, «Мен» схемасының құрамдас бөлігі (жеке естеліктер мен бейнелерді біріктіруге жауапты «Мен» схемасының аспектісі). Өзінің тиімділігін бағалай отырып, субъект санада өзін-өзі бейнелеудің анық, қолжетімді аспектілерін өзекті етеді, бұл оған өзін белгілі бір жағдайда тиімді-тиімсіз ретінде бағалауға мүмкіндік береді. «Мен» жүйесі, сондай-ақ «Мен» схемасы функционалдық сипаттамалары бойынша ұқсас көптеген компоненттерге ие. Біз үшін «Мен- тұжырымдама» мен өзіндік тиімділік арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды анықтау маңызды (сурет 1).



Сурет 1 - Өзіндік тиімділік түсінігі мен «Мен-тұжырымдамасы» ұғымдарының ұқсастықтары


Өзіндік тиімділік пен «Мен-тұжырымдамасы» арасындағы айырмашылықтар бір қарағанда аз болып көрінгенімен, екі құрылым бір-бірінен бөлек құбылыстар (сурет 2).





Сурет 2 - Өзіндік тиімділік түсінігі мен «Мен-тұжырымдамасы» ұғымдарының айырмашылықтары


«Мен-тұжырымдамасы» – бұл адамның өзі туралы жалпыланған бейнесі, оның жеке басына қатысты көзқарастар жүйесі. Ол әр түрлі әсерлер мен нанымдарды қамтиды, мысалы, өзіндік құндылық сезімі және құзыреттілікке деген жалпы сенім. Өзіндік тиімділік – бұл белгілі бір мақсатқа бағытталған, бірқатар іс-әрекеттерді ұйымдастыруға және жүргізуге жеке қабілеттерге арналған шешім. Өзіндік тиімділік пен «Мен-тұжырымдамасының» ортақтығы біз үшін бір нәрсе де, екіншісі де тұлғаның өзін-өзі тану саласының құбылыстары ретінде көрінеді, олардың мазмұны өздері туралы идеялардан тұрады. Екеуі де танымдық, эмоционалды және реттеуші аспектілерді біріктіреді. Дегенмен, «Мен-тұжырымдамасының» әртүрлі модальділігі бар (оң немесе теріс) және өзіндік тиімділік тек позитивті (белгілі бір қасиеттердің бар екендігі туралы қабылдау, белгілі бір жағдайда оларды жүзеге асыру қабілетіне сенімділік, мәселені сәтті шешуге бағдарлауды білдіреді). Тағы бір ерекшелік, «Мен-тұжырымдамасы анағұрлым жаһандық құбылыс болып табылады, ал өзіндік тиімділік таңдамалы сипатқа ие, өйткені ол әрқашан белгілі бір жағдайларға, белгілі бір әрекеттерге және белгілі бір саладағы тұлғаның құзыретіне байланысты.


Өзіндік тиімділік өзін-өзі бағалау тұжырымдамасында көрсетілгендей, жаһандық іс-әрекеттерді бағалауға емес, субъектінің орындай алатын іс-әрекетіне немесе белсенділігіне көбірек көңіл бөледі. Екі ұғымның арасындағы айырмашылықты бірқатар зерттеушілер эмпирикалық түрде анықтады.
Пажарес пен Миллер өз зерттеулерінде өзіндік тиімділік өзіндік тұжырымдамаға қарағанда математикалық табыстың жақсы болжамы болып табылатынын, сонымен қатар өзіндік тұжырымдама арқылы оқу әрекетіне жанама әсер ететінін анықтады [140].
Өзіндік тиімділік өзін-өзі бағалау мен өзін қадағалаудан ерекшеленеді, ол балалық шақта, әсіресе бастауыш мектеп жасында қарқынды дамиды. Бұл біздің күш-жігеріміздің нәтижелерін ересектер қалай бағалайтынына байланысты.
Қазақстандық әйгілі ғалым Намазбаева Ж.И. «адамның негізгі қабілеті –өзін-өзі дамыту. Тек адамның өзі ғана өзінің өмірлік белсенділігін практикалық түрлендіру объектісіне айналдыра алады» деп көрсетті [141].
Өзін-өзі дамыту – адамның ішкі дуниесінің өзгеріске ұшырауы. Бұл адамның өмір суруі барысында, өз тұлғасын айкындап, онын негізін калап, өз болмысының мәнін тусіну аркасында жүзеге асады. Оған білім алу, баска да танымдық әрекетпен айналысу сиякты сырткы факторлар әсер етеді [142].
Қабылданған өзіндік тиімділік, біз білетіндей, контекстік түрде анықталады, яғни адамның алдында тұрған нақты тапсырмаға қатысты. Екінші ерекшелігі, бұл тұжырымдама адамға берілетін мәнге қарамастан, адам жасай алатын іс-әрекеттер туралы пікірлерді білдіреді. Бұл екі фактор қабылданған өзіндік тиімділік пен өзін-өзі бағалау арасындағы айырмашылықтарды көрсетеді.
Өзін-өзі бағалау – бұл өзіндік құндылықтың ғаламдық сезімі, мінез-құлықтың күшті болжаушысы, тәжірибе жүзінде белгіленгендей, өзін-өзі бағалау көрсеткіші адамның іс-әрекетін дәл болжауға мүмкіндік бермейді. Сонымен қатар, өзіндік тиімділік – бұл тұлғаның өзін-өзі бағалауының маңызды құрылымы. Ол мінез-құлық пен өзін-өзі танудың мотивациялық детерминанты ретінде жұмыс істейді және адамның мүмкіндіктері мен өзін-өзі бағалау деңгейін жүйелі түрде қайта бағалауға әкеледі. Р. Баумайстер мен Дж. Тирни бұл стильді өзін-өзі бағалаудың жоғары деңгейін және позитивті «Мен-тұжырымдаманы» қорғауға және қолдауға ықпал ететін «өзін-өзі көтеру» деп сипаттады [143].
Кері байланыстың бірнеше көздері және өзіндік тиімділікті растау стратегиялары бар. Біріншіден, бұл жағдайды игерудегі субъектінің қызметі, екіншіден, тікелей бағалау және басқалардың сезімдері. Сонымен қатар, өз жетістіктеріңіздің деңгейін әлеуметтік стандарттармен және басқалардың жетістіктерімен салыстыру мүмкіндігі. Өз іс-әрекеттерінен және басқалардың бағалауынан кері байланыс әсерінен қалыптасқан өзіндік тиімділік мінез-құлық стратегиясын таңдауға әсер ете бастайды. Бұл жағдайда өзін-өзі бағалау танымдық бағалау ретінде түсініледі: белгілі бір мақсаттарға жетуге бағытталған әрекеттерді реттейтін көріністер жүйесі. Өзіндік тиімділік туралы ойлар субъектінің мақсаттары мен өзін-өзі бағалауына әсер етеді. «Мен-тұжырымдама» мен өзін-өзі бағалау адамның жеке басының жалпыланған бағаларын тұтастай көрсетеді, оларды өте төмен және жеткілікті жоғары көрсеткіштермен сипаттауға болады.
Өзіндік тиімділік адамның нәтижеге қол жеткізуге әкелетін іс-әрекеттерді жеңу қабілетіне деген сенімі деп түсініледі. Өзін-өзі бағалау өз білімінің, дағдыларының және стрессті жеңу стратегиясының субъектісі ретінде өзіндік тиімділік туралы түсінік қалыптастыруға әсер етеді.
Өзін-өзі бағалау мен өзіндік тиімділікті дамыту туралы айта отырып, Дж. Капрара мен Д. Сервон олардың бірдей емес екенін, бұл конструкт бір-бірінен ерекшеленетінін атап өтті [10, с. 638].
Өзіндік тиімділік – бұл әрекет ету қабілетінің көрінісі, ал өзін-өзі бағалау - өз құндылығының көрінісі. Мұндай мазмұнды бейнелеудің пайда болуы балада өзінің іс-әрекеті мен сыртқы ортадағы нәтижелер арасындағы байланысты жүзеге асыра бастаған сәтте пайда болады. Бұл көріністер, Бандура атап өткендей, мінез-құлық жетістіктерінің тәжірибесімен байланысты.
Өзін-өзі бағалау сонымен қатар өзіне қатысты аффективтік реакцияларды қамтитындығымен ерекшеленеді, ал өзіндік тиімділік адамның өз қабілеттері туралы когнитивті пайымдауы болып табылады.
Нәтижені күту мінез-құлық процестерін түсіну үшін ерекше және маңызды ұғым болып саналады. Алайда, зерттеулер көрсеткендей, өзіндік тиімділік, әдетте, нәтижені күткеннен гөрі мінез-құлықтың жақсы болжаушысы болып табылады. Өзіндік тиімділік студенттің әртүрлі тапсырмаларды орындау қабілеті ретінде бағаланды, ал нәтижені күту олардың жұмыста, отбасында, білім беруде әртүрлі нәтижелерге қол жеткізу үшін осы дағдылардың маңыздылығын бағалау деп түсінілді. Өзіндік тиімділік нәтижені күткеннен гөрі болжамды күшті көрсетті [144].
Қабылданған бақылау құрылымы, бақылау локусын ертерек зерттеу кезінде пайда болған тұжырымдама, нәтижені субъектінің өзі немесе сыртқы жағдайлар басқарады деген жалпы күтуге жауап береді [145]. Біз өзін-өзі танудың реттеуші ішкі жүйесіне жүгінеміз, бұл, атап айтқанда, адамның өзін-өзі реттеу және мінез-құлық пен іс-әрекетті өзін қабылдау қабілеті жағынан қалай қабылдайтындығында көрінеді. Бұл қабілеттің жалпы қабылданған белгісі–бақылау локусы. Американдық психолог Дж. Роттер адамның өзіне тәуелді (бақылаудың ішкі локусы) немесе бақыланбайтын факторларға (экстерналды) байланысты болатын нәрсені түсінуге бейімділігін білдіреді [26. р. 1-28].
Бақылау локусы өз қызметінің нәтижелері үшін жауапкершілік тұрғысынан қарастырылады. Ол адамның мінез-құлқы мен дүниетанымына әсер етеді. Қызмет нәтижелерін ішкі факторларға жатқызу үрдісі интерналды деп аталады. Мұндағы ішкі факторлар – тұлғаның қасиеттері: олардың күш - жігері, өзіндік жағымды және жағымсыз қасиеттері, қажетті білімнің, дағдылардың болуы немесе болмауы және т.б. Қызмет нәтижелерін сыртқы факторларға жатқызу үрдісі сыртқы бақылау локусы деп аталады.
Батыста бақылау орны дәстүрлі түрде субъектінің іс-әрекеттердің, оқиғалардың, қол жеткізілген нәтижелердің себептерін қабылдау тәсілі ретінде түсіндіріледі. А. Бандура үшін өзіндік тиімділіктің бақылау орнына түбегейлі сәйкес келмеуі. Сонымен бірге олардың байланысы айқын. Ол туралы айтқанда, олар әдетте бақылаудың ішкі (интерналды) локусын және жоғары өзіндік тиімділікті білдіреді.
Дәл осы тұрғыда біз алдымен бақылау локусы мен өзіндік тиімділіктің арасындағы ортақ нәрсені атап өтіп, осы мәселені қарастырамыз (сурет 3).



Сурет 3 - Өзіндік тиімділік пен бақылау локусының ұқсастықтары


Біріншіден, екі құбылыс адамға психологияны субъект ретінде ашады, атап айтқанда, ол өзін өмірдің белсенді субъектісі ретінде қаншалықты қабылдайды, мақсаттарға жету үшін дербес жауап береді және басқа адамдар мен жағдайлардың ықпалының пассивті объектісі болып табылады. Екіншіден, Дж. Роттер, бақылау локусы оқиғалардың кез-келген түріне қатысты инвариантты сипаттама болып табылады, кейбір зерттеушілер оны әртүрлі жағдайларда әр түрлі көрінетін өзгермелі деп санайды [37, p.104 ]. Қазіргі психологияда өзіндік тиімділік те, бақылау локусы да жағдаяттық ерекшелікпен берілген. Үшіншіден, бақылау локусы да, өзіндік тиімділік те жеке тұлғалық қасиеттер ретінде емес, тұлғаның белгілі бір үлгілері ретінде түсініледі. Төртіншіден, екі білім де мінез-құлыққа реттеуші әсер етеді: тұлғааралық қатынастар, дағдарыстық жағдайларды шешу жолдары, адамның іс-әрекеттегі өзін-өзі жүзеге асыруы.


Сонымен қатар, екі тұжырымдаманың мазмұнын салыстырмалы талдау олардың келесі айырмашылықтарын анықтауға мүмкіндік береді (сурет 4).



Сурет 4 - Өзіндік тиімділік пен бақылау локусының айырмашылықтары


1. Бақылау локусы өткенге назар аударады: ол субъектінің бұрын болған оқиғалардың, қол жеткізілген мақсаттардың, нәтижелердің себептерін қалай түсіндіретінін көрсетеді. Өзіндік тиімділік болашаққа бағытталған: ол адамның кейінгі өмірінде тиімді бола алатындығының идеялары мен сенімін көрсетеді.
2. Бақылау локусы өзіне деген қарым-қатынас пен қоршаған әлемге деген қарым-қатынасқа негізделген, ал өзіндік тиімділік адамның қоршаған әлемге қалай қарайтынына қарамастан, өзін-өзі қабылдауға, өзін-өзі көрсетуге, өзін-өзі бағалауға баса назар аударуды қамтиды.
3. Бақылау локусы адамның сәтсіздіктерінің себептері мен сәттіліктері үшін жауапкершілігін сипаттайды, ал өзіндік тиімділік-сәтсіздіктерден аулақ болу үшін қиындықтарды тиімді жеңу үшін жауапкершілік, яғни ол әрқашан субъективті қызметтің оң нәтижесіне бағытталған.
Осылайша, бірқатар ұқсас сәттерге қарамастан, бақылау орны мен өзіндік тиімділік арасындағы айырмашылықтар, атап айтқанда оның ішкі түрі мен жоғары өзіндік тиімділігі айқын. Біреуі екіншісін жоққа шығармайды, бірақ міндетті түрде білдірмейді. Егер субъект өзін өз өмірінде болып жатқан оқиғалардың негізгі себебі ретінде қабылдаса да (ішкі бақылау локусына ие), ол өзінің мүмкіндіктері, дағдылары, жеке қасиеттері оң нәтижеге жету үшін жеткіліксіз деп санай отырып, өзін белгілі бір жағдайды тиімді шешуге қабілетті деп санамауы мүмкін, яғни өзіндік тиімділігі төмен болады.
Әрине, бақылаудың ішкі локусы мен өзіндік тиімділігі бір-бірімен байланысты, бұл шетелдік және отандық зерттеулерде көрсетілген: жоғары өзіндік тиімділік ішкі бақылау локусымен үйлеседі және осы екі сипаттама да өзіне деген сенімділік пен өзін-өзі бағалауға байланысты.
Адамның сенімділік механизмдерін қалыптастыру оның «Мен-схемаларына», тәрбиелеу мен оқыту процестеріне, сондай-ақ жүйке жүйесінің қасиеттеріне негізделген. Сенімділік субъектінің белгісіздік жағдайына қатынасын көрсететін психологиялық сипаттама ретінде түсіндіріледі.
«Өзіне деген сенімділік» конструкты «сенім» психологиялық құрылымының құрамдас бөлігі болып табылады. Оны тұлғалық және тұлғалық-реттеушілік [146] қасиет ретінде қарастыруға болады.
Құрылым жетістік мотивациясы, ерікті өзін қабылдау және төмен алаңдаушылық сияқты қасиеттермен анықталады [147]. Өзіне деген сенімділіктің ең жиі қолданылатын анықтамасын Ромек В.Г. берді. Өзіне деген сенімділік арқылы олар тұлғаның әлеуметтік ортамен өзара әрекеттестікте талаптар мен өтініштер жасау және олардың орындалуына қол жеткізу қабілетін түсінеді. Сонымен қатар, сенімділік өзіне сұраныстар мен талаптарды (өзіне деген көзқарас) жасауға мүмкіндік беру, оларды көрсетуге батылдықты (әлеуметтік қорқыныш пен тежелу) және оларды жүзеге асыру дағдыларына (әлеуметтік дағдылар) ие болуды қамтиды [100, с. 132]. Өзіне деген сенімділіктің психологиялық құрылымына келесі компоненттер кіреді: бұл – өзек, түйін, яғни өзінің тиімділігіне деген сенімі, эмоционалды компонент – батылдық-ұялшақтық, сонымен қатар мінез-құлық компоненті – әлеуметтік байланыстағы бастама.
Осылайша, сенімділіктің танымдық компоненті А. Бандураның «тиімділікке сену» тұжырымдамасына жақын. Сонымен қатар, екі конструкт (өзіндік тиімділік және өзіне деген сенімділік) адамның өз қабілеттері туралы идеяларын сипаттайды, бірақ өзін-өзі жетілдіру тек когнитивті дизайн болып табылады, ал өзіне деген сенімділік эмоционалды аспект пен мінез-құлыққа ие.
Өзіне деген сенімділік неғұрлым жалпыланған жеке сипаттама, ал өзіндік тиімділік субъект орындайтын әрекетке қатысты жоғары спецификалық болып табылады.
«Өзіне деген сенімділік» және өзіндік тиімділік ұғымдарының арақатынасы туралы айта отырып, Т.П. Скрипкина «...өзіне қатысты белгілі (біржақты) позицияны ұстануға және осы ұстанымның негізінде өзінің өмірлік стратегиясын құруға мүмкіндік беретін тұлға құбылысын» түсінеді [148]. Бұл сонымен қатар адамның қоршаған дүниенің құбылыстары мен объектілеріне қауіпсіздік және ситуациялық пайдалылық қасиеттерін беру қабілеті . Өзіне сену – бұл кез-келген уақытта екі бәсекелес позицияны қамту қабілетіне байланысты тұлғаның тұтастығын сақтау шарты (өзіне қайшы келмей «артқа» шығу мүмкіндігі): әлеуметтік және жеке. Бұл адамға «...әлеммен әрекеттесуде... әрқашан өзіне және әлемге бір мезгілде имманентті болып қалуға ұмтылады, мүмкіндік береді».
Өзіндік тиімділік – белгілі бір міндетке бағытталған, мақсатқа жетуге бағытталған бірқатар іс-әрекеттерді ұйымдастыруға және жүргізуге жеке қабілеттерге арналған пайымдау [149].
А. Бандураның жұмысын талдау көрсеткендей, ол тиімділіктің түрлерін анықтамайды, бірақ ол оны жағдаяттық ерекше құбылыс деп санайды, яғни, түрлі жағдайлар мен салаларда ол әртүрлі болуы мүмкін, сондықтан онда тақырыптың жалпыланған ерекшелігін көрудің мағынасы жоқ.
Біз сол ұстанымды ұстанамыз және өзіндік тиімділік мазмұны субъектінің әр түрлі іс-әрекеттерімен және ол шешетін әртүрлі міндеттермен бірдей болмайды деп санаймыз, оған қатысты оның жетістікке жету мүмкіндіктері туралы идеялары болады.
Өзіндік тиімділіктің мазмұндық аспектісі оның бір түрін екіншісінен ерекшелендіретін ерекше нәрсені сипаттайды. Біз М. Шеер мен Дж. Маддукс бастаған американдық психологтар тобының әрекет саласындағы және қызмет саласындағы өзіндік тиімділігін ажырата отырып, өзіндік тиімділік түрлерін ажыратудың жалғыз әрекетін білеміз. Олар іс-әрекет және қарым-қатынас саласындағы өзіндік тиімділіктің түрлерін диагностикалау үшін сауалнама құрды [150]. Бұл сауалнама Р.Л. Кричевскийдің жетекшілігімен жоғарыда аталған зерттеу циклінде белсенді қолданылды. Осы зерттеулердің жарияланған материалдарының негізінде біз өзіндік тиімділіктің осы екі түрін анықтаймыз және сипаттаймыз, өйткені біз зерттеген әдебиеттерде олардың толыққанды сипаттамаларын таба алмадық.
Іс-әрекеттегі өзіндік тиімділік–бұл адамның білімі, іскерліктері, дағдылары, тәжірибесі, бұрын белгілі бір қызмет түрінде дамыған, болашақта ұқсас әрекетте қолдана алатын және бір уақытта жетістікке жететіндігінің идеялары мен сенімділігі. Қолда бар білім, дағдылар мен іскерліктер туралы идеялардан басқа, өзіндік тиімділіктің бұл түрі тақырыптың рөлдік позициялардың кең спектрін қолдана білу қабілеті, нақты тапсырмаға немесе жағдайға сәйкес мінез-құлық қалыптастыру қабілеті туралы идеяларын қамтиды [151].
Іс-әрекеттегі өзіндік тиімділіктің жоғары деңгейі, әдетте, объективті қол жеткізілген іскерлік жетістікпен біріктіріледі.
Қарым-қатынастағы өзіндік тиімділік немесе әлеуметтік өзіндік тиімділік-бұл адамның қарым-қатынаста сауатты екендігі туралы идеяларының үйлесімі және коммуникативті міндеттерді сындарлы түрде шешетін сәтті коммуникатор бола алатындығына сенімділік. Қарым-қатынаста өзіндік тиімділігі дамыған адамдар коммуникативті қасиеттер мен әдістердің дамығанын нақты біледі және болашақта оларды тиімді басқара алатындықтарын біледі. Олар қарым-қатынастағы әртүрлі қиындықтардан, жанжал жағдайларынан қорықпайды, өйткені олар бұрын дамыған қарым-қатынас дағдыларын сәтті қолдана отырып, қарым-қатынастағы кедергілерді жеңіп, серіктеспен ықтимал қайшылықтарды шешіп, қарым-қатынас жағдайының өзгеруіне бейімделе алатынына сенеді.
Олар жақсы әлеуметтік бейімделген, басқалармен кең байланыс орнатады, өздеріне сенімді. Бұрынғы қарым-қатынас тәжірибесі еленбейді, бірақ коммуникативтік құзыреттілікті арттыру үшін негіз ретінде қабылданады.
Біздің көзқарасымыз бойынша, өзіндік тиімділіктің әр алуан түрлерін бөліп көрсетудің өлшемі субъектінің психологиялық ерекшеліктері болуы мүмкін, ол өзінің жеке көзқарасы бойынша белгілі бір қызмет түрлерінде, іс-әрекетте, мінез-құлықта нәтижелі жүзеге асырылады және оның өзін-өзі тануы толығымен жаңартылып, өзіндік тиімділік қалыптасады.
Осы критерийді қолдана отырып, біз іс-әрекеттік, коммуникативтік және тұлғалық өзіндік тиімділікті ажыратамыз.
Біз іс-әрекеттің өзіндік тиімділігін субъектінің белгілі бір іс-әрекетте тиімді деп қабылдайтын өзінің операциялық мүмкіндіктері (білімі, дағдылары, іскерліктері, дамыған әдістері мен іс-әрекеттері) туралы идеяларының үйлесімі ретінде анықтаймыз және оның алдағы ұқсас іс-әрекетте оларды жүзеге асыра алатындығына, өзіне тән міндеттерді сәтті шеше алатындығына сенімдіміз.
Коммуникативтік өзіндік тиімділік – субъектінің өзінің коммуникативтік қабілеттері мен қабілеттері туралы идеяларының және оның табысты коммуникатор бола алатынына, алдағы қарым-қатынас жағдаяттарын оларда өзінің коммуникативтік құзыреттілігін пайдалана отырып, тиімді жеңе алатынына сенімділігінің жиынтығы.
«Іс-әрекеттегі өзіндік тиімділік» ұғымы екі жақты мағынаға ие деп есептейміз. Бір жағынан, мұны біз жоғарыда анықтағанымыздай, белсенділіктің өзіндік тиімділігі деп түсінуге болады. Екінші жағынан, іс-әрекеттегі өзіндік тиімділік міндетті түрде әрекетке негізделген өзіндік тиімділікті емес, мысалы, коммуникативтілікті де білдіруі мүмкін (мысалы, қарым-қатынаспен өзара байланысты педагогикалық іс-әрекет туралы айтатын болсақ).
Қарым-қатынастағы өзіндік тиімділікті де екі жолмен түсіндіруге болады. Бұл жерде коммуникативтік өзіндік тиімділіктің өзін де, мысалы, тұлғаның өзіндік тиімділігін де білдіруге болады, өйткені қарым-қатынастағы табыс тек коммуникативтік құзыреттілікпен ғана емес, сонымен қатар әдетте коммуникативтік деп аталатын жеке қасиеттер кешенімен де байланысты.
Тұлғаның өзіндік тиімділігін біз субъектінің оның белгілі бір жеке қасиеттері туралы идеяларының және олардың белгілі бір салада табысты жүзеге асыру қабілетіне деген сенімінің жиынтығы ретінде түсінеміз. Өзіндік тиімділіктің осы түріне қатысты келесі түсініктемелер жасалуы керек.
Біріншіден, көптеген авторлар нақты анықтамалар ұсынбай жеке және жалпы өзіндік тиімділік ұғымдарын теңестіреді. Біз, әдетте, екінші тұжырымдаманы қолдануды жөн санамаймыз, өйткені өзіндік тиімділік жалпылама қасиет емес және әрқашан нақты жағдайлармен байланысты.
Екіншіден, тұлғалық өзіндік тиімділікті кең және тар мағынада ажырату пайдалы. Әдетте, өзіндік тиімділікті зерттеулерде адамдардың белгілі бір жағдайларда жетістікке жету үшін білімді, дағдыларды, зияткерлік ресурстарды, мотивацияны, мінез-құлық күштерін және т.б. жұмылдыру қабілетіне деген сенімі туралы айтылады.
Мұндай контексте бұл ұғым кең мағынада қолданылады, өйткені жоғарыда аталғандардың барлығы (мотивация, интеллект, мінез-құлық және т.б.) адамға тиесілі. Мұндай жағдайларда «тұлғаның өзіндік тиімділігі» синонимдік ұғым ретінде қолданған жөн деп санаймыз. Тұлғалық өзіндік тиімділік тұжырымдамасының мағынасы туралы айта отырып, біз оның мазмұнын жеке қасиеттеріңіз және ерекшеліктеріңізбен шектеуді ұсынамыз, оған қатысты тақырып олардың бар екендігі туралы хабардар болып, болашақта белгілі бір мақсаттар мен міндеттерді шешу кезінде оң нәтижеге қол жеткізуге болатындығына сенімдіміз.
Қазіргі психологиядағы тұлғалық өзіндік тиімділік адамның алдағы іс-әрекеттерді, қарым-қатынасты, мінез-құлықты жүзеге асыруда өзінің мүмкіндіктері, әлеуеті және өнімді болу қабілеттері туралы идеялары, ол өзін оларда жүзеге асыра алатындығына және күтілетін объективті және субъективті әсерге қол жеткізе алатындығына сенімділікпен түсініледі. Тұлғалық өзіндік тиімділігі жоғары адамдар көбінесе өз қабілеттеріне күмәнданатындарға қарағанда іс-әрекетке ынталы және проблемалардың шешімін табуға бейім. Адам неғұрлым табысты тәжірибе жинақтаса, соғұрлым оның жеке басының тиімділігі артады.
Жеке құрылым ретінде өзіндік тиімділіктің мынадай сипаттамаларын ажыратуға болады:

  • өзіндік тиімділік идеясы – тұлғаның жеке және ерекше сипаттамасы;

  • өзіндік тиімділік – жеке қасиет емес, белгілі бір тапсырмаларды орындау қабілетін бағалау;

  • өзіндік тиімділік іс-әрекеттің мән-мәтініне байланысты, сондықтан көптеген факторлар субъектінің қызметіне, демек, оның өзіндік тиімділік сезіміне әсер етуі мүмкін;

  • өзіндік тиімділік болашақ міндеттерді шешуде жеке шеберлікті күту ретінде, сондықтан өзіндік тиімділік адам қандай да бір әрекетті орындай бастағанға дейін өлшенеді;

  • өзіндік тиімділік адамның оларға беретін мағынасына қарамастан жасай алатын әрекеттері туралы пайымдау ретінде түсініледі;

  • өзіндік тиімділікті өлшеу үшін нормативтік немесе басқа салыстырмалы сипаттамалардан гөрі шеберлік пен құзыреттілік критерийлері негізге алынады.

Тұлғалық өзіндік тиімділіктің дамуы болашақ маман үшін кәсіби қызметке психологиялық дайындықтың қажетті шарты болып табылады, өйткені ғалымдар қабылданған өзіндік тиімділік пен психологиялық әл-ауқат студенттердің мінез-құлқы мен көзқарастарына оң әсер ететінін және оқу іс-әрекетінде табыстың артуына әкелетінін дәлелдеді.
Тұлғалық өзіндік тиімділік адамның әртүрлі өмірлік міндеттер мен жағдайларды жеңе алатындығына қаншалықты сенімді екенін сипаттайтын күрделі және көп қырлы ұғым. Адам дамуының психологиясында маңызды рөл атқарады және өмірдің көптеген аспектілеріне, соның ішінде кәсіби қызметке, өмір салтына және денсаулыққа әсер етеді. Тұлғалық өзіндік тиімділікті дамыту тұлғаның жеке және кәсіби мақсаттарға жету үшін пайдалы болуы әбден мүмкін.



жүктеу/скачать 1.32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   49



©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз
    Басты бет