Kz $$$umkd name$пэоәК «Ежелгі дәуір және Орта ғасыр қазақ әдебиетінің тарихы»
Түркі тілді халықтарға ортақ өдебиеттің даму кезеңдері
жүктеу/скачать 4.12 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 3. Ежелгі түрік таңбалары. Көне жазу-сызулар.
- $$$002-001-003$3.2.1.3 Сұрақ атауы 3 Ежелгі түрік таңбалары. Көне жазу-сызулар.
1. Түркі тілді халықтарға ортақ өдебиеттің даму кезеңдері.2. Алғашқы қауымдық құрылыс дәуіріндегі Қазақстан мен Орта Азияны, Алтай өңірін мекен еткен ру-тайпалар, ұлыстар туралы тарихи деректер.3. Ежелгі түрік таңбалары. Көне жазу-сызулар.&&& $$$002-001-001$3.2.1.1 Сұрақ атауы 1 Түркі тілді халықтарға ортақ әдебиеттің даму кезеңдері. Қазақ халқының қилы тағдыры, тереңнен бастау алар тарихы бар. Осынау тарих баспалдақтарында 15 – 18 ғасырлардың алар орны ерекше. Бұл кезең Алтын Орда мемлекетінің ыдырап, тарих сахнасына қазақ хандығының шығуы, түрлі шапқыншылық «Ақтабанды шұбырынды» сияқты дүбірлі оқиғаларды бастан кешіре отырып, ақыр аяғы Ресей құрамына ену сияқты оқиғалармен көзге түседі.Өзіндік түр тауып, айқын ұлттық сипатта қалыптасты. Алаштың жайсаң жанын, өр рухын бедерлей таңбалап, келер ұрпақ үшін ешқашан ескірмес үлгілер тудырды. Көркемдік танымның асқар билігіне көтеріліп, әлемдік өредегі ұлы шығармалар қалдырды» (М.Мағауин). Ұлт бостандығы жолындағы азаттық күрес сипаты Асан қайғы, Қазтуған, Доспамбет, Шалкиіз, Жиембет, Марғасқа, Ақтамберді, Тәттіқара, Үмбетей, Бұқар, Шал т.б. шығармашылығынан кең көрініс тапты. 15 – 18 ғ.ғ. қазақ әдебиетінде халқымыздың көне дәуірлерден нәр алар болмыс – бітімі, дәстүр өнегесі, тілі мен діні т.т. кең көлемде көрінеді. Аталмыш дәуір қазақ әдебиеті тарихының белгілі бір кезеңі болғандықтан жоғарғы оқу орындарының филология факультеттерінің студенттері оқуға міндетті. Алайда бұл кезең әдебиеті көптеген ғылыми еңбектерде әр қилы аталып жүр. Мысалы, М.Мағауин «Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет» деп атаса, кей монографияларда «Жыраулар поэзиясы » т.б. атаулар кездеседі. Осы жайт бір ізділікті қажет етеді. Асан қайғыдан Абылай заманына дейінгі аралықта өмір сүрген қазақ әдебиетінің алғашқы өкілдері туралы деректерді жаңа уақыттың талап – тілектеріне сай зерделеуде осы бақылау – тапсырмалар өз септігін тигізеді деп сенеміз. Филология – жазба ескерткіштердің тілін, стилін, тарихи жақтарын зерттейтін ілім. &&& $$$002-001-002$3.2.1.2 Сұрақ атауы 2 Алғашқы қауымдық құрылыс дәуіріндегі Қазақстан мен Орта Азияны, Алтай өңірін мекен еткен ру-тайпалар, ұлыстар туралы тарихи деректер.Көне түркі әдебиеті. (ҮІ-ІХғ). Алғашқы қауымдық құрылыс кезіндегі қазіргі Қазақстан мен Орта Азияны, Алтай өңірін мекен еткен ру-тайпалар, ұлыстар туралы тарихи деректер. «Ұлы жібек жолының» ашылуы .Сол кездегі Қытай,Үндістан, Греция, Иран, СиРия, Месопатамия, Вавилон, Мысыр,т.б. елдермен сауда,мәдени, рухани байланыстар. Сақтардың тайпалық бірлестіктері,аландар мен ғұндар. Есік қаласы маңынан табылған сақ көсемінің «алтын адамның» киіміндегі зергерлік өрнектердің, сақтардың «Алтын обасынан» (Оңтүстік Қазақстан) шыққан әшекей-сәндік бұйымдардың,Таңбалытас, Саймалташ жартастарына ойып салынған орасан үлкен суреттердің,т.б. ғылыми мәні. Сақтардың салт-дәстүрі, наным-сенімі,әдет-ғұрпы,діні,олардың ата-баба әруағына, аспан денелеріне, Күнге, Айға, Жұлдыздарға және Жер анаға табынуы Зороастризм діні. «Авеста» кітабы - Ежелгі діни ұғымдар мен мифтік аңыздардың жинағы.Ежелгі жазу-сызулар. Арамей, авеста, соғда, кушан, көне ұйғыр, руна жазулары. «Түрік» сөзінің мәні. Түрік қағанаты немесе Түрік қағандығы (552-745ж).Түрік қағандығының екіге бөлініп кетуі.Шығыс түрік қағандығы. Батыс түрік қағанаты-көне түрік қағандығының негізінде 603-ж құрылған феодалдық мемлект. Батыс түрік қағанатынан кейін өмірге келген мемлекеттік дәрежедегі бірлестіктер. Түркеш қағанаты (704-766ж) Қарлұқ қағанаты (766-940ж). Оғыз мемлекеті (ІХ- ХІғ) Қыпшақ қоғамының ертедегі феодалдықмемлекет бірлестігі ретінде өмірге келгендігі. Түрік мұсылмандарының алғашқы феодалдықмемлекеті-Қарахан мемлекеті (940-1212ж). «Ұлы жібек жолындағы» ежелгі кент қалалары;Отырар(Фараб), Сүяб,Тараз, Құлан, Мерке, Испаджап (Сайрам), Баба-Ата, Сығанақ, Созақ, Талхиз (Талғар)
Ежелгі түрік таңбалары. Көне жазусызулар. Ежелгі түрік әріптері. «Орхон»немесе «руна» деп аталатын жазулар. Ежелгі түріктердің наным-сенімдері, исламға дейінгі діни ұғым-түсініктер. Табыну; Көк тәңірі, Жер тәңірі, Ұмай-ана. Ежелгі түрік мемлекетінің көрнекті әскери қолбасшысы Күлтегін батыр(684-731ж),оның ағасы елбасы Білге қаған (683-734ж) және қағанның кеңесшісі Тоныкөк туралы тасқа қашап жазылған дастандар. Орхон (руна)жазба ескерткіштерін табу,руна жазуын оқу,аударма жасау, ғылыми мәтін дайындау ісіне мол үлес қосқан орыс және Еуропа ғалымдары Н.К.Видзен, И.Т.Старленберг, Н.М. Ядринцев, В.В.Радлов, В.В.Томсен, С.Е. Малов. Ю.Немет, Х.Н.Оркун, И. В.Стеблева, т.б.туралы мәлімет. Орхон жазуындағы жәдігерлікті қазақ тілі мен әдебиеті тұрғысынан зерттеушілер С.Аманжолов, Ғ.Мұсабаев, Ғ.Айдаров, А.Аманжолов, М.Жолдасбеков, Қ.Өмірәлиев т.б. еңбектері. Тарихи шындық. Скиф, үйсін, қаңлы, дулат, оғыз, қыпшақ тайпалары бірігіп, Түркі қағанатын орнатады. Түркі халықтарының тірлесуін тарихшылар 545 жылдан (Бумын қаған) санайды. 6-ғасырдың 80-жылдары хан тұқымдарының арасындағы дау-жанжал өршіп, соның салдарынан Түркі қағанаты екіге бөлінеді. 656 жылы Қытай империясы БТҚ-на шабуыл жасайды, басып алады. Бірақ әбден қорлық көргег түркі халқы көтеріліп, Құтлығ қаған дана Төныкөкті ертіп, 683 жылыҚытай басқыншыларыанан түркі жерін азат етеді. Осы әрекеті үшін халық оны Елтеріс қаған деп атайды. 396 жылы Елтеріс дүние салады. Оның орнына қатал, көтерілісшілер қорлынан қаза тапқан Қапаған хан болған. Оданк ейінгі тақтың екі мұрагері – Білге қаған мен Күлтегін. Міне, Орхон жырларында бейнеленген тарихи оқиға осы. Табылуы, ашылуы. Селенге, Орхон өзендері бойынан табылған. Бұл ескерткіщтерді тұтқында жүрген швед офицері Ф.И. Стралленберг тауып, Г. Спасский зерттеп, 1889 ж. орыс ғалымы Ядринцев Монғолия жерінен жаңа нұсқасын тауып, ғылыми оралымға келтіреді. 1893 ж. дат ғалымы В. Томсен оқып, неміс тіліне аударады (1895). Академик В.В. Радлов 1894 ж. орыс тіліне аударады, 1894,97 ж.ж. жарияланады. Алайда Орхон жазбаларын дәл әрі толық аударған ғалым -С.Е. Малов .Ядринцевтің көрсетуі бойынша биіктігі – 3,45 м., енің – 174 м., қалыңдығы-48 см.
Жырдағы Білге қаған да ақылды, батыл адам: Әкеміз, ағамыз құрған халықтың, Аты, даңқы өлмесін деп, Түркі халқы үшін, Түн ұйықтамадым. Тоныкөк бейнесі қазақ жырауларын еске түсіреді. Сол кездегі түркі қағанатының саяси-әлеуметтік және әскери ісінің барлығын өз қолынан өткізген дана абыз, қаған ақылшысы, кемеңгер жан. Білге қаған тұсында төбе би болған.
жүктеу/скачать 4.12 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|