Лекция : 30 сағат обсөЖ : 30 сағат Барлық сағат саны : 90 сағат Қорытынды бақылау : емтихан, 1 семестр

Эпостық жанрлар

19.Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. –А., 1985

20.Бердібаев Р. Епос-ел қазынасы. –А.,1995

21. Ыбыраев Ш. Қазақ эпосы. – А.,1995

22. Абылқасымов Б. Телқоңыр. –А., 1993

23. Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы мен тюркология. –А.,1987

24.Ғабдуллин М., Сыдықов Т. Қазақ халқының батырлық

жыры. –А.,1972

25.Жұмалиев Қ. Қазақ эпосы мен әдебиет тар мәселелері. –А.,1958

Жирмунський В. М., Зарифов Х. Т. Узбекский народный

Героический епос. – М., 1947

26.Қоңыратбаев Ә. Қазақтың “Қозы Көрпеш” жыры туралы. –А.,1959

Бердібаев Р. Қазақ эпосы.-А.,1982

№ 6 ЛЕКЦИЯ.

2. Идеялық – көркемдік мәні.

Егер батырлар жырының басты тақырыбы ел қорғау жайы болса, лиро-эпос жырының әңгімесі халықтың тұрмыс- тіршілігіне, үйлену салтына, әдет-ғұрпына байланысты туады.Мұндағы әңгіме көбінесе жастар туралы, олардың бас бостандығы, махаббаты мен сүйіспеншілігі, ішкі сезімі, қуанышы мен арман-мұңы, қайғы-шері жайында болып келеді. Өткен заманда жастардың бас еркі болмағандығы, олардың арман мүдделеріне жетуі, сүйгендеріне қосылуы жолында көптеген бөгеттердің кездескендігі, ол бөгеттерді жеңе алмай ауыр аза, зор қасіретке ұшырағандары суреттеледі.

Батырлық жырлар сияқты лиро-эпостық жырлары да бір дәуірдің жемісі емес. Бұл да талай ғасырмен бірге жасасып, әр түрлі жағдайлардың, таптық, қоғамдық тіліктердің ыңғайына қарай өзгеріп отырған. Ұрпақтан-ұрпаққа ауызша айтылып, көптеген өзгерістерге ұшырау арқылы жеткен. Қазақ ауыз әдебиетінде лиро-эпос жырларының ертеден келе жатқан үлгілері өте көп. Солардың ішінде «Қозы Көрпеш - Баян сұлу жыры», «Қыз Жібек», «Айман - Шолпан», «Құл мен қыз», «Мақпал қыз» сияқты жырлар ел арасына ауызша айтылу түрінде кеңінен тараған.

«Қозы Көрпеш - Баян сұлу» поэмасы қазақтың лиро - эпостарының ішінде ең көнесі. Бұл жайт поэманың идеялық мазмұны, композиялық құрылысы тілі т.б. жағынан да аңғарылады.

«Қозы Көрпеш - Баян сұлу» жырының ескіркен поэма екендігін дәлелдейтін поэманың өзінде екі түрлі мотив бар. Бірі, қалыңдығының тумай жатып шалғай кетуі де , екіншісі, малшылық айналасындағы күрес және ертегі мен ұштасатын жайттар. Бұл мотивтің батырлық туралы постар және ертегімен өзектесіп жатушысы.

Жалпы ауыз әдебиетінің ескі түрінің бірі ертегі болса, сол мотивтердің эпос, лиро-эпостарда жиі ұшырауы оның ескілігін дәлелдейді. Неғұрлым бергі заманға жақындаған сайын, ертегі, аңыздар азая береді де, шығарма реалистік өмір құбылыстарына жақындай түседі. «Қозы Көрпеш - Баян сұлулардың» кейбір варианттарында кездесетін қырық бөрі, қалың тоғай тәрізді жайттар ертегілік мотив. Бұның элементі Жанақ-Бейсенбай варианттарында да кездеседі.

Мал бағу, бақташылық поэмада қатты дәріптеледі. Қарабайдың сол мал үшін бармайтын жері, баспайтын тауы жоқ. Мал шөлдеген де су тауып беремін деген Қодарға жалғыз қызы Баянды беруге уәде етеді. Қарабайға мал байлық – салтанат үшін керек емес, оның ауруы тәрізді. Поэманы оқыған адамға Қарабай- мал барлық ақыл- ойын әбден билеген, тұрпаты басқа болғанымен малмен жаны бір тәрізді сезім қалдырады. Оның 90 құлына да ерліктері сол мал айналасын да көрінеді. Малды қатты дәріптеуі жөнінде көп жерлері, ертегі, аңыз әңгімелердің ескі бір түрі саналатын «Ер Төстік» ертегісіне ұқсайды.

Қозының қалыңдығын іздеу мотиві кей жақтарынан батырлық эпостардың жар іздеулерді еске түсіреді. Көп жерлері «Алпамыс» эпосына ұқсайды. Іште жатқанда құда болу, қыздың әкесінің қаша көшуі, жарын іздеу т.б.

«Қозы Көрпеш - Баян сұлуда» бірінші планда сүйіспеншілік, ғашықтық Тапай ақын жырлаған бұл пікірдің он алты варианты бар.

«Қозы Көрпеш - Баян сұлу» поэмасаның негізгі идеялық мазмұны сол дәуірдегі жастардың сүйіп қосылуының арман еткен тілік мүдделерді қамтиды. Әуелде поэманың бір сабағы жесір дауымен байланысты болғанға ұқсайды. «Жесір ерден кетсе де, елден кетпейді » деген пікірді де сабақтастырған. Кейін ол жақтары көмескеленіп, сүйіспеншілік мәселесі негізгі орын алып, оқиға тек сол тақырыптың айналасына ғана шоғырланып қалған.

Поэманың бас қаһарманының және ұнамды образдардың бірі - Қозы Көрпеш. Бұл өзінің сүйген қызды алуды арман еткен, сол дәуірдегі жастардың бастарындағы ой - сезімдерді қамтитын образ. Қашықтық қаһармандарға тән қарапайымдылық, нәзіктік, көріктілік, қайырымдылық, тәуекелі мықты, бетінен қайтпайтын, қиыншылыққа төзімділік сықылды қасиеттер Қозы Көрпештің басынан табылады.

Қозы Көрпеш алғашқы кезде біреулердің айтумен ғана біледі. Бірінші вариантта Тазшадан екінші вариантта кемпірден естиді. Қозының елінен аттанғандағы негізгі ой атастарып қойған жесірін өзі іздеп барып алу ғана болады. Қозыны жетімсініп, қызымды бермеймін деп. көшіп кеткен Қарабайдың іс әрекетін өзін қорлағандық деп біледі де, ар үшін атқа мінеді.

Қозы әуелде ары үшін атқа мініп, тек қалыңдығын іздеу болса, екеуі танысқан күннен - ақ олардың арасында шын сүйіспеншілік басталады. Бұрын бір-бірінің сұлулықтарын сырттан естіп көруге құмарлық етеді, ғашықтыққа айналады.екі жастың қосылуына зор бөгет Қодардың көлденең тұруы, қосыла алмай қалудың қаупі араларындағы сүйіспеншіліктерін өрбіте, күшейте түседі.

Жалпы лиро-эпостық поэмалардың қаһармандрына тән қасиеттер Қозы Көрпештен табылады. Жас кезінен ақ оның ақылды, саналы, көрікті бала болып, көзге түсуі, ерекше күштілік қасиеті болмаса да, айтқан сөз, алған қасиетінін қайтпайтын табандылық, сүйгеніне шын берілушілік.

Кетер алдында анасы әрі жалғыз ұлын қимас, әрі алдағы қауіп-қатерлерді бұрын сезіп, аналық борышта да, мал.-мүлкінің иесіз қалып бара жатқандығын айтып, қаншама тоқтатпақ болса да, Қозы Көрпеш тоқтамай неге де болса бел буып, қиын жолға жалғыз кетеді.

Қай вариантта болсын оның Баянды сүюшілік сезімін аса суреттеуге тырысады.

Баян мен Қозы Көрпеш сабақтас. Бұлар бір нәрсенің екі жағы сияқты Қозы сүйіспеншілікті аңсаған қазақтың ұлы десек, Баян қызы.

Баян оқиғасы, ел қыздарының басында күні кешегіге дейін болып келді. Ата ауыл аймақ қыздарын сүйгеніне бермей малға сату тәрізді әдет ескі ғұрыптың берік жағының бірі болды. Бірақ, қазақ қыздарының бәрі оған көне берген жоқ, өз әлінше қарсылық жасап, өзінше жол іздеп, бас бостандығын аңсаушылар да табылды. Қай кезде болсын, жақсылықты алдағы өмірден күтетін халық өзінің ұл қыздарының ауыр халдерін көріп, олардың сүйгендеріне қосылуларын тіледі. Сондықтан, ескі өмірдің өрескел жақтарына қарсылық жасаушы қыздардың өмірін және ауыр халдерін, көздеген мақсаттарын жинастырып, бір қыздың басындағы оқиға етіп көрсетті.

Қозы Көрпеш Баян сұлу жыры сюжет құруға, оқиға желісін тізбектей отырып баяндауы және адам образдарын айқын етіп жасауы жағынан өзі типтес басқа жырлардан әрі күрделі, әрі көркем жыр. Оның ең алдымен көзге түсетін ерекшелігі – оқиғаның реалистік өмірден алынуында.

Жыр оқиғасын дамытуда, адам образын жасауда жыршы өз кезіндегі қазақ поэзиясының әр түрлі үлгілерін барынша мол пайдаланған. Ол өлеңнің айтыс түрін де, тұрмыс – салт жырларын естірту, жоқтау, қоштасу т. б түрлерінде қолданған. Басқа жырларға қарағанда мұндағы өзіне тән бір ерекшелік – оқиғаның диалолог арқылы дамытуында.

2.Байтұрсыноа А. Ақ жол – А., 1991

3.Веселовский А. Н. Историческая поэтика. –М.,1940

4.Тайлор Э. Первобытная культура – М., 1989

5.Анисимов А. Духовная жизнь перврбытного общесттва – М., 1978

6.Гусев В. Е. Естетика фольклора – Л., 1967

7.Пропп В. Я. Фольклор и действительность – М.,1976

8.Әмельянов Л. И. Методолог, вопроы фольклористики – Л., 1978

9.Әуезов М. Әдебиет тарихы – А., 1991

10.Ысмайылов Е. Ақындар – А., 1956

11.Смирнова М. С. Казахская нарадная поэзия – А., 1967

12.Садырбаев С. Фольклор және естетика – А., 1976