Лекция : 52 сағат Семинар : 50 сағат СӨЖ : 33 сағат Барлық сағат саны : 135 сағат Қорытынды бақылау : емтихан, 5 семестр

Оқулықтар

14.Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. – А., 1974

15.Садырбаев С. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. Хрестом-А.,1977

16.Әуезов М. Ертегілер // Қазақ әдебиеті тарихы. 1-т. –А., 1988

17.Пропп В. Я. Мифология сказки. – М.,1969

18.Тұрсынов Е. Д. Генезис казакской бытовой сказки. –А.,1973

19.Каскабасов С. Азахская волшебная сказка. –А., 1972

20.Қондыбаев С. А. Қазақ мифологиясына кіріспе. –А.,1999

21.ТарақтыА. Күй шежіре. – А.,1992

22.Мифы народов мира. –М., 1997

№ 25 ЛЕКЦИЯ.

Қазан көтерілісіне дейін қазақ ақындарының айтыс өлеңдері негізінде ауызша сақталып келді. Бірен-сарандаған айтыстар болмаса, көпшілігі баспа жүзін көрген емес-ті. Сол кезде өз алдына кітап болып шыққан Біржан мен Сараның айтысы (1900 жылы 1912 жылдары басылған) болатын.

Біржан мен Сараның айтысына талдау берместен бұрын, қысқаша түрде осы некі ақынның кім екендігін баяндап кетелік.

Біржан Қожағұлұлы қазіргі Көкшетау облысына қарасты Еңбекшілер ауданындағы (Степняк қаласы) “Қожағұл бұлағы” деген жерде туған. Сәбит Мұқановтың айтуына қарағанда, Біржан 1825 жылы туып, 1887 жылы қайтыс болған, профессор Ахмет Жұбановтың мәліметтеріне сүйенсек, Біржан 1831 жылы туып, 1894 жылы алпыс үш жасында қайтыс болған. Ал “Қазақ ССР тарихында” Біржан 1832 жылы туып 1895 жылы қайтыс б олды делінген.

Бұл үш фактінің қайсысы дұрыс екендігін дәлелдеп айту қиын. Қйткені Біржаннің өмірбаяны әлі күнге дейін толық зерттеліп жазылған емес.

Біржанның әкесі Тұрлыбай (Қожағұл Біржанның әкесі) кедей шаруа болыпты. Біржанның “Мың жарым жылұы біткен Қожағұлға” деуі ақындық шалқу үстінде айтылған сөз, анығында Қожағұл да, Тұрлыбай да әлді-ауқатты кісілер болмаған. Тұрлыбайдың Ержан. Нржан, Біржан атты үш баласы болыпты.

Біржан - әнді көп шығарған композитор. Оның “Көкшетау”, “Жамбас сипар”, “Айтбай”, “Адасқақ”, “Тентек” тағы бірнеше әндері бар. Ол әндеріне текстік өлеңді де өзі шығарған.

Барлық композиторлық, ақындық талантын халыққа арнаған Біржан өмірінің соңғы кезінде қалың қасірет-қайғыға душар болады: “Жынданды есінен ауысты”,-деген өсек-әңгімелер көбейді. Соның салдарынан ағайын-туыстары Біржанды үйден шығармай қол-аяғын байлап тастайды. Осындай ауыр күйге түскен Біржан құрбы-құрбас, жолдастарына арнап:

...Дүние, өтеріңді біліп едім,

Білдірмей серілікпен жүріп едім.

Бұл күнде арық қойдан бағам төмен,

Үш жүздің ортасында Біржан едім,-

деп зарланады, көңіліндегі қайғы-мұңын шағым етеді. Теміртас, Асыл, Ақық атты өзінің туған балаларына:

...Теміртас, Асыл, Ақық балдан тәтті,

Қинауға салады екен адамзатты,

Үкідей желпіндірген, қарақтарым,

Шешсеңші, білегіме арқан батты...-

деп мұңын айтып, көмек сұрайды. Осындай ауыр қасіретке ұшыраған, үш жыл бойына қол-аяғы байланған, қазақ халқының ұлы әнші-ақыны Біржан, алпыс үш жасқа келіп азаппен қайтыс болады. Оның денесі өзінің туған жеріне қойылады.

Ал Біржанмен айтысқа түскен Сара жайында баспа жүзіне шыққан өмірбаяндық материалдар жоқ, тек ел әңгімелері бар. Олардың айтуына қарағанда, Сара әні әнші, әрі алғыр ақын, сан айтыстарға қатысып жүлде алған жүйрік болған. Сараны 1911 жылдар шамасында қайтыс болған деседі.

Біржан мен Сараның атақты ақын болғандықтарын олардың айтысы көрсетеді. Бұл айтыс жайында ел аузында жүрген әңгімелер де бар. Оған құлақ түрсек - Біржан мен Сараның айтысы болмапты, оны Әріп Тәңірбергенов деген ақын шығарыпты-мыс. Әріптің белгілі ақын болмағаны рас, оның Біржан мен Сара айтысын естуі, білуі де мүмкін. Әйткенмен Әріптің осы айтысқа қатысы қандай, ол жинаушы немесе баспаға даярлап беруші ретінде қатысты ма, ол арасын айту қиын. Сондықтан біз мұны Біржан мен Сараның шығарға айтысы деп қараймыз. Сондай-ақ бұл айтыс алғашқы қалпын сақтаған ба, кейінгілердің қосқан, өңдеген жері жоқ па дегенді де айта алмаймыз. Өйткені, өткен заманда ақындар айтысын табан аузында жазып алу болған емес. Айтыстардың қайсысы болса да ақындардың кейіннен өз айтуымен тараған, кейде айтыстың ішінде болып естігендер, оны ұғып алушылар таратқан. Ал “Біржан мен Сара айтысы” айтыстың юболып өткен кезінен көп кейін Сараның өз аузынан жазылып алынған.

“Біржан мен Сара айтысын” зерттеушілердің қайсысы болса да, бұл айтыстың шынында да болғандығын дәлелдейді. Ол былай болады: Найман-Матайда (қазіргі Талдықорған маңында) Сара дейтін әрі әнші, әрі атақты ақын қыздың бар екенін, оның сан жүйріктерді сөзбен буғандығын Біржан естиді. Ал Біржан жайын, оның қандай әнші, ақын екендігін Сара да естіген болады. Бұл бір-бірін көріп білмесе де, сырттай таныс, дидарласып көрісуді арман етіп жүреді... Бір жылы қасына бірнеше жолдасырын ертіп, Біржан Сараның еліне келеді, ондағы ойы: атақты ақын қызбен танысу, өнер салыстырап айтысу, ақындық-әншілік күш байқасу. Біржан келсе, Сара үйінде жоқ екен. Біржанның алдынан Сараның шешесі мен сіңлісі шығады, олармен бір-екі ауыз сөз қағыстырады. Олар Сараның хажы ауылына кеткенін айтады, Сараны іздеп сол ауылға Біржан да тартады....

Сөйтіп, “Біржан мен сара айтысы” атақты екі ақынның өнер жарасы, сөз шарпысуы ғана болмай, бүкі қазақ ауыз әдебьиетінде әлеуметтік мәні бар тың тақырыпты, яғни әйел теңдігі мәселесін көтерген айтыс болады. Бұл айтыста қазақ қыздарының аянышты ауыр халі, сүйгеніне бара алмай жас өмірін қайғы-зар мен, жылаумен өткізгені, ескі әдет-ғұрыптың ққұрбаны болғаны суреттеледі. Олардығң бұндай ауыр халге түсіуіне феодалдар, байлар, хажылар кінәлі, оған : Есімбек, Тұрысбек сияқты жуандар айыпты екендігін көрсетеді.

Айтыста Сара сөзден ұтылып, ақындық өнерден жеңілген жоқ. Біржан да оны жеңіп шықты демейді. Бұл айтыста жеңілгендер – Сараның ағайын – туыстары. Сара сияқты саңлақты малға сатқан, теңіне бермей бір жаманға қор қылған Есімібек, Тұрысбектер жеңілді. Айтыста соларға деген халық қарғысы айтылады. Қазақ қыздарының бас бостандығына тұсау болғау, сор болып жабысқан қалың мал екендігі жиіркенішті түрде әшкере етіледі. Айтыстың әлеуметтік мәні де осында. Сондықтан да біз “Біржан мен Сара айтысын”, аздаған қайшылығы бола тұрса да, халықтық сипаты мол көркем айтыстың бірі деп қараймыз.

Қорыта келгенде, “Біржан мен Сара айтысы” айтыс өлеңдерінің ішінде елеулі орын алатын күрделі, көркем айтыстың бірі болып табылады Қазақтың айтыс өлеңдерінде әйел теңдігі және қалың мал мәселесін бірінші рет “Біржан мен Сараның айтысы” көтерсе, кейіннен басқа ақындардың да көңіл аударған, сөз еткен тақырыбына айналады.

1Аль-Фараби. Трактаты о музыке и поэзий. – А., 1992

2.Байтұрсыноа А. Ақ жол – А., 1991

3.Веселовский А. Н. Историческая поэтика. –М.,1940

4.Тайлор Э. Первобытная культура – М., 1989

5.Анисимов А. Духовная жизнь перврбытного общесттва – М., 1978

6.Гусев В. Е. Естетика фольклора – Л., 1967

7.Пропп В. Я. Фольклор и действительность – М.,1976

8.Әмельянов Л. И. Методолог, вопроы фольклористики – Л., 1978

9.Әуезов М. Әдебиет тарихы – А., 1991

10.Ысмайылов Е. Ақындар – А., 1956

11.Смирнова М. С. Казахская нарадная поэзия – А., 1967

12.Садырбаев С. Фольклор және естетика – А., 1976

13.Ысмайылов Е. Ақындар. – А., 1956

14.Жармұхамедов М. Айтыстың даму жолдары. – А., 1976

№ 26 ЛЕКЦИЯ.

1. 
   Ақтамберді – қазақтың белгілі жорықшы жырауы.
   
2. 
   Ол – қалмақтармен күресте қол бастаған батыр.
   
3. 
   Жырау толғауларының әлеуметтік мәні.
   

Ақтамберді қазақтың көне жыраулық эпосының белді өкілдерінің бірі, аты әр жерде айтылғанымен, арнайы зерттелмеген авторлар санатында. Қолдағы қазынасына қарағанда, жырау жорық-жортуылдардың бел ортасында жүргенде ұқсайды. Егер ол “он екіде аттанып, қылыш ілдім білекке” десе, өмірінің тең жарымының көбісі басқыншылармен күресте өткен кісі.

Ақтамберді жарлылық пен жалғыздықтың тауқыметін көп көріп, адамдыққа, адалдыққа, әділетке жүгінеді. Ауыз толтырып айтар байлығы болмағанын өзі жасырмайды. Тұрмыстың қыр-сырын, отбасы, елдік, жерлік мәселелерін жырларында жақсы көрсетеді. Жырау ақиқатты айтудан тайсалмайды, шындық туралы шымыр шешендік сөздерді түйдек-түйдегімен тастайды. Бәрі де сол түстың ауыр тұрмысынан, күрес шындығынан алынған тартымды туындылар. Жырау баққа да, таққа да таласпайды, көкірек көзі халық даналығымен суарылған. Ақтамберді, асылы, қысқа нақлият сөздерінің шебері болса керек. Көңіліне түйгенін, піскен ойын шашыратпай, шиыршық атқан күйінде айтып кете берген. Эпикалық кең тынысты туындылары да болуы мүмкін. Бірақ қолымызға әлі қомақты дүниелер түсе қойған жоқ.

“Ақтамберді жырау (1675-1768) эпикалық жанрдың ақыны болған. Өзінің жырларында ол батырлардың ересен ерліктерін асқақ береді.

Күмбір - күмбір кісінетіп,

Күреңді мінер ме екенбіз.

Күрек тісін ақситып,

Сұлуды сүйер ме екенбіз.

Күдеріден бау тағып,

Кіреуке тон киер ме екенбіз.

Жағасы алтын, жеңі жез,

Шығыршығы торғай көз

Сауыт киер ме екенбіз.

Сырттан сауыт киген соң,

Қоңыраулы найза қолға алып,

Қоңыр салқын төске алып,

Қол қашырар ма екенбіз.

Ақын өзінің замандас жас ұрпағын табандылыққа, ерлікке шақырады. Ақтамбердінің бүкіл шығармасынан жауынгерлікке, ерлікке үндеу, жауға батыл аттану және оның алдында тізе бүкпеуге үндеу сарыны ерекше естіледі.

Жырау жырлары қарапайым қауымның ой-арманын, мінезін, өрісін айқындайды. Әзілмен, айтыспен, сынау–мінеумен, келелі кеңеспен жыраулар ел, жер, құн дауын шешуде зор рол атқарған.

Жырау - өз уақытының көрегені. Тарихи деректердің ар жағында не нәрселер жатқанын біз кейде бажайлап біле бермейміз. Хандардың ішіндегі қаныпезер, ел тонағыш, өз пайдасы үшін қарапайым халық өкілдерін құрбандыққа шалатын, әділетсіздерін жыраулар аяусыз мінеп - шенеген. Олар таққа отырған хандардан тайсалмаған. Еңсегей бойлы Ер Есімге тап берген Жиембет Бортоғашұлының жүрегінің түгі бар шығар деп ойлап қаласыз. Ал Жиембет пен Марғасқада болған батылдық Ақтамбердіде болмады деп айта алмаймыз.

Ақтамбердіден қалған мұра әзірше 300 жолдан аспайды. Ерліктің қалың ортасында жүрсе де, жырау қарапайым халық тұрмысын бейнелеуге көбірек бұрылған , тіршілікке көңілі толмай, мол армандағаны, жалғыздықтан, қолдың қысқалығынан жапа-зәбір шеккенін шығармаларынан танимыз Түр, тақырып, обьект жағынан Ақтамбердінің басқа жырауларға ұқсайтын да, ұқсамайтын да жақтары бар.

Ақтамберді жырау табиғатқа, адамдарға бір табан жақын. Шарықтап аспанға да шығып кетпейді, жерден, елден қуат алады, мұңын да, сырын да тыңдаушысынан жасырмайды, бастан кешкен ғұмырлық тәжірибиесін қорытады, қиындық пен ауыртпалықтың момын халықтың иығына түскеніне күйінеді, ерлік пен өжеттігін және жасырмайды.

Тақырыптың ішіне кірместен бұрын бес-алты ауыз, не одан да көп кіріспе жасайды, не табиғатты суреттеуден, не жыр-арнаға адам өмірбаянын баяндаудан бастап кетеді. Мұндай әдіс, әдетте, жырауға желпініп, қанатын қомдап, қияға сілтерге қажет. Одан кейін мүдірместен жүйріктей сілтеп кетеді. Діттеген жеріне жетіп тоқтағанша жырау көркем сөзін барынша төгіп салады. Ақтамбердінің “Күмбір-күмбір кісінетіп” дейтін атақты толғауы сондай бір көркем шабыттың келісті көрінісі сияқты.

Жырау көрген, білгеннің бәрін тізе бермейді, көкірегіне түйгенін салмақтап, саралап қана шығарады. Жыраудың халық үшін қадірі сонда жатса керек. Суырып салмаға да (имровизация) іштей дайындық қажет, ондай әзірлікті жырау ауыз әдебиетінен алады, халық шешендігінен үйренеді. Осындай жақсы үйренудің нышандарын Ақтамберді поэзиясынан көреміз.

Ақтамберді өз ғасырындағы қарама-қайшылықтың бірі – бай мен кедей, бар мен жоқ арасындағы алшақтықты білді, көрді, айтты да.

Ақтамберді жырларында жекеше көрініп тұратын бір желі бар. Ол – мал туралы жолдар. Қазақ халқының ерте замандарындағы күнкөріс тіршілігі мал бағумен байланысты болғаны белгілі. Қазақ уақытты да “сүт пісірім”, “ет пісірім”, “қозы көш жер” деп бөледі. “Жігіттің нары”, “Құлын-тайдай тебіскен”, “Қошақаным”, “Ботақаным” деп халық өзінің кісіге көзқарасын, көңіл - күйін білдірген. Түліктер туралы жарасымды сөздер тудырған.

Жорықта көп болғандықтан да болар, төрт түліктің ішінде жылқы заты жырау жанына жақын келеді.

“Түйе мойнын тұз кесер, жігіт мойнын қыз кесер, Сартылдаған сары аяз, жылқының мойнын сол кесер” дегенде, жылқы жануардың жырау шабытына қанат бергеніне шек келтірмейміз.

Ақтамберді жырау ағынан жарылып айтқан ажарлы шумақтарында үлкен-кішінің алдына қойған мақсаттарын да тізе кетеді. Ең ірісі – туған халқын сыртқы басқыншы жаудан қорғау, от басында көңірсіп отырған елінің көзінен егілген жас көрмей, қуанышына ғана куә болу.

Жыраудың от басы жөніндегі қанатты пікірлері өзінің маңызын әлі күнге дейін жойған жоқ деуге болады. “Қатын, бала қамы үшін” ерлердің атқа мінетінін, “Баласы өсіп жетпесе, сөзі көпке өтпесе, жал-құйрықсыз олай-бұлай боп кетсе, әкесі сорлы қор болар”, “Қазір жас бала болсам да, Үмітім бар ақырдан” деген сөзінде жас кезінде көп бейнет көргендігін, бірақ түбінде мойымайтындығын ескертеді. Нұсқалы сөзін қысқа қайтарады. Әділеті қашқан байды сынап, оларды “Ел қонбаған шөлмен тең” дейді. Әйел мәселесіне де соғады. Азамат басының қадірлі, қадірсіз болуы жұбайына байланысты шаруа екенін шегелейді.

Енді бір мәселе: Ақтамберді Сарыұлы мен Махамбет Өтемісұлының бірқатар өлеңдерінің мазмұндас, ұқсастығы. Ақтамберді Махамбеттен шамамен алғанда жүз жылдай бұрын болған адам. Бірі Шығыста, бірі Батыста өмір сүрді. Соған қарамастан, екі ақынның арасынан ішкі мазмұн ұқсастығы байқалады. Тек соның кейбіреулеріне тоқтап өтелік. Екі автор жырының да мазмұны бір, екеуі де әділдікті, көпшіліктің береке, бақытын аңсайды. Жалғыздық қасіретіне шомыла отырып, екеуі де түбінде әділдіктің жеңеріне сеніммен қарайды.

Ақтамберді “Күмбір-кімбір кісінетіп” толғауында жүйрік ат мінуді, сұлуды сүюді, кіреуке тон, сауыт киіп, “қоңыр салқын төске алып” қол қашыруды, жауын бытыратып атуды, жеңіспен оралғаннан кейін “Тобылғы сапты қамшы алып, Тұмар мойын ат мініп”, қоныс қарауды, жайлауда жазылып отырып кеңес құруды армандайды. Жеті кейде тоғыз буынға баратын толғау жолдарында жауынгер жыраудың негізгі мақсаттары сараланап берілген.

29 жолдан тұратын “Күн қайда” өлеңінде Махамбет өзінің ел, келешек алдындағы ұлы армандарын желіге тартқандай тізіп береді. “Толарсақтан саз кешіп” жүрген күндерінде қайратқа шақырады. Оптимистік үнінен жаңылмайды. Сол аңсаған күндердің келеріне сенеді.

“Күмбір-кімбір кісінетіп” пен “Күн қайда” толғауларынан іштей де, сырттай да ұқсастықты байқау қиын емес. Өйткені, екеуі де халық ауыз әдебиетінің шәкірті, екеуі де өмірін жортуылда өткізген, екеуі де әрі жауынгер, әрі ақын, қол бастаған, қылыштай өткір сөздерімен жұртын сүйсінткен. Түр жағынан бір-бірінен алшақ кетпейді.

Салыстырып, жіті көз жібертсек, әлгіндей үндестік, тәсіл, шеңберлік деңгейлестігін “Көк көгершін, көгершін” (Ақтамберді), “Пыр-пырлай ұшқан қасқалдақ” (Махамбет), “Айғайдан басқа жыр бар ма” (Ақтамберді), “Орай да борай қар жауса” (Махамбет) ұзынды-қысқалы өлең нұсқаларын көреміз

Ақтамбердінің ақырғы өлеңдерінің бірі “Балаларыма өсиет” деген жолмен басталады. Жас ұрпақтың ақылды, бірауыз болуы елді мақсатына жеткізерін ескертеді. Халықты алауыздыққа апаратын мінездерден сақтандырады. Тоқсан жасаған қарт жыраудың артына қалдырған мұрасы бұдан да көп болуы керек. Біз қолда бар толғау, өдеңдеріне талдау жасадық.

2.²àçຠõàíäû¹û ä¸óiðiíäåãi ¸äåáèåò. Åêiíøi êiòàï. Õðåñòîìàòèÿ (²½ð : Ì. Ìà¹àóèí). – À.,, 1993

3.Ѿéiíø¸ëèåâ Õ. VIII – XVIII ¹àñûðëàðäà¹û ºàçຠ¸äåáèåòi. κóëûº. – À., 1991

4.Ѿéiíø¸ëèåâ Õ. ²àçຠ¸äåáèåòi òàðèõû. – À., 1997

5.Ѿéiíø¸ëèåâ Õ. ²àçຠ¸äåáèåòi (XVIII – XIX ¹). κóëûº. – À., 1991

6. Ай, заман-ай, заман-ай.-А.,1991.

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
“Сырдария” университеті

“Филология ” факультеті

СЕМИНАР САБАҚТАРЫНЫҢ ЖОСПАРЫ