Тәтіқара ақын шығармаларының идеялық- көркемдік ерекшеліктері

Тәтіқара ақын шығармаларына қарағанда ол халық тілегін Абылайға батыл айта білген. Импровизатор ақын туғызған жырлардың дені сақталмаған. Бұл - жалғыз Тәтіқараның емес, қазақтың өткендегі талай талантты ақындарының трагедиясы еді.

Шығармаларының дені бiздiң дәуiрiмiзге ауызша айтылумен жетті. Олардың көлемi көп емес. Ақынның бізге жеткен шығармалары мыналар: «Қамыстың басы майда, түбі сайда», «Кебеже қарын, кең құрсақ», «Кеше тоқыраулы саудың бойынан», «Ассалаумағалейкум, жайсаңдар мен қасқалар».

Тәтіқара шығармалары батырлық, ерлiк тақырыбын, ел қорғаған қазақ батырларын жырлануымен ақынның өзiндiк ерекшелiгiн байқатады. Ақынның “Қамыстың басы майда, түбi сайда”, “Кебеже қарын, кең құрсақ”, “Ақыл қалмас қашқанда” деп басталатын өлеңдерiнде сол кездегі тарихи жағдайлар айтылады. Ондағы тарихи шындықтың бейнеленуiне Шоқан да назар аударған.

Енді ақынның осы өлеңдерінің қандай жағдайларға байланысты туғанына, мән-мазмұнына тоқталып көрейік.

Бірде Абылай ханның жортуылда жолы болмай, өкшелей қуған жаудан құтылуға айналғанда алдарыдан қатты тасыған өзен кездеседі. Сарбаздар өте алмай тұрып қалады. Өлім қаупі төнеді. Сонда Тәтіқара суырылып шығып:

Қамыстың басы майда, түбі сайда,

Жәнібек Шақшақұлы – болат найза!

Алдыңнан су, артыңнан жау қысқанда,

Ер жігіттің ерлігі осындайда.

Деріпсәлі, Маңдайды айт қыпшақтағы!

Өзге батыр қайтса да, бір қайтпайтын

Сары менен Баянды айт уақтағы!

Жігіттік, ерлікті айтсаң, Бөгембайды айт,

Найзасының ұшына жау мінгізген–

Еменәлі Керейде ер Жабайды айт, –

дегенде, аты аталған батырлар тасып жатқан өзенге түсе бастапты. Бұлардың артынан қалың қол да еріп, судан аман өтіпті.

Тәтіқара жырында аталатын батырлардың өмірде болған адамдар екені тарихтан белгілі.

Тәтіқара ақынның ендігі бір өлеңі Қытай мен Абылай сарбаздарының арасында болған шабуылды сипаттайды. Бұл жырды кезінде Шоқан Уәлиханов орысшаға қара сөзбен аударған. Осы толғаудан бізге жеткен шағын үзінді Шоқан аудармасының дәлдігін көрсетумен бірге, негізінде шындық оқиға болғанын анықтай, айқындай түседі.

Ақынның бұл өлеңі ұрыс даласының көп шындығынан, нақтылы дерек береді. Ақын өзі көрген, нақ ортасында болған майдан көрінісін оның барша кейіпкерлерімен, олардың әрқайсысына лайық қимыл-әрекетімен дәл бейнелейді. Мұны ақын сөзінің құдіреттілігі, күштілігі, пәрменділігі ретінде атауымызға болады. Ұрыс даласын, батырлар қимылын ақын батырлар жырындағы белгілі дәстүр негізінде бейнелейді.

Осы ұрыста Абылай бастаған қазақтар саны көп, күші басым қытай әскерлерімен табан тіреп ұрыса алмай, шегінуге мәжбүр болады. Жауынгерлердің еңсесі түсіп кеткенін көрген Тәтіқара бір жағы күйінішпен, бір жағынан жұрттың рухын көтеру үшін табан астында суырып салып, жырлап қоя береді. Осының қарсаңында ғана ойрат империясын оп-оңай бағындырып алған қытайлар 1756 жылы қазақ жеріне енеді. Абылай екі рет ұрысып, екеуінде де шегінуге мәжбүр болады. Яғни Тәтіқара шығармасы 1756 жылы туған. Бұл – ақынның өмір сүрген уақытын дәлірек білуде үлкен мәні бар дерек.

Бұл жырдың түпнұсқасы біздің заманымызға толық күйінде емес, жекелеген үзінділер түрінде жеткен. Соның бір үлгісі мынадай болып келеді:

Кебеже қарын, кең құрсақ

Артық туған Абылай

Көтере көр бұл істі:

Көп қытайдың жылқысы

Тұрымтайдай құнысты.

Жау жағадан алғанда,

Ит етектен алғанда,

Ер Абылай қорыққан жоқ,

Әншейін еңкейе бере жылысты.

Бәсентиін Олжабай

Оны да мен ер көрдім,

Оқ жіберіп ұрысты».

Мәшһүр Жүсіп қолжазбаларының ішінде бұл жырдың тағы мынадай бір үзігі бар екен:

Ақыл қалмас қашқанда,

Дегбір қалмас сасқанда,

Баяндай ерді көрмессің,

Бұрылып жауды шанышқанда.

Бірақ онда өлеңнің кімдікі екендігі айтылмаған.

Ақынның Абылайдың тұңғыш ұлы Жанбай өлгенде айтқан өлеңiнен оның батырлық, турашылдық, халықтық сипаты айқын аңғарылады. Тәтіқара «бас кеспек болса да тіл кеспек жоқ» деген көне мақалдың жөнімен реті келгенде тартынбайтын, әділдікті көзіне айтқан турашыл, бетті ақын болған. Бұған мысал ретінде ел аузында қалған мына бір әңгімені келтірейік. Қалмаққа жорыққа аттанған батырларға еріп Абылайдың тұңғыш ұлы бала жігіт Жанбай да кеткен екен, сол сапарда қаза тауыпты. Баласының өлімі жанына батқан хан бас көтермей жатып алады. Жаугершілік заманда өлім, қаза – әдетті құбылыс. Ол таңдап, талғап алмайды, жалпыға бірдей. Сол жорықта жалғыз Абылайдың ұлы ғана өлген жоқ, талай жас қыршынынан қиылды, сол себепті ел билеп отырған әмірші тек өз қара басының ғана қайғы-зарын шегуі – кейбір шонжарлардың да, жұрттың да қытығына тиеді. Сол көптің атынан Тәтіқара сөйлейді. Абылайдың кеше ғана «Түркістаннан келген ұл» екендігін,оның осы жұрттың өзі хан көтергендігін айта келіп ақын:

Үш жүздің баласы

Ақылдасып, қолдасып,

Хан көтеріп еді, –

Үш жүздің баласын

Бір баласындай көрмеді,

Ат құйрығын сүзіңдер

Аллалап атқа мініңдер,

Хан талау қылып алыңдар, –

дейді. Мұндағы бір назар аударарлық жай – үнемі хан қасында болған Тәтіқараның бұл жолы оған қарсы топты жақтауы. Әрине, жоғарыдағы сөздерді айтқызған ақынның батылдығы ғана емес, – артында арқа сүйер халқы – «тәңірісі» тұр. Алайда осының өзі-ақ Тәтіқараның үнемі тура басуға тырысып отырған адам екендігінің айғағы іспеттес. Тәтіқараға қатысты бізге белгілі мәліметтер осындай.

Тәтiқара өлеңдерi құрылысы жағынан қара өлең үлгісіндегі он бір-он екі және жеті-сегіз буынды болып келеді. Көркемдiк, тiлдiк сипаты халықтық поэтика дәстүрімен сабақтастығымен ерекшеленедi.

Ақын шығармалары әлі де іздестіруді, зерттелудi, халыққа кең танытуды қажет етеді. Өткен ғасырдың 60-жылдарынан бері жоғары оқу орындарына арналған оқу бағдарламаларына енгізіліп оқытылып келеді.

Тәтiқара өлеңдерi өзінің танымдық, тәрбиелiк мәнiн жоймайтын, қазақ әдебиетi тарихында алатын өзіндік орны бар туындылар болып саналады.