Лекция №1 Тауартасымалы жүйесінде тауарлардың таралары және қаптамалары

«Тауар жылжуы» ұғымы солардың көмегімен шығарушы (сатушы) өз тауары туралы ақпарат беру арқылы нарыққа, яғни тұтынушы алдына шығатын шаралар мен әдістер коплексін ауқымдайды. Басқа сөзбен айтқанда, тауар жылжуы тұтынушыға әсер етудің соңғы фазасы және маркетинг стратегиясының маңызды элементі болып табылады. Тауар жылжуын сатуды әртүрлі акциялар өткізу, жарнама (танымал тауар белгісі, шағарушының аты және т.с.), тауардың сипаттамалары және PR (public relations) арқылы белсендіру шаралары кешені ретінде қарастыруға болады.

Қаптама және тауар жылжуы арасындағы өзара байланысты үш фазаға бөлуге болады.

1. Жарнама жариялау. Жарнама болашақ сатып алушыларды қызықтырады және тауар жөнінде ақпарат береді, сонысымен тауар сауда орындарына түспей жатып сатып алушыны оны сатып алуға ынталандырады. Бұл жерде қаптаманың ролі зор болып табылады, өйткені тауар қаптама арқылы адамға әсер көрсетеді, соның негізінде тауар туралы алғашқы пікір қалыптасады.

2. Сатып алу кезіннде қаптама «тілсіз сатушы» ролін атқарады. Был жерде қаптам белгілі функциялар атқаруы керек: ол көз тартатындай болуы керек, шынайы ақпатар беруі керек, жарнама ролін атқару керек.

3. Сатып алғаннан кейін қаптама тұтыншының таңдауы дұрыс болғандығына көз жеткізуі керек, тауардың сапалық сипаттамаларымен үйлесіп, солардың куәсі болуы керек.

Қаптама әр фазада сатуды белсендіру, жарнамалық функциялар мен тауарды жекешелендіруді қамтамасыз етуі керек.

Жарнама және қаптама бірдей ақпарат беру керек. Болмаған жағдайда тауары сатып алғаннан кейін тұтынушын айырмашалақтарын көріп, екінші рет таварды алмай қоюы мүмкін. Қаптаманы арзан жарнама деп есептейді, бірақ соңына келгенде сатып алушы қаптамаға қарап тауарды алу-алмау туралы шешімге келеді.

Тұтынушылық қаптамаға оралған тауар шығарушы кім екенін білдіру керек, оның имиджіне жұмыс істеу керек, бір өндірушіні екенші өндірушіден ажыратуға мүмкіндік беруі керек, тауар балгісінің есте қалуын қамтамасыз ету керек.

Тұтынушылық қаптамаға төмендегідей талаптар қойылады:

• жарық, көз тартатындай болуы керек;

• сиымдылығы (салмағы) бойынша алуан түрлі болу керек;

• берік, тығыз жабылартын (герметичной) және тауар сақталуының кепілі болу керек;

• пайдалануда ыңғайлы болу керек (эргономикалық жағынан);

• иөнім салмағы мен қаптаманың салмағы максималды үйлесімді болуы керек;

• маркировкада берілген мәліметтер жақсы оқылуы керек, ақпарат толық және швнайы болу керек;

• электронды түрде оқу және тауарды жекешелендіру үшін штрих-коды болу керек;

• иқаптамадағы тауарды сақтау және қолдану жөнінде нұсқаулық болуы керек;

• қайта қолдану және утилизациялау мүмкіндігі болу керек.
Лекция № 7,8. Дайындау материалы бойынша таралар мен қаптамалардың түрлері. Полимерлі материалдар
Полимерлі қаптаманың кеңінен қолданылуы оның мынадай артықшылықтарымен:

• үлесті (удельная) массасы төмен, ал тығыздығы салыстырмалы жоғары;

• химиялық реакцияларға түспейді;

• сыну қабілеті төмен (оңай сынбайды);

• жеңіл бояланады;

• технологиялылығы жоғары;

• өзара алмастырылады.

Бірақ тараның бұл түрінің кемшіліктеріде бар:

• ауа оттегісінің, агрессивті орталардың, күн сәулесінің әсерінен ескіреді;

• өнімде қаптамадан бөтен иіс пайда болады;

• полимерлерді утилизациялау кезінде жекешелендіру қиынға түседі ;

• өнімге органикалыкалық заттардың көшу мүмкіндігі (поливинилхлорид, полистирол және т.с.).

Полимерлі қаптаманың үш негізгі түрі кездеседі:

• пластмассадан жасалған қатты тара;

• полимерлі және комбинирленген материалдардан жасалған жартылай қатты және жұмсақ тара;

• полимерлі материалдардан жасалған комбинирленген тара.

Гигиеналық қасиеттері бойынша полимерлі тараның түрлері:

• тағам өнімдері үшін;

• тұрмыстық тауарлар үшін;

• техникалық арналудағы тауарлар үшін;

• улы химикаттар, дезинфициялау құралдары, тыңайтқыштар, үй қоқыстары үшін және т.с.
Полимер материалдарының жалпы сипаттамасы.

Полимер тара жасау үшін қолданылатын материалдарды табиғи және синтетикалық материалдарға бөледі

Целлюлоза пленкаларының пайдалы қасиеттері болып оның шыныдан кем емес мөлдірлігі, жоғары беріктігі (мықтылығы), майлар мен иістерді өткізбеуі табылады.

Табиғатта кездесетін целлюлоза химиялық - техникалық процесс нәтижесінде сульфитті целлюлоза түрінде жиі қолданылатын мөлдір пленкаға айналады. Бұл мағынада целлофан пластмассаға жатпайтын және түрленген табиғи материал.

Целлюлозаларды буып-түю үшін қолдану мәні, ол мөлдір және арзан, соған қарамастан оның ультракүлгін сәулелерді өткізуі басқа мөлдір пленкаға қарағанда жоғары. Мұны жарық сезгіш заттар, май, дәруменді өнімдерді буып – түю кезінде есепке алу керек.

Негізгі шикізат – целлюлоза ағаш қалдықтарын каустикалық содамен өңдеу арқылы алынады. Вискоза пленкасының алуан түрлері кездеседі, оның ішінде суды өткізбейтін және оны өткізетін, термосваркаланатын және сваркаланбайтын, бір немесе екі жағынан қапталған және т.б.

Су өткізетін целлофан пленкасы өнімді шаңнан, майлар мен зең түсуінен қорғау қажет болғанда қолданылады. Оған конфеттерді, жаңа пысқан көкөністер мен жемістерді, сосискаларды орауға болады.

Су өткізбейтін вискоза пленкасы нан-тоқаш және кондитер өнімдерін, сигареттерді, жаңа сойылған етті орау үшін қолданылады. Полиэтиленмен қапталған целлофан қақталған етті, сырды және басқаларды вакуум жағдайында орау үшін қолданылады. Бұл жерде целлофан газдардың өтпеуін, ал полиэтилен – сварка тігісінің мықтылығын және ылғалдың өтпеуін қамтамасыз етеді. Бұндай пленкаға печенье, чипсы орауға болады.

ПЭНП буып-түюге арналған пленкалардың 75%-ын құрайды. Бұл материал полиэтилен пакеттері түрінде әр түрлі тағам өнімдерін салу үшін қолданылады. Төменгі температураларда беріктігін жоғалтпауына байланысты мұздатылған тағам өнімдерін орау үшін қолданыла алады.

Бұл пленкадан сүт құятын пакеттер жасалады.

Ветчина, сыр, құс өнімдерін орау үшін қолданылады. Осы плёнкадан жасалған қаптар сырларды жетілдіру кезінде қолданылады.

Сурлин А пленкалары этиленде негізделген және көптеген қасиеттері бойынша полиэтиленге ұқсас болып табылады. Иономерлер жарықты жақсы өткізеді (прозрачность) үй температурасында кез келген органикалық еріткіштердің әсерінен өзгермейді және жоғары температурада да бір де бір еріткіште ерімейді. Термосваркамен формалау арқылы дайындаратын тара шығару үшін қолданылады. Экструзия арқылы ламинирлеу үшін де қолданыла алады.

Модифицирленген полистиролдан әр түрлі стаканчи­ктер, подностар, қатты тубалар және т.б. жасайды..

Полиамид плёнкалар тағам өнімдерін вакуум жағдайында буып-түю үшін қолданылады.

Ыстық тамақты орау үшін қолданылады. Автоклавтарда стерилденетін өнімдерді және микротолқын пештері үшін оралатын өнімдерді орау үшін қолданылады.

Әдетте синтетикалық және табиғи материалдардың көбісі нақты мақсатта пайдалану үшін қажетті барлық қасиеттерге ие болмайды. Материал химиялық тұрақты, бірақ мықтылығы төмен болуы, газдарды өткізбеуі бірақ суды өткізуі мүмкін. Барлық қасиеттерге ие бірақ қымбат болуы мүмкін және т..с.

Қазіргі жағдайда техниканың дамуына байланысты қажетті қасиеттерге ие көп қабатты полимер және комбинирленген материалдарды шығаруға болады.

Көп түрлігі және функционалдық арналуы бойынша полимерлі тара тұтынушылардың талаптарын толығынан қанағаттандырады, сондықтан оны алуан түрлі өнімдерді: сұйық, сусымалы, паста тәрізді, қатты; газгаздалған сусындарды, жанар-жағар материалдарды, тағамдық және химических өнімдерді ыдыстау үшін қолданады

Қолданылатын материалдың түріне байланысты полимер тара және бумалар полиэтилен, полистирол, поливинилхлорид және т.б. тараға бөлінеді. Егер тараны жасау үшін бірнеше материал қолданылатын болса, бұндай тара немесе бума комбинирленген деп аталады.

Конструкциясы бойынша тұтынушылық полимер тару қораптарға, банкаларға, флакондарға, тубаларға, стаканчиктерге және т.б. бөлінеді. Сондай-ақ полимер тара өлшемдерінің тұрақтылығымен (қатты, жартылай қатты, жұмсақ), формасымен (төрт бұрышты, цилиндртәрізді, жағық, конустәрізді және т.с.) және т.б. қасиеттерімен сипатталады.

Шығару технологиясына байланысты үрлеп жасалған, құйып жасалған, престеп жасалған, пісіріп (сваркалап) жасалған тара мен бумалар кездеседі.
Үрлеп жасалған тұтынушылық тара.

Үрлеп жасалатын тұтынушылық тара былай жіктеледі:

- конструкциясы бойынша (бөтелкелер, флакондар, банкалар, ка­нистралар және т.б.);

- жасап шығару тәсілі бойынша (экструзия әдісімен, инжекция әісімен, инжекторлық-экструзиялық формалау әдісімен, құю және экструзиялау әдісімен);

- аузының диаметрі бойынша (тап ауызды – ауызы көлденең қима ауданының 20 % аудан құрайтын және кең ауызды - 50 % артық аудан құрайтын).

Төменде үрлеу әдісімен жасалған кейбір тұтынушылық тараның сипатталған:

бөтелке – синымдылық диапазоны 0,05...2,0 л; төмен қысымды полиэтиленнен немесе қатты поливинилхлоридтен жасалады; химикаттарды, әр түрлі сүйық өнімдерді құю үшін қолданылады;

квадрат флакон - сиымдылығы 0,1...2,5 л; жоғары қысымды полиетилен, төмен қысымды полиэтилен, пропилен немесе қатты поливинилхлоридтен жасалады; химиялық реактивтерді құю үшін қолданылады;

цилиндр банка - сиымдылығы 0,25...2,0 л; жоғары қысымды полиэтиленнен жасалады; сусымалы, тұтқырлы тағамдық емес өнімдерді құю үшін қолданылады;

конус тәрізді безендіру элементі бар цилиндр банка - сиымдылығы 0,9 л; қатты поливинилхлоридтен жасалады; кофе, маринадтар, соустар және т.б. өнімдерді құю үшін қолданылады;

тұтқасы бар квадрат банка - сиымдылығы 3,5.. .4,5 л; жоғары қысымды полиетилен, төмен қысымды полиэтиленнен жасалады; тұрмыстық химия тауарларын құю үшін қолданылады;
Құю және престеу әдісімен жасап шығарылған полимер тара.

Бұндай тараны қысым істінде құю және престеу арқылы жасайды. Бұндай жағдайда бұйымның сыртқы және ішкі өлшемдері дәл болып шығады.

Бұл әдіспен тараның мынадай түрлері шығарылады.

Банкалар - сиымдылығы 50 - 5000 см³ жоғары қысымды полиетилен, төмен қысымды полиэтиленнен, полипропиленнен жасалады; теңіз өнімдерінен жасалған тағамдарды, кулинар өнімдерді, косметиканы буып-түю үшін қолданылады.

Қораптар - жоғары қысымды полиетилен, төмен қысымды полиэтиленнен, соққы көтеретін полистиролдан жасалады; кондитер өнімдерін, парфюмерия, даналап шығарылатын бұйымдарды буып-түю үшін қолданылады..

Стаканчиктер – соққы көтеретін полистиролдан, полипропиленнен жасалады; сүт өнімдерін, сусындарды, медицинлалық препараттарды буып-түю үшін қолданылады.

Газбен қанықтырылған полимерлердің ішінен тара жасау үшін негізінен пенопласттар қолданылады.

Пенопласттан жасалған тара көбінесе буып-түйілген өнімді соққылардан, механикалық зақымдалудан, температураның өзгеруінен, ылғал өтуінен, микроағзалардың әсерінен сақтау қажет болған жағдайларда, сондай-ақ салмағын аса көтермеу, ұзақ сақталуын қамтамасыз ету және бағасын төмендету мақсатында қолданылады. Бұндай тара -60... +75 °С температура диапазонында формасын және қасиеттерін сақтай алады. Тұтынушылық тараны корап, кювета, лоток, банка түрінде жасайды.

Лотоктар пенополистиролдан (ППС), пенополиуретаннан (ППУ), пенополиэтиленнен (ППЭ) және т.б. жасайды; жаңа мұздатылған өнімдерді буып-түйеді. Кюветалар пенополистиролдан, пенополиуретаннан, пенополиэтиленнен жасалады, жеміс-жидектер, теңіз өнімдері буып-түйіледі..

• жоғары гигиеналық қасиеттері;

• мөлдірлігі жоғары;

• химиялық тұрақтылығы (реакцияларға тұспейді);

• өнімнің дәмі (ароматы, иісі) сақталады;

• қысқан кезде жоғары мықтылығы (қысымға шыдамдылығы);

• көп мәрте қолданылады;

• эстетикалық қасиеттері жоғары;

• қайта өндіру мүмкіндігі;

• лқалдықтар ішінен жеңіл табылуы.

• оңай сынады (сынғыштығы);

• үлестік массасы жоғары (қаптама бірлігінің);

• жасап шығару ақаулары кездеседі.

Шыны тара былай классификацияланады:

• сұйық тағамдар үшін бөтелнелер;

• сұйық тағамдар үшін банкалар;

• балалар тағамдары үшін банкалар және бөтелкелер;

• тұрмыстық химия тауарлары, химиялық реактивтер және аса таза заттар үшін банкалар және бөтеленлер;

• парфюмерия и косметика өнімдері үшін банкалар және флакондар;

• медициналық препараттар үшін бөтелкелер.

ГОСТом Р 52022-2003 стандартына сәйкес төрт түрлі шыны маркалары бекітілген: түссіз шыны, жартылай ақ, жасыл және қоңыр.

Негізгі шикізатқа төмендегі қышқыл және сілтілі қосылыстар жатады: кремнезем (кремний диоксиді Si0₂),бор ангидриді (B₂О₃), алюминий оксиды (Al₂O₃), натрий сульфаты (Na₂SO₄), содa (Na₂CO₃), поташ (K₂CO₃), известняк (СаС0₃), доломит (СаС0₃ . МgС0₃).

Қосымша шикізатқа шыны қайнату үшін қажетті компоненттер жатады:

• 
  әр түрлі бояғыштар (металл оксидтері, мыстың, алтынның және т.б. металдардың коллоидтық-дисперленген қосылыстары);
  
• 
  шыныға ақ түс беру үшін қолданылатын заттар, мысалы фосфор, қалайы қосылыстары;
  
• 
  тотықтырғыштыр және тотықсыздандырғыштар – арнайы тотығу-тотықсыздану ортаны қалыптастыру үшін;
  

• қорғасын оксиді РbО немесе барий оксиді ВаО - хрусталь сортты шыны алу үшін (қорғасын хрусталі немес барий хрусталі).

Шыны тараға қойылатын талаптар арнайы мемлекеттік стандарттарда көрсетілген.
Шыны тараны жасап шығару

Шыны бұйымдарды ыстық күйдегі стекломассадан жасап шығарады. Өндіру процесі төмендегі кезеңдерден құралады:

• шихтаны қалыптастыру;

• шыныны пісіру;

• шыны бұйымдарын жасап шығару;

• күйдіру.

Қасиеттеі қалыптастырылған және қоспалардан тазартылған бастапқы материалдар мұқият араластырылады да пешке жібереді.

• пресстеу (қарапайым формы бұйымдар үшін);

• пресстеп үрлеу;

• вакуумды машина-автоматтар және арнайы формалардың қолданылуымен үрлеу;

• формаларға құю;

• қолмен үрлеу әдісі.

Сапасын бақылау кезінде тараның әр түрі үшін тиісті бақыланатын параметрлер және белгілі әдістер қолданады.

Мысалы, бөтелкенің жалпы биіктігі, корпусының сыртқы диаметрі, толық және номинал сиымдылығы бақыланады; көмірқышқыл газы бар сусындарға арналған бөтелкелердың қабылғаларының қалыңдығы, түбінің ерекше формасы, мюзле (сымнан жасалған каркас) арқылы бөтелкенің ауында бекітілетін пробкасы тексеріледі.

Шыныны бояу дәрежесі (жарық өткізу коэффициенті) тараның ішіндегіні көзбен көруге мүмкіндік беруі керек. Ақаулар ГОСТ Р 30005-93 «Тара стеклянная. Термины и определения дефектов» стандартына сәйкес бағаланады. Аузының ақаулары органолептикалық әдіспен анықталады. Шыныда қалған ауан пузыректерінің мөлшері өлшеу әтісімен анықталады.