- тақырып. Қазақстанның су ресурстары және оларды пайдалану

12- тақырып. Су ресурстарын бағалау: белгісі, көрсеткіші және әдістері

1. 
   Су қорын кешенді, үнемді пайдаланудың экономикалық тиімділігі
   
2. 
   Су қорын қорғау, қалпына келтіру, тұтыну шығындарын есептеу
   

1. Су ресурстарын экономикалық бағалау: су түтынушы өндіріс күштерін тиімді орналастыру; суды қорғауға, үнемдеп тиімді пайдалануға экономикалық ынталандыру және оны үлттық байлық қүрамында есептеу үшін қажет болады.

Кез келген табиғи ресурстар оның түтыну қүндылығына сәйкес бағаланады. Тұтыну қүндылығын бағалау үшін оның түтыну қажетін өтейтін сапалық қасиетін, халық шаруашылығына қажеттігін білуіміз керек. Жалпы алғашқы мәліметтерге сүйеніп нақты табиғат ресурстарын пайдалану шамасының шегі анықталады. Пайдаланудың шамасы халық шаруашылығына қажеттілігі бойынша анықталады. Табиғат ресурстарын пайдалану тиімділігін анықтау үшін оның табиғи қасиеттерін, экономикалық жағдайларының көрсеткіштерін таңдау қажет. Ол үшін ең алғаш табиғат ресурстарын игеруге байланысты қоғамдық қажетті шығындарды белгілеу қажет болады. Ең жоғары деңгейдегі қоғамдық қажетті шығындар шөткі шығын деп қабылданады.

Су ресурстарын экономикалық бағалау үшін шеткі шығын шамасы қолданылады. Су ресурстары көпшілік жағдайда жеке-дара орналасады. Осыған байланысты су тапшылығы немесе жеткілікті болуы оның территориялық орналасуына байланысты. Сондықтан шеткі шығын шамасын ауданның, аймақтың су бассейндері бойынша белгілеу керек.

Суға шеткі шығын шамасын оптималдық су шаруашылық баланстар негізінде анықтайды. Барлық экстенсивтік және интенсивтік шараларды ескере отырып, су пайдаланудың барлық балама мүмкіншіліктері қарастырылады.

Су ресурстары өзен-су жүйесінде қалыптасады. Бұл жүйеге өзендермен, өзен асты суларымен қоса барлық су шаруашылық зерзаттарын (су қоймаларын, құдықтарды, каналдарды, т.б.) қамтитын су бөлуді, реттеуді жүзеге асыратын су бассейні жатады.

Өзен суы жүйесінің пайдалануға болатын ресурсы деп оның белгіленген қажеттілікті өтейтін орташа жылдық көлемін түсінеміз. Су шаруашылық баланстар түзегенде су шаруашылық нысаны салынатын жармалар анықталады. Жармалар өздеріне сай су айырықтарымен бірге өзен бассейнінің ішіндегі бөлекше су шаруашылық аудандарын қүрайды. Осыған байланысты шеткі шығын шамасы да сараланады. Өзара каналдар арқылы жалғасқан су аудандарындағы шеткі шығын айырмашылығы, ысырабын қоса есептегенде, су тасымалдау шығынына тең болады.

2. Өзен бассейнінде дербес су шаруашылық баланстары бар бірнеше су айырықтар немесе су шаруашылық аудандары болуы мүмкін. Олардың әрқайсысындағы шеткі шығын бір-біріне тәуелсіз дербес айқындалады. Өзеннің төменгі сағасындағы шеткі шығын оның бас жағына қарағанда төмендеу болады.

Суды басқа аудандардан әкелетін су шаруашылық аудандарында шеткі шығын шамасы (3₃) су тасымалдаушы қүрылым шығыны мен (И_т) алынатын суға шығындарды (Q_n х З_i) пайдаланылатын су ресурстарының көлеміне (Q_р) қатынасымен анықталады.

З_3і=()/ Qp

мүнда: 3_3/, 3₃ - су әкелетін және су алынатын аудандарда суға шеткі шығын; Q_р = Q_n + Q - су ысырабы қоса есептелген тасымалданатын су көлемі. Іс жүзінде кейде тасымалданатын су көлемі пайдаланылатын көлеміне тең болады (Q = Q_n). Мүндай жағдайда шеткі шығын су алынатын аудандағы шама бойынша ысырап пен тасымал шығынын ескеріп анықталады.
З_3і= З_3і*1/K
Мұнда К - су тасымалдау пайдалы коэффициенті.
Су шаруашылық баланстарын түзегенде судың сапасында ескерген жөн. Өйткені судың сапасын сақтау, жақсарту су қорғау шараларына едеуір қаржы бөлуді талап етеді. Соидықтан шеткі шығын шамасында судың сапасын белгілі деңгейге жеткізу шығындарының шегі болып табылатын шығындар қоса есептелуі тиіс. Шеткі шығын шамасын белгілегенде бүл принципті үстану өте маңызды. Өйткені ол жергілікті су ресурстарын үнемдеуге сай келеді. Сонымен, шеткі шығын құрамында су көздерінде суды пайдалануға даярлау, сапасын талапқа сәйкестендіру, шеткі шығындарын есептеу арқылы суды дәлірек бағалауға болады.

Су үнемдеу шараларын мысалмен қарастырайық. Ең тиімдісін таңдау үшін су үнемдеудің төрт варианты бар делік:

Есептеулер (С + Е_НК) келтірілген шығын формуласымен жүргізілген. Таңдаулы варианттар су үнемдеуге жұмсалатын тікелей шығындарды екі ауданнан алыиатын судың шеткі шығындармен салыстырып айқындалады. Тасымалдау кезінде судың ысырабын азайту, су қоймасындағы судың булануын кеміту немесе суды пайдаланушылар сусыз технологияны қолдану арқылы суды үнемдеуге қол жеткізуге болады.

Қарастырылған мысалда жоғары аудан үшін 1-3 варианттар бойынша су үнемдеу шығындары тиімді,ал 4-вариантта тиімсіз. Төменгі аудан үшін 1-2 варианттар тиімді.

Ақаба суды тазарту шығынын неғұрлым көп кездесетін ластаушылар бойынша анықтау қажет. Сонымен қатар, судың тазалығына қойылатын қатаң талап ел көп қоныстанған аудандарда, осыған сәйкес шеткі шығын шамасы да, басқа елсіз мекендерге қарағанда жоғары болады.

Су қорының экономикалық бағасы өндіріс күштерін орналастыруға едәуір ықпал етеді. Суға шеткі шығын шамасы бойынша алдымен су көп тұтынатын өндірісті орналастыру ауданы анықталады, ал рента шамасына қарап тиімді су көзі таңдалады. Мысалы, суды көп керек ететін химия өндірісін орналастыру керек делік. Ол үшін жеке облыстар мен су бассейнелрінің шеткі шығын шамасын анықтайды. Талдықорған облысында ол 12,8 тиын, Павлодарда -13,6, Жезқазғанда - 20 тиын. Суға жұмсалатын шығынды есептемегенде өнімнің бір өлшеміне жұмсалатын шығын 120 теңге. Өнімнің бір өлшеміне 200 м³ таза су істетіледі. Сонда Талдықорған облысында өнімнің бір өлшеміне жұмсалатын барлық шығын 120 + (12,8 ■ 200) - 145,6 теңге.

Павлодар облысында өнімнің өзіндік шығыны 117 теңге болса, суға жұмсалатын шығынмен қоса есептегенде 117 + (13,6-200) = 149,2 теңге, Жезқазғанда -110+ (20-200) = 150 төңге болды делік. Суға кететін шығынды есептемегенде өндірісті Жезқазғанда орналастыру тиімді, ал суға кететін шығынды есептесек, өндірісті Талдықорғанда орналастыру тиімді.

Су пайдалануды интенсивтендіру жағдайында, су ысырабын азайтуға баса назар аударылып отырғанда, осы бағытта жол берілетін шығындарды айқындау аса маңызды. Су ысырабын болдырмауға жұмсалатын ең жоғары шығын суға шеткі шығын шамасына тең болады, өйткені су тұтынушыға жеткізілген судың үнемі шеткі шығынға тең болатын тиім әкеледі және сондай мөлшерге сәйкес су тұтынымен ұлғайтады.

Сол сияқты сусыз технология қолданғанда үнемделген су басқа тұтынушыларға сондай тиім әкеледі.

1. 
   Су қорының экономикалық бағасы
   
2. 
   Су пайдалануды интенсивтендіру шаралары