Лекция: 45 сағ. Лаборатория сабақтар: СӨЖ: 45 сағ обсөЖ: 45 сағ Барлық сағат саны: 135 сағ

Бұдан 225 жыл бұрын (1776 ж.) Адам Смиттің «Халықтар байлығыньщ табиғаты мен себептерін зертгеу» еңбегі жарық көрді, онда ол «мейлі бәрі өзінше жүрсін» тезисін жариялады. Мемлекет нарыктык экономикаға араласпауы керек, бірақ ол «түнгі карауылдьщ» ролін аткарып, жалпы тәртіптілікті қамтамасыз етеді. Бұл уақыттын ішінде мемлекеггің рөліне әлденеше рет теориялық көзкарастар өзгерді. Джон Мейнрад Кейнс 1936 жылы шыққан өзінің «Еңбекпен камту, өсім мен ақшаның жалпы теориясы» енбегінде мемлекетгін экономикаға араласуының қажетгілігін айтгы. Ол экономикалык дағдарысты, жаппай жұмыссыздықтың тууын ескертіп отыруы керек. Алайда мемлекет, Дж. Кейнстің кеңесін тындай отырып, экономикалык қызметтерден бас кетере алмай, жана міңдеттерді шеше алмады. Батыс еддерінде 70-шы жыдардың ортасында тағы да экономикалык дағдарыстар лап ете қалды. Осы толкынның арқасында Дж. Кейнстің көзқарасын жоққа шыгаратын тұжырымдар пайда бола бастады. Олар нарыктык, экономикаға мемлекеттік араласпау идеясын дәріптеді.

Нарыктык экономикаға мемлекеттің ролі жайлы аралас экономиканы жактайтыңдар басқа көзқараста бодды.

Басқада белгілі американ экономисі, «аралас экономика» теориясының өкілі Пол Самуэльсон былай деген: «Біздін экономикалық жүйе — еркін кәсіпкерлердің «аралас» жүйесі болып табылады, себебі экономикалык бақылау коғам тарапынан жүзеге асады».¹

Әртүрлі экономикалык жүйедегі мемлекеттің экономикалык рөлі жайлы теория К. Маркс пен В.И. Лениннің еңбектерінде терең қаралған. Айтпағымыз, В.И. Лениннің жаңа экономикалык саясат негізінде (НЭП) 1921-шіжылы Ресей экономикасына нарыктык катынастарды ендіру кезіндегі мемлекеттің рөлі жайлы ойлары өте қүнды.

Жаңа экономикалық саясат еркін сауданы ендіруді межелеп, жаңа жағдайдағы мемлекеттің рөлін анықтады.

В.И. Ленин былай деп жазды: «мемлекеттің бакылауынан қашпайтын дұрыс саудадан біз қашпауымыз кажет, оны дамыту бізге ыңғайлы». Нарықтық экономиканы өте терең зерттеген ағылшын экономистері — Дж. Кейнс, Рой Харрод (1890-1978 жж.), Джоан Робинсон (1903 ж.) және американ экономисі Элвин Хансен (1887-1975 жж.) болды.

Қазақстан Республикасы аралас өлеуметгік бағытгалған нарыкгық экономика жолына түсті.

Мемлекет пен нарықтың өзара катынасы нарыктык коғамда маңызды мәселелердің бірі, себебі бұл экономикалык жүйеде мемлекет ерекше қызметтерді аткарады. Шаурашылык байланыстарын интернадаонализациялау мемлекеттің экономиканы реттеуіндегі рөлін күшейтуге объективті жағдайлар жасайды. Экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесі ұзаққа сызылған эволюцияның жемісі, бүл істі жүзеге асыруда оны реттеудін экономикалық механизмдері өзгеріп отырды. Мемлекеттің экономиканы реттеу турлері мен тәсілдерін жасауда дүниежүзілік экономикалык дағдарыстар, әсіресе 1929-1933 жылғы «ұлы депрессия» аталған әлемдік экономикалық дағдырыс ерекше роль атқарды. Бүл жағдайда мемлекет өзіне біркатар қызметті алуға мәжбүр болды, сөйтіп нарыктык экономикаға мемлекеттің араласуынын оңтайланған шекараларын іздеді.

Кез келген елдін экономикалык жүйесіндегі мемлекеттің рөлі онын кызметгері арқылы байқалады. Экономикалық қызметгің түрлері өте көп, сондыктан оны топтап, негізгі блоктарға біріктіру қажет:

біріншіден, нарық жағдайында мемлекет мына кызметгерді өз мойнына алады: стратегиялық, экономикалык, күрылымдық, техникалык. әлеуметтік, демофафиялық болжау мен жоспарлауды. Экономиканы реттеудін тікелей және жанама қызметін де атқарады. Осы аталған нәрселердің барлығының қызметін тек қана мемлекет өткеруі мүмкін;

екіншіден, мемлекет иығына мемлекеттік кәсіпкерлік қызметі жатады. Ол қоғамға қажет мемлекеттік кәсіпорын (қоғамдық пен шаруашылық есептегі) мен өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымды жасайды. Олар: темір жол мен жалпы ұлттык шоссе жолдары, көпір, каналдар, газ бен мүнай құбырлары, байланыс, аурухана, мектепт.б. объектілер;

үшіншіден. нарыктык. жүйе калыпты кызметін қамтамасыз ету. Сатып алушы мен кәсіпкер мүдделерін қорғау, стандарт қызметін күру, өнім сапасы мен салмағын өлшеу, бәсекені қолдай отырып, нарыктық экономикада монополизмнің болуына барынша күрес жүргізу, ол ұшін белгілі күқықтық база жасалады. Мемлекет бүл жағдайда өзіне коғамдық әрбір кызметін алғаны жөн;

төртіншіден, мемлекет дағдарысқа қарсы саясатты жасау мен еткеру кызметін аткаруды бюджет саясатының комегімен ұлтгық табысты улестіру аркылы жүргізеді. Түрғындардын толык, жұмыспен камтамасыз етілуін қолдш, экономиканы түрақттандыру кызметін жүзеге асырады;

бесіншіден, мемлекет тұрғындарды әлеуметгік цорғау жүмыстарын өзіне алады. Оларға — оқушылар, студенттер, зейнеткерлер, мүгедектер мен көп балалы отбасын жатқызамыз. Өскелең ұрпақты тәрбиелеуді де өз кызметі санайды.

Нарықты реггеу тәсідцері — бүл мемлекет пен мекемелердің удайы өндіріс процесінде мақсаты бағыт беру әдісін айтамыз. Ол нарыктык механизм кызметіне калыпты жағдайы қамтамасыз етуге әсер етеді. Реттеудің мұндай элементтері алғашқы рет бірінші дұниежүзілік соғыс кезінде пайда болды. Тек екінші дұниежүзілік соғыстан соң. мемлекеттің экономиканы ретгеу өнеркәсібі дамыған елдерде жалпы кұбылысқа айналды.

Салғырттықтың методологиясына негізден шаруашылык жүйесінен бұрынғы Одақтың бас тартуы, экономиканы ретгеу тәсілінің мағынасын түбегейлі өзгертеді. Себебі нарықтың қүрылуы жаңа өндірістік қатынастарға көшуді байқатады: халык. шаруашылығын басқарудың вертикальды құрылымынан бас тарту, оны горизонтальды құрылымен ауыстыру. Нарық мемлекетпен, кәсіпорын (фирма), тауар өндірушілермен де ретгелуі әбден мүмкін. Демек, реттеуші субъектілеріне байланысты ретгеу тәсілін шартты түрде былай классификациялаймыз: мемлекеттік және мемлекеттік емес, ол нарықтық тепе-тендікке әсер ету әдісіне қарай — тікелей және жанама.

Ретгеудің тікелей тәсілі экономикалық процестіц өзіне және оның параметріне өктемділеу әсер етумен байланысты. Әдетге, олар белгілі объектіге бағытгалып, адрестік сипатқа ие болады.

Нарықты тікелей реттеу тәсіліне жиынтық сұраным төлем қабілеттілігінін қалыптасуы үшін және халық шаруашылығы тұрақтыларын қамтамасыз ету үшін орталықтан қолданатын әдістер жатады. Бұл жерде әңгіме жалпы мемлекеттің қызметі жайлы емес, мемлекеттің дұрыс әлеуметтік атмосфера жасауды қолдану тәсілі жайлы болып отыр. Ол нарық қызметінің тиімді жүзеге асуына ықпал жасайды. Бұл жағынан бәсекені дамыту үшін экономиканы тым монополиялау шараларына қатысты болса, екінші жағынан — төлем қабілеттілігі жағдайын сақтау үшін тұрғындарды әлеуметтік қорғау саясатын жүргізеді.

Реттеудің жанама тәсілі негізінен адрессіз болғанмен, бірақ барлык шаруашылық субъектілеріне міндетті болады. Олар экономикалык қызметгің жағдайы мен нәтижесіне әсер етумен байланыстырылады. Тікелей және жанама тәсілдер арасындағы шекара шартты түрде ғана. Нақты өмірде олар араласып кеткен және меншік типі мен объектіге әсер етуіне байланысты жіктелген күйде, әртүрлі тармақтарда колданылады.
Лекция 3.

Тақырыбы: Экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттілігі.

Мемлекеттік реттеу қажеттілігінің обьективті негіздерін қарастыруға кіріспестен бұрын ең аалдымен осы түсініктің өзіне ғылыми анықтама беру қажет. Себебі білімнің кез- келген саласы оның тәжрибемен дәлелдеген бастапқы аксиомалары жасалып құрастырылғаннан кейін ғана ғылым саласыны айналады .Біздің ойымызша ,экономиканы мемлекттік ретттеу әлеуметтік шаруашылық процестеріне олардың тиымды теңгермешілігі мен макроэкономикалық тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттің әкімшілік экономикалық және ұйымдық құқықтық негізінде араласуын білдіреді.

Мынандай сұрақ туындайды ,. Мұндай араласу объективті қажеттілік пе , әлде ол әр дайым субъективті сипатта болама .Бұл сұраққа дұрыс жауап әрине нарықтық қатынастардың өріс алған не оның өрістей қоймаған жағдайындағы әлемдк шаруашылық дамуының барлық тәжрибесін талдаумен жинақтауға негізделуі керек .

Бұл тәжрибенің нарықтық экономикасы дамыған елдердің

Білгір мамандары жасап , дайындаған ғылыми талдауы әлеумемттік экономикалық үрдістерді реттеу жөніндегі мемлекеттің жүзеге асыратын іс-шараларының объективтілігі туралы тұжырымды жеткілікті түрде негіздеуге мүмкндік береді . Тиімді экономиканың шведтк моделін жасаушы және көрнекті маман Класс Эклунд таза күйінде мүлдем реттелмейтін нарық еш бір елде жоқ және нақтылы айтқанда ешқашан болған емес –деп тұжырым жасай отырып , ұжымдық шар уашылықтардыңсыртқы ішкі әсерлерін ескеру және табыстарды әділетті болуды қамтамасыз ету мақсатындағы мемлекеттік ретттеу қажеттілігін көпшілік танып білгендігін атап көрсетеді .

Мемлекттік реттеудің объектиті қажеттілігін анықтайтын факторлардың мәнісін қарастыруға кіріспестен бұрын оларды , былайша айтқанда, ұғымдық түрде анықтап алу керек .Ең алдымен мәселе таза қоғамдық тауарлар яғни нарықтық қатынастармеханизмдерінің қабылдамайтын тауарлар жөнінде болмақ.

Адамзат тарихы мемлекттердің пайда болуы мен дамуы барысы , сондай – ақ , олардың арақатынасы бейбіт іс- әрекеттермен қатар күштеу жолымен де анықталатындығын айқын көрсетіп отыр .Соңғы жағдай , яғни күштеу іс-әректтері объективті түрде белгілі бір материалдық – техникалық және интелектуалдық қорларды еелдің қорғаныс қабілетін қажетті деңгейде қамтамасыз ету үшін бөлуіне мемлектті мәжбүр етті . Оған қоғамның барлық мүшесіде мүдделі . Сон дықтан олар мемлект тарапынан шетелдік қол сұғушылықтан қорғау жөніндегі шараларға бірыңғай ие бола отырып , жоғарыда аталған қорларды жасауға арналған мәжбүрлі салықты төлеуге түсіністікпен қарай ды . Өйткені ол қорларды тұтыну , жекеленген сұраныс жйынтығын анықтау арқылы емес , ұжымдық түрде жүзеге асады . Ал бұл нарықтық механизмді шектеиді және қоғамдық тауар көрсеткіштерін қалыптастырады. Мұндай тауарлар қатарына мемлекетті басқару ісін , азаматтардың заңды құқын қорғаумен қоғамдық тәртіпті сақтауды , күрделі ғылыми зерттеулер жүргізумен нәтижелерін қолдануды ұйымдастыруды , тұтастай энергетикалық жүйені құрумен пайдалануды, экономикалық жүйені құрумен пайдалануды, жалпы мемлекеттік табиғатты қорғау шараларының әсерін , төтенше жағдайларды алдын ала ескертудіжәне т.б жатқызуға болады.

Мемлекеттік реттеу қажеттілігін айқындауға мүмкіндік беретін келесі маңызды түсінік – тауарларды өндірушілермен оларды тұтынушылардың нарықтық өзара қатынастарының күшеюімен тығыздылығының “сыртқы әсерлері” болып табылады. Мәселен бұл қарым – қатынастар аумағында тауарлар өндіруге кететін шығындар құрамында табиғатты қорғау шараларымен соған арналған қорларды тиімді пайдалануға кететін шығындарды ескеруді ынталандыру механизімі жоқ . Осыдан келіп , өз қызметін тек сұранысты қанағаттандыруға және пайда табуға бағыттайтын кәсіпкердің ой- өрісін қоршаған табиғи ортаның ластануын болдырмау және табиғи шикі затты (әсіресе оның қайта өндірілмейтін түрлерін) тиімді пайдалану мәселелері толықтай шет қалатындығы әбден түсінікті. Адамдардың өндірістік тұтыну қызметінің сыртқы әсері ретінде пайда болатын бұл мәселенің шешімі ең алдымен мемлекттің араласуын талап етеді . Нарық субъектілерінің өз ара іс - әрекеттерінің шарттарын анықтауға және олардың сақталуын бақылауға арналған трансакциялық шығындарды төмендетуде де мемлекеттің рөлі зор. Мұндай шығындардың салыстырмалы түрдегі төменгі мөлшерін көбнесе мемлекет тарапынан мәжбүр етуге тетіктерін қолдану арқылы қамтамасыз етеді, ал оған нарықтық бәсекеге қатысушылардың бәрі де мүдделі .

Ең соңында халықты әлеуметтік жағынан қорғаумен қамтамасыз ету мәселелерін атап айту керек .
Лекция 4

Тақырыбы : Экономиканы мемлекеттік реттеудің ұйымдық методологиялық негіздері.

Сонымен мемлекттік реттеудің объективті қажеттілігі қандай.

Белгілі шарттылықпен алғанда өзара байланысты эконормикалық көрсеткіштер жүйесін ескере отырып , бұл жүйенің негізін – микроэкономикалық , ал жоғарғы деңгеиін макроэкономикалық көрсеткіштер құрайтын пирамида түрінде елестетуге болар еді . Макро және микроэкономикалық көрсеткіштердің бірқалыпты түйісуі пираммиданың орталық бөлігінде жүзеге асады, бұл тұста халық шаруашылығын басқарудың аймақтық салық оргындарының шаруашылық қызметінің көрсеткіштері басым болып келеді.

Егерде көрсеткіштердің тұтастай жүйесін тауарлар қозғалысының қортынды сипаттамасы ретінде қарастыратын болсақ , онда пирамида негізініьң беріктілігі макроэкономикалық сипаттағы және нарықтық қатынастар өрісінің кеңеюі үшін барынша қолайлы жағдай жасауға мүмкіндік беретін , көбнесе қоғамдық тауарлардың нарықтан тыс қозғалысына тәуелді нарықтық механизм әрекетімен тиімділік дәрежесінмен анықталады. Бүкіл әлемдік тәжрибе нарықтық механизм әрекетінің тиімділік дәрежесімен анықталады.Бүкіл әлемдік тәжрибе нарықтық механизмдерді қолданудың тиімділік коэффиценті қоғамдық тауарларқозғалысын мемлекеттік реттеуді ескермеудің дәрежесіне қарай төмендейтіндігін сөзсіз дәлелдеген . Немесе керісінше , кегер мұндай реттеудің объективтілігі ес керілген болса , әлгі тиімділік коэффицентінің мөлшері жоғарылайды.

Осылайша , бұл қажеттілік тауарлар мен қызметтердің бар лық тү.рін өндіру мен тұтынуды мем лекеттік және нарықтық реттеудің диалективтілік бірлігіннен туын дайды. Мысалы күрделі ғылыми зерттеулер жүргізуді және нәтижелерін пайд алануды алайық . Алғашқысын жүзеге асыруда бірінші кезекте жарпы мемлекет деңгейіндегі реттеу тұратыны сөзсіз . Ал олардың нәтижелерін пайдалану ды ұйымдастыруда нарықтық механизм шешуші рөл атқарады, өйткені өнімді шығаруға жұмсалған шығындарды азайту және оның сапас ын арттыру (оған нрықтық қатынастардың субъектілері де мүдделі ) бары сын ғылыми -техникалық жетістіктер деңгейі анықтайды .Мұндай мысалдарды қоғамдық тауарлардың басқада түрлері бойынша келтіруге болар еді. Кәсіпкердің мүддесі нақтылы тауар өндірісінің тиімділігімен шектелетіндігі , ал сыртқы нәтиже оның ой-өрісінен тыс қалатындығы әбден қисынды да , түсінікті. Бұл нарықтық механизм құрлымына байланысты жүзеге асады. Ал сыртқы нәтиже қоршаған табиғи ортаның ластануымен , шикізаттардың қайта өндірілмейтін және басқада қорларын орынсыз пайдаланумен , сондай –ақ қалдықсыз техналгияны ұйымдастырудың жеткіліксіздігімен сипатталады. Мемлекет сыртқы бақылаушы қалпында бола алмайды, сондықтан келесідей үш бағыт бойынша белсенді шараларды жүзеге асыруға мәжбүр болады.

А) ағымдағы және болашақтағы табиғатты қорғау шараларын қаржыландырудың орталықтандырылған көздері есебінен жүргізу.

ә) шаруашылық жүргізуші субъектілер іс-әрекетінің сыртқы нәтижесі алдын – ала бекітілген ережелер мен мөлшерден артық кететін болса , оларға әкімшілік-құқықтықшектеулерді бекіту .

б) табиғатты тиімді пайдалануды ынталандыратын механизмді жасап дайындау және бақылау .

Мемлекттік реттеудің рөлі қарастырып отырған салада адамның тіршілік әрекетінің табиғи ортасын смақтау барынша келелі, күрделі мәселе болып отырғанына байланысты үздіксіз артатындығын ерекше атап өту керек. Біздің жағдайымызда оның рөлінің артуы шаруашылық жүйесінің нарықтық үлгісіне өтудің алғашқы кезеңінде ерікті кәсіпкерлікке қатысушылардың өндірістік қызметінің сыртқы нәтижесін төмендету мүмкіндігіне үміт арта алмайтындығымызбен де түсіндіріледі. Оның үстіне экологияның кең ауқымды мәселелерін шешу көзптеген мемлекттер күш-жігерін біріктіру негізінде мүмкін болатындығы атап өтуге тура келеді . Ал бұл - әрбір мемлекттің , олардың экономикалық интеграциясына да жауап беретін орталық басқару оргындарының міндеті.

Нарықтық экономикасы дамыған елдер тәжрибесі трансакциалық шығындардың сипаты соншалықты объективтілігімен нарық субъектілерінің өзара сауда –айырбас келісіміне мемлекттің араласу қажеттілігін тудыратындығн дәлелдейді . Мәселен , егер келісм барысында екі жақты табыс өзінің абсолюттік мөлшерлері бойынша трансакциялық шығындар көлемінен аз болатын болса , онда мұндаи келісм өзінің экономикалық мағынасын

жояды. Олай болса , істің объективті барысы келесі жағдайға алып келеді, сауда айырбас келісімінің қатысушылары мемлекттің араласу әсерін пайдаланад,өйткені шартты бұзғысы келетін келісмге қатысушыны келісм шартын сақтауға мәжбүр ету әдістері арқылы қарастырып отырған шығындарды төмендетуге болады. Мұндай жағдайда шаруашылық жүргізудің нарықтық үлгісінің нығаюына мемлекттің ре ттуші әсері тікелей болып табылатындығын айту керек .
Лекция 5

Тақырыбы : Экономиканы мемлекеттік

реттеудің элементтері.

Егер ‰кімет ќызметініњ мемлекеттері республиканыњ єлеуметтік-экономикалыќ жаѓдайыныњ єрбір болашаќтаѓы кезењі ‰шін ѓылыми кµрсетілген мемлекеттік реттеу концепциясымен кепіл берілетін болса д±рыс болар еді.

Осыѓан байланысты шетел инвестициялары жµніндегі мєселе де жекелей ќарастыру ды ќажет етеді. Егер мєселе республикаѓа шетелдіњ ѓылыми техникалыќ жетістіктері мен алдыњѓы ќатарлы технологиялардыњ аѓылуы туралы болса, ол бір мєселе. Ал кµптеген жаѓдайларда тиімсіз, єрі маќсатты баѓыттан тыс ќолданылатын шетелдіњ ќаржы капиталы сµз болса, ол басќа мєселе. Сондай-аќ Еуропалыќ халыќаралыќ даму бакініњ Президентініњ айтуы бойынша оны ќолдану, аќырсоњында осы маќсаттарѓа ќаржаларымыздыњ пайдаланудан екі есеге ќымбатќа т‰сетіндігін ескеру керек. Осыдан келіп, ќ±рылымдыќ инвестициялыќ саланы макроэкономикалыќ реттеу т±жырымдамасыныњи негізін тек ќана µз ќорларамыздыњ есебінен емес, сондай-аќ шетелдердіњ технологиялыќ инвестициялары есебінен республика халыќ шаруашылыѓыныњ ѓылыми техникалыќ базасын сапа жаѓынан жетілдіруге баѓытталу ќ±райтын болуы керек.

Тиісті єдебиеттердіњ ресми ќ±жаттардыњ талапќорытулары мен мемлекеттік реттеу тєжірибесіне с‰йене отырып, оныњ келесідей негізгі ќаѓидаларын атап µтуге болады:

• 
  мєселеніњ т±тастай табыстылыѓын ќамтамасыз ететін басымды,артыќшылыќты мєселелерді алѓашќы кезекте шешу;
  
• 
  халыќ шаруашылыѓын басќару иерархиясыныњ барлыќ дењгейлеріндегі шаруашлыќ ж‰йесініњ тиімді шамаластыќ,сай келушілігі мен тењгермешілігі;
  
• 
  мемлекеттік реттеу бойынша шешілетін мєселелердіњ сипаты мен дењгейіне сай келетін ќ±ралдарды тањдай білу;
  
• 
  реттеу барысында т±тастай алѓанда ќоѓамныњ єлеуметтік-экономикалыќ жаѓдайына оныњ ішінде макроэкономикалыќ т±раќтылыќќа айтарлыќтай єсер ететін мєселелерді кешенді т‰рде ќарастыру.
  

Айта кететін бір жаѓдай, жалпы нарыќ бірнеше механизмдермен реттеледі. Бірінші нарыќтыњ µзін-µзі реттеу иеханизмі. Оѓан с±раныс пен ±сыныс жєнек А. Смиттіњ айтуы бойынша нарыќтыњ кµрінбейтін ќоры, бєсекелестік жатады. Екіншіден фирмалыќ, фирмааралыќ реттеу механизмі. Б±л жаѓдайда экономика фирмалардыњ µзара келісім шарт жасауы арќылы реттеледі. ‡шіншіден мемлекеттік реттеу механизмі туралы осы оќулыќты сµз болып отыр. Тµртінші мемлекетаралыќ реттеу механизмі. Мемлекет басќа мемлекеттермен бірлесіп экономикалыќ ќоѓамдыќ немесе одаќ ќ±рѓан жаѓдайда, ќоѓамдыќ басќару органы ќабылдаѓан шешім мемлекеттіњ экономикасы ‰шін міндетті болып табылады.

Экономиканы мемлекеттік реттеу методологиясына оныњ концепциялыќ, ќаѓидалары, механизмдері мен єдістері де енеді. Экономиканы мемлекеттік реттеу єдістерін шартты т‰рде тікелей жєне жанама деп екі топќа бµлуге болады.

Тікелей реттеу єдістері кµбінесе экономикалыќ процестердіњ µзіне жєне шамасына єсер етумен байланысты. Олар єдетте, белгілі бір адрестік сипатта болады, яѓни белгілі бір обьектіге баѓытталѓан. Б±л, негізінен, экономиканы шамадан тыс монополизациялауды шектейтін, бєсекелестікті дамытатын, т±рѓыдан тµлем ќабілеті бар жаѓдайларын ќолдайтын, єлеуметтік ќорѓау саясатын ж‰зеге асырытын шараларды ќамтиды.

Нарыќты жанама реттеу єдістері негізінен адрессіз біраќ барлыќ шаруашылыќ субьектілері ‰шін міндетті айтып табылады. Олардыњ ќызмет, кµбінесе экономикалыќ ќаракеттіњ шарттары нєтижесіне єсер етумен байланысты.

Енді экономикалыќ процестерге єсер ету ‰шін мемлекет осы єдістердіњ кейбіреуін ќалай ќолданады, осыѓан ќысќа тоќтала кетейік:

Казакстанның өтпелі экономикасы үшін Жапония мен Оңтүстік Кореяның өнеркосіпті күрылымдық жағынан кайта кұру,тәжірибесі өте маңызды. Өндірісті күрылымдык түргыдан кайта күрудын Оңтүстік Корея моделіне сүіисне огырып. салаларлын басынкы п,жақтарының алгы критерилерін колданылады.

Үндістанның . осы саланың дамуы, елдін ең жоғарғы индустриалды және іске жеткендіне естте болу керек.

"Төртіншіденіден. Экономиканың дамуы шикгзат пен энергия импортынан міппімаллы тәуелділікке жүзеге асуы керек.

Бесіншіден. сл сауда баллансы тапілылығы минималды к.нск,арту мүмкінліі І багаланады.
Казакстан Республикасы страгегиялык даму шеңберінде 1993-ІІІІ жылдын басында к.абылданған. кезск күттірмейтін дағдарыска карсы Іиарачар мен әлеуметтік-экономикшіыкреформанытерендету бағдарламасында басым бағыттарға зкономиканын мынадай салалары агалкш: лк^чріетика, метаілургия. халык. түтынатын гауарлар, аіык-гүлік нндірісінің саіалары және коммуникация (баііланыс пен темір жол траиспорітар) саіасы.

Күрылымлык қайта күру саясатын жүзеге асыруда. мемлекеттін косшкерлік бастамасы ерекше орын алып, ол кәдімгчлей әлнін нәіижесін береді. Казаксган Республикасынла 1996-шы жььтдын аяғыида өндірістің күллырауы токіатыдды Ка іаксіан Республикасы үкіметі әзгеріп отырған жаьлаиға белсоилілікпен карап. Кіклпкерлік бастаманы қолғалды. Күлдыраудыңжиегіидетұрған ірі чнергетика. метаілургия кәсіпорындарды көтеру үшін иіетеллік инвесторлардын тікелей инвестициясынтартты. Үкіметтіи есептеуі бойынша. 1997-ші жылдан бастап ауыр өнеркәсіп кәсіпорынында өнім өсімі 12-20% болу керек.

Казақстан Республикасында Теңіз мүнаіі көзініңбір кана клзба байлығын есептегенде, жакын арада 20 жыл ішінде 80 млрд долларға жуыктабыс алуға болады. Қазакстан Республикасы Президентінің 1997-ші жьшғы наурыздағы «Қазақстан Республикасы мемлекеттік органдар жүйесін реформалаудың кезекті шаралары»¹ жарлығына сай кең масштабта мемлекеттік қызметті реформалау басталып, негізінен мемлекет басшысы тарапынан аткарушы органдар қызметіне бақылау күшейтілді. Бұл реформа жасаған стратегиялык жоспар негізінде Қазақстан экономикасының түракты дамуға көшетіндігін байкдтады; баскару жүйесін экономиканы реформалау деңгейіне сай келтіру; мемлекеттік органдар құрылымын ыкдіамдау және рационализациялау, бүл олардын функционатьдык жакын дегендерін біріктіріп. көп буынды бакылау мен кызметтін қосарлануын жайлап жояды; тікелей баскарудан бас тарту; кейбір мемлекеггік қызметтерді жеке секторға беру.
Лекция 7

Тақырыбы: Мемлекет және дағдарысқа қарсы шаралар.

Дағдарысқа карсы шаралардың әлемдік тәжірибе жи-нақтаган бірінші кезекте, мемлекеттің тікелей араласуы-мен атқарылатын түрлеріне мыналар жатады:

— өндіріс және қызмет көрсету салаларының ішінен ең маңызды бағыттарды таңдау және оларға тікелей мемлекеттік қолдау көрсету;

• 
  толық экономикалық дербестікке үмтылатын шаруашылықтарды тікелей қаржылавдырудан бас тарту және оларды бірінші кезекте сауықтыру мақсатывда салықты азайту т. с. с. жеңілдіктер беру;
  
• 
  жергілікті орындарға жаңа экономикалық қүрылымдарды (биржа, коммерциялық банк, сауда үйлері, концерндер, акционерлік қоғамдар мен серіктестіктер, фермерлік шаруашылықтар т. б.), қолдау үшін кеңейтілген өкіддіітер мен мүмкіндіктер беру;
  

• 
  территорияда (аумақта) жиналған салықтың бір бөлігін нақты іс-қызмет түрлерін ьгаталандыруға беруді заңдастыратын жүйе жасау;
  
• 
  қалыпты кәсіпкерлік іс-қызметті қамтамасыз ету үшін завдылықты қорғау мекемелерін түгел жүмылдыру;
  
• 
  жаңа, бәсекелі өндірістерді қалыптастыру үшін оларға үйымдық және қаржылай көмектесу;
  

Мемлекет заңдары өздігінен емір сүрмейді, олар қоғам дамуы деңгейінін көрінісі болып табылады. Саяси және экономикалық егемендікке ие болған Қазақстан үшін жаңа заңдар қабылдап, оны қогамдық дамудың бар саласында басшылыққа алу уақыт талабы.Мемлекеттің кәсіпкерлік іс-қызметіне оның толық не жартылай қатысуымен атқарылатын экономикалық іс-әрекеттердің әр түрлі нысаңцары кіреді. Олардың арасы-нан, мемлекеттік меншікті, жекелеген кәсіпорындар қызметіне мемлекет капиталының қатысуын, мемлекет мүддесін жүзеге асырудың басқа да формалары мен тәсілдерін бөліп керсетуге болады.

Қазақстанда мемлекеттің үлесін 30—40%-ке төмендету кезделіп, кептеген мемлекеттік кәсіпорындардың акцио-нерлік негізге көшуі жобалануда. Мемлекетке жал-пыүлттық мәңдегі кәсіпорындар тиесілі болады (темір жол, электроэнергия, еңдеуші және жекелеген дайындаушы ендіріс салалары және т. б.). Мемлекеттік сектордың басты міндеті өте жоғары пайда табу емес, негізінен ез кәсіпорындарының тиімділігін барьгаша жоғары дәрежеде сақтау және мемлекеттік емес сектордың тиімді жүмыс атқаруының жалпы багыттарын белгілеу мен жеке капитал игере алмайтын ендіріс орындарьшың іс-қызметін қалыптастыру. Бүрынғы КСРО-дагы және Шығыс Еуропа, Қытай т. б. елдердегі социалистік экономиканың салыс-тырмалы темен тиімділігі мемлекет секторының болуьшан емес, оның толық мемлекеттендірілу себептеріне байланыс-ты болган. Қоғам мен жеке мүдделердің табиғи қайшы-лықтары бүрынгы социалистік елдерде мемлекет тарапы-нан өз шешімін таппады.

Бүл елдерде экономиканың жеке секторын (жеке са-лаларын) дамыту мақсатында әр түрлі әсер ету формалары мен әдістерін қолдаудың орнына жалпымемлекеттік эко-номикалық мүдделерді сыңаржақ әсірелеу басым болды. Мүның өзі азаматтардын жеке мүдделерін елемей, тіпті оларды басып-жаншу арқылы мемлекет иелігіндегі мате-риалдық және рухани игіліктерді бейжай (пассивті) түты-нушыларға айналдырды.

Сондықтан, етпелі кезең үшін ең маңызды мівдет-тердің бірі отандық және шетелдік тәжірибені зерттеп, үлттық гүлденудің негізі болатын, жеке меншік сектордың үдемелі дамуын қамтамасыз ететін мемлекеттік ықпал ету механизмін жасау қажет.
Лекция 8

Тақырыбы: Мемлекеттік реттеудің формалары мен жолдары.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, мемлекеттік реттеудің шаралар жүйесі мен түрлері әрбір елде өте көп түрлі болып келеді. Бұл жүйенщ өзінін ерекшелігі бар. Мемлекеттік реттеудін - ең маңызды инструментіне мыналар жатады:

Фискалдык, саясат;

Несие-акша саясаты;

Баға мен табысы реттеу саясаты;

Әлеуметтік саясат;

Сыртқы экономикалық саясат;

Әкімшілік ретгеу;

Кыска мерзімді реттеу;

Ұзак мерзімді реттеу;

Ммактык ретгеу.

1. Фискалдык саясат. Ол мемлекеттік бюджетпен байланысты кдржыны реттеуді кдмтиді. Ең алдымен оған мемлекетгік сатып алуды ұлғайту мен кыскарту, күрделі қаржы бағдарламасы, әлеуметтік төлемдер, бюджеттен жекелеген сала мен кәсіпорын (фирма) үшін дотация мен субсидиялар, салық шаралары жатады.

Фискадпык саясаттын ең манызды бөлігі салықты реттеу болып табылады. Ежелден салыкка қатысты белгілі нәрсе, ол экономикада еи жакты роль аткарады. Бір жағынан — мемлекеттің табысын қалыптастырса, екінші жағынан тұтынушы мен өндірушіге ынталандырушылык әсер етеді. Салықтың жоғары болуы жалпы ұлттық өнім көлемін азайтады. Сондай-ак салықтың төмен болуы мемлекеттің табысын азайтады. Сондықтан нақты жағдайды ескере отырып, салык. ставкасының дұрыс шекарасын анықтау мәселесі көлденең тартылады. Салықты реттеудің ең кең тараған түрлері мыналар болып табылады:

а) кейбір экономикалык процестерді ынталандыру мен шектеу максатында салык ставкасын өзгерту. Мемлекет экономиканы көтеруді ынталандыру үшін кейбір жекелеген сала мен территорияға (Арал өңірі), табиғаты келеңсіз ауданға, еркін экономикалық аймақка арнайы салык салудың женілдеген режимін белгілейді.

Кәсіпорынның қызметі ең маңызды мәселені шешуге арналса, жергілікті деңгейдегі мемлекетгік органдар өз шама-шаркьша қарай оны ынталандыра алады. Телеушілердін негізгі массасына жанама салык пен табыс салығы ставкасын көтеру жеке түгыну тауарларына сұранымды шектеу ұшін жасалады. Пайдаға салык ставкасынын өзгеруі қорлану процесіне әсер ету үшін жасалады: салык ставкасының ең төмен кезінде күрделі кдржы өседі, ал ең жоғарғы инвестициялау аса пайдасыз;

ә) ставканы өзгертпеуді сактай отырып, салык төлемі ережесін өзгерту. Мысалы, бүған негізгі қор амортизациясының мүмкін болатын мерзімін өзгертуді жаткызамыз. Амортизация мерзімін қысқарту амортизациялык төлемдерді ұлайтуға мүмкіндік жасайды және сол салық ставкасы жағдайында ресурстардың қорлануын үлғайтады;

б) салық жеңілдіктерін алып тастау немесе ендіру. Сала жеңіддікгерін белгілеу капиталдьщ, сала аралық кұйылуын ретгейді.

Салықты реттеудің тиімділігі қайшылықты тенденция мен шектеледі. Егер конъюктура күрделі қаржы үшін ьщғайсыз болса, онда салык ставкасының төмендеуі ынталандыруға аса қаукарсыз болуы мүмкін.

2. Несие-ақша саясаты. Бүл тәсілде халык шаруашылығы мәселелерін шешуде ынталандырушы роль аткарады. Мемлекет нақты салалық және аймақтық мәселелерді шешу үшін арнайы мемлекеттік бағдарлама негізінде мақсаттык жеңіл несиелер береді. Ол арнайы бюджеттен тыс даму қорын құруы мүмкін. Несиені ретгеудің төмендегідей түрлері жиі қолданылады:

а) экономикалык банктің есептеу ставкасының өзгеруі. Есептеу (дисконттық) ставка - банктың вексельді сатып алғандағы (есептегендегі) банк алымын қарыз процентінің (пайызынын) мөлшері дейміз немесе жеке тұлга мен мекемелерінің қыскд мерзімді міндетгемелері. Эмиссиялык банк коммерциялык банктьщ векселін ғана ескереді. Есептеу (учетный) стәвкасыньщ төмендеуі мен көтерілу жеке коммерциялық банктердің әртүрлі қарыздар ставкасын қайта қарау үшін сигнал болып табылады. Несиенің кымбатгауы (есептеу ставкасының көтерілуі) несиелікжәне инвестициялық белсенділікті шектеу үшін қолданылады, ал несиенін, арзандауы — іскерлік белсенділікті ынталандыру үшін қажет.

ә) эмиссиондық банктегі міндетті минимальды салымның көтерілуі. Коммерциялык, банктердің эмиссиондық банктегі депозштері (салымы) қолдануға рүксат етшмейтін ерікті салымдардан (еркін резерв пен міндетгі салымдар) тұрады. Міндетті салымдарды үлғайта отырып, ұлттық банк жеке банктердің несие ресурстарын шектейді. Ал, олардың мөлшерін кеміте отырып, несие
Лекция 9

Тақырыбы: Әлеуметтік –экономикалық процестерді болжау мен жоспарлау негіздері.
90 жылдардыњ арасында экономиканањ жоспарлаудыњ керегі жоќ, оныњ дамуын нарыќтыњ µзі аќ реттейді деген ‰ш ќарлау жасалѓан т±жырым болса керек. Енді одан 5-6 жыл µткеннен кейін халыќ шаруашылыѓы саларыныњ даму барысын стратегиялыќ жаѓынан да болжау жоспарлау керек екендігі µмір айќындап берді. Сондыќтан да осы жылдар ішінде экономиканыњ дамуын болжау мен жалпы мемлекеттік жоспарлардыњ керек екендігін сан рет ќайталаѓан Призидент 1997 жылдыњ наудыз айыныњ бас кезінде тікелей µзіне баѓынатын стратегиялыќ жоспарлау жµніндегі агенттігін ќ±рды. Агенттікке экономиканыњ дамуын болжау негізінде оныњ басыњќа баѓыттарын аныќтау жєне стратегиялыќ жоспарлар жасау арќылы оѓан ќол жеткізу жолдарын белгілеу тапсырылѓан.

Кез келген ќоѓам мейлі оны капиталистік дейік мейлі социялистік дейік, µзініњ болашаќтаѓы даму перспиктивасын аныќтап, болжауымыз µмір с‰ре алмайды. Экономикалыќ болжамдар негізінде ќоѓамныњ даму маќсатын, сол маќсатќа жетуге экономикалыќ ресурстар кµлемін ±заќ орта, ќысќа мерзімдік жоспардыњ тиімді варианттарын ‰кіметтіњ экономикалыќ техникалыќ саясаттарыныњ негізігі баѓыттарын аныќтау ‰шін ќажет.

Сондыќтан, ќоѓамныњ даму ‰рдістерін болжау дењгейін неѓ±рлым жоѓары болса экономиканы басќару ісі де соѓ±рлымтиімді болады.

Болжам дегеніміз белгілі бір объектініњ болашаќтаѓы жай к‰йі даму жолдары туралы ѓылми – дєлелді пікір. Болжамдарды зерттеп дайындау процесі болжау деп аталады. Болжау ќоѓам µмірініњ барлыќ саласында теория мен практиканы байланыстырып т±ратын µте мањызды т‰йінде болып саналады.

Ол негізінде екі маѓынада т±рады. Біріншісі, болжап айту яѓни мєселеніњ болашаќтаѓы перспективалыќ жєй к‰йі суреттеп бейнелеп беру. Екіншісі, болжап кµрсету ескерту, яѓни мєселеніњ болашаѓы туралы барлыќ информацияны тиімді пайдалана отырып, оны шешу жолдарын кµрсету, аныќтау. Сондыќтан болжау мєселесіне біз екі т±рѓыдан теориялыќ танымдыќ жєне басќару т±рѓысынан ќараймыз.

Зерттеу процесін ж‰ргізу амалдарын ќолданылуына жєне болашаќ жєй к‰йдіњ айќындалу дењгейіне байланысты болжау, болжап кµрсетудіњ ‰ш формасы бар. Олар гипотеза болжам, жоспар. Гипотеза жалпы теория дењгейіндегі ѓылыми болжауды бейнелейді. Болжам, гипотезамен салыстырѓанда, єлдеќайда наќты сипаттама береді, µйткені ол сапалыќ ќана емес, сандыќ µлшемдерге негізделгено.

Дегенмен, болжау мен зерттеу объектініњ арасындаѓы байланыс ќатањ, бір маѓыналы болмайды.

Сондыќтан болжам ыќтимал сипатта болады. Жоспар алдаѓы белгілі бір маќсат ќойып, соѓан жетудіњ наќты жолдарын белгілеу.

Экономикалыќ болжаулар тµмендегі классификацияѓа сєйкес тµрт топќа жіктеледі:

Болжау кењістігіне байланысты: макроэкономикалыќ (халыќ шаруашылыќ); ќ±рылымдыќ кешендер жєне салалыќ жєне аймаќтыќ болжамдар.

Болжау мерзіміне: байланысты оперативті; ќысќа мерзімдік (1 жылдан 5 жылѓа дейін); ±заќ мерзімдік (5-15-20 жылѓа дейін); алыс мерзімдік (20жылдан арѓы мерзімге) болжамдар.

Зерттеу объектісіне байланысты ќатынастардыњ даму болжамы; ѓылыми-техникалыќ пронрестіњ даму болжамы; халыќ шаруашылыѓы дамуыныњ динамикасы; ењбек ресурстарыныњ даму болжамы; табиѓи ресурстарды пайдалану болжамы т. б.

Функцияналдыќ белгісі бойынша: барлау болжамдары; нормативтік болжамдар.

Барлау болжамдары зерттеу объектісінде б±рын жєне ќазіргі кезде ќалыптасќан тенденциялар келешектегі де µзгермейтіндігіне негізделген.

Нормативтік болжам алдын ала айќындалѓан маќсаттар негізінде жасалынады. Зерттеу объектісініњ ыќтимал хал к‰йне ќанша мерзімде, ќандай жолдармен жететіндігін аныќтауѓа арналѓан.

Болжамдар жіктелуге мен болжау єдістері жєне керекті мєлімет алу туралы мєселеге тыѓыз байланысты. Болжам жасау ісінде жалпыѓылымдыќ єдістермен бірге болжау мен жоспарлауѓа тєн, спецификалыќ, µзіндік єдіс-амалдар ќолданылады.

Жалпыѓылымдыќ єдістер тарихи кµзќарасты кешенді кµзќарасты ж‰йелілік кµзќарасты, ќ±рылымыдыќ кµзќарасты талап етеді.

Лекция 10
Тақырыбы: Әлеуметтік –экономикалық процестерді болжау мен жоспарлау түрлері.
Жоспар кµрсеткіші дегеніміз – басќару шешімініњ наќтылы бір тапсырмасынсанмен кµрсету формасы. Жоспарлыќ кµрсеткіштер µзініњ сыртќы белгісіне жєне атќарар міндетіне байланысты бірнеше топќа бµлінеді. Олар: сандыќ жєне сапалыќ; натуралдыќ жєне ќ±ндыќ абсалюттік жєне салыстырмалыќ; нормативтік (директивалыќ) жєне есептік кµрсеткіштер.

Сандыќ кµрсеткіштер жоспардаѓы тапсырманыњ сандыќ белгісін кµрсетеді. Олар кµлемдік жєне сандыќ болып екіге бµлінеді. Кµлемдік кµрсеткіштер, мысалы, µндірілген µнімніњ кµлемін кµрсетсе, тармаќтыќ (сандыќ) кµрсеткіштер мектептердіњ, кітапханалародыњ т. б. санын кµрсетеді.

Сапалыќ кµрсеткіштер µндіріс тиімділігі, экономикалыќ ќ±былыстармен процестерді сапалыќ белгілерін кµрсетеді.

Натуралдыќ кµрсеткіштер ±дайы µндіріс процесініњ физикалыќ µлшем бірлігімен µлшенетін жаќтарын кµрсетеді. Мысалы, µндірілген µнім кµлемі (салмаѓы ±зындыѓы бойынша). Кейбір экономикалыќ ќ±былыстар шартты – натуралды бірліктермен µлшенуі м‰мкін (жемдік бірлік).

Ќ±ндыќ кµрсеткіштер экономикалыќ ќ±былыстарды натуралдыќ – заттыќ ќ±рамынан басќа ќ±ндыќ µлшеммен кµрсетеді. Олардыњ арќасында єр т‰рлі салалар µнімдерін, ењбек шыѓыны мен нєтижесін салыстыруѓа м‰мкіндік туады. Ќ±ндыќ кµрсеткіштердіњ кµмегімен экономикадаѓы кµптеген байланыстар мен пропорциялар аныќталады.

Абсалюттік кµрсеткіштер µнім, ењбекаќы, т. б. кµлемдерін кµрсетеді. Ал салыстырмалыќ кµрсеткіштер салыстырмалы µлшемдермен белгіленеді (‰лес салмаѓы т. б.).

Директивалыќ кµрсеткіштер, жоспардаѓы негізгі тапсырманы, жоѓары органныњ тµменгі органдарѓа, кєсіпорындарѓа бекітетін тапсырманы кµрсетеді. Олардыњ бір т‰рі болып нормативтік кµрсеткіштер саналады, олар басќарудыњ барлыќ дењгейіне міндетті т‰рде орындауы шарт кµрсеткіштер. Болжаудыњ негізгі маќсаты дамудыњ балама баѓыттарын жєне олардыњ єлеуметтік – экономикалыќ салдарын аныќтау болѓандыќтан ол экономиканы жоспарлаудыњ алѓашќы сатысы болып табылады.

Жалпы мемлекеттік жоспарлаудыњ экономиканы басќарудаѓы орны, мањызы туралы осы ж±мыстыњ алѓашќы бµлімдерінде кµп айтылды, енді оныњ ѓылыми – методикалыќ негіздеріне тоќталайыќ.

Жоспарлау – экономиканыњ объективті зањдары мен зањдылыќтарын зерттеп т‰сіне білу жєне оларды саналы т‰рде пайдалану арќылы єлеуметтік – экономикалыќ дамудыњ жоспарларын ѓылыми негізде дайындау мен олардыњ орындалуын ±йымдастыру процесі. Жоспарлаудыњ негізгі маќсаты – экономикада баланстыќ ‰йлесім мен макроэкономикалыќ т±раќтылыќты ќамтамасыз ету ‰шін белгілі бір пропорциялар мен пропорционалдыќќа ќол жеткізу.

Экономикалыќ пропорциялар дегеніміз µндірістіњ єр т‰рлі элементтері арасындаѓы, єр т‰рлі µндіріс салаларыныњ µнім кµлемдері арасындаѓы, т‰птеп келгенде µндіріс ќ±рылымдары мен µндіру кµлемдері жєне т±тыну ќ±рылымдары мен т±тыну кµлемдері арасындаѓы белгілі сандыќ ќатынастар.

Экономикалыќ пропорциялар µздігінен (стихиялыќ) жєне адамныњ маќсатты т‰рде ж‰ргізген єрекеттері нєтижесінде ќ±рылуы м‰мкін.

Капиталистік экономикалыќ формацияныњ ќалыптаса бастаѓан алѓашќы кезењінде, пропорциялар нарыќтыќ ‰йлестіру механизмі арќылы жєне кризистер арќылы ќалыптасады. Оѓан экономиканыњ дамуы зањдары ‰здіксіз ыќпал етіп отырады. Тауар µндірушілер экономикалыќ зањдардыњ бар – жоѓын сезбесе де, сол зањдардыњ талабына сєйкес ќызмет жасайды. Мысалы, ол µндірген тауарына баѓа ќойѓан кезде, тек µзініњ ж±мсаѓан шыѓынын есептеп ќоймай, сонымен бірге базарда ќалыптасќан жаѓдайды ескереді. Оѓан к‰н зањы ыќпал етеді. Сонымен,бірінен – бірі туындап отыратын бірімен – бірі тыѓыз байланыстаѓы тауар µндірушілер ќызметі арќасында экономикада пропорциялар ж‰йесі ќ±рылады. Яѓни, экономиканыњ ќ±рылымдыќ бµліктері арасында белгілі бір сандыќ ќатынастар ќалыптасады. Оны біз пропорцияналдыќ дейміз.

¤ндіріс к‰штерініњ дамуы жоѓары дењгейге жеткен кезде нарыќтыќ ‰йлестіру механизмі де, кризистер де экономикалыќ пропорцияларды ќ±руѓа жеткілікті бола алмайды.

Осы жаѓдайда экономикалыќ пропорциялар ж‰йесін, пропорционалдыќ саналы т‰рде ќ±ру ќажеттілігі туындайды. Саналы т‰рде ќ±рылѓан пропорционалдыќ – жоспарлыќ болып табылады.

Жоспарлау тµменде кµрсетілген міндеттерді атќарады:

1. 
   ќоѓамныњ єлеуметтік – экономикалыќ дамуыныњ басынќы (негізгі) баѓыттарын аныќтау;
   
2. 
   жоспарлы кезењ экономикасыныњ сандыќ жєне сапалыќ сипаттамаларын белгілеу;
   
3. 
   материалдыќ, ењбек жєне ќаржы ресурстарын орынды пайдалану арќылы ѓылыми – техникалыќ, єлеуметтік жєне экономикалыќ мєселелерді шешудіњ тиімді жолдарын тањдау;
   
4. 
   жекелеген салалар мен аумаќтардыњ даму ќарќыны мен пропорцияларын (µз ара сандыќ ќатынастарын) аныќтау
   

4. 
   Күрылымдык жүмыссыздық — ендірістік қуаттын жетпеуінің нәтижесінде болады: жеке саланын дамуының кері пропорционалды болуынан және ескі саланы жабу мен жаңа саланы дамытудың нәтижесі ретінде караймыз.
   
5. 
   Технологиялык, жүмыссыздык — адамдарды машинамен ауыстырудың нәтижесі. біліктілікті өзгеріуді немесе баска мамандыкты игеруді талап етеді.
   
6. 
   Циклдық жүмыссыздык — ендірісгің құлдырауынан туындайды, яғни кономикалык циклдын осы фазасымен байланысты.
   

Кез келген жүмыссыздыктың болуы — кокам үшін ең ауыр экономикалык, және әлеуметтік сілкініс. Батыс ралымдарының ІІікірі бойынша, адамды жұмыссыз деп есептегенде, ол тек жүмыстан айырылып қана коймай, өзінің абыройын да жоғалтады. Шетелде жұмыстан айырылуды психологиялык закым ретінде бағалап, тек ең жақын туысканы кдйтыс болғанда алатын стресс деңгейінде қаралады.

Жүмыссыздык коғамға көптеген зиян келтіреді; инфляциянын өсуіне ыкпал жасайды, сондықтан еңбекке кабілетгі адамдардын бір белігі өнім өндіруге қатыса алмайды. Сөйтіп олар жүмыспен камтылмағандықтан ақшалай жұмыссыздықка ақы алады, осыдан барып мемлекеттік бюджеттін шығыс белігі өсе түседі. Кез-келген жүмыссыздың деңгейімен байланыста болатын экономикалык зиянды аныктау үшін, әлемдік практикада Оукен заңы қолданылады. Бүл зан американ экономисі Артур Оукеннің (1724-1780 жж.) есімімен аталған. Осы заң математикалык түрғыдан жүмыссыздык деңгейі мен жалпы үлттық өнім (Ж¥Ө) көлемінің төмендеуі арасындағы байланысты көрсетеді. Егер жүмыссыздыктың сандык денгейі табиғи денгейден 1%-ға асса, онда ЖҮӨ көлемінің төмендеуі 2,5% күрайды. Осы 2,5 санымыз - Оукен коэффициенті болып табылады. Мына 1:2,5 қатынасы, бұл жұмыссыздықтын ЖҮӨ көлемінін төмендеуіне катынасы болып табылады және жүмыссыздыкпен байланысты өнімнін. абсолюттік зиянын анықтауға көмектеседі.
Лекция 12
Тақырыбы: Еңбек рыногын жетілдірудегі актуалды поблемалар.

Еңбек нарыты — бүл нарыктың ерекше түрі, онда жүмыс күші тауарын сату және сатып алу жүзеге асады. Осы жерде онын құны мен жалдану жағдайы бағаланады. Енбек нарығы - экономика жағдайын көрсетудің айнасы, түрғындарды жұмыспен қамту көлемі мен динамикасын, жұмыссыздықтың сала бойынша. кәсіби-біліктілік, демографиялықжәне баскада көрсеткіштерінін қүрылымьш байкатады. Осы қүбылыстар АҚШ-тағы енбек нарығында айкын көрінеді. Осындағы салалық қүрылымда екі тенденция байкалады: ауыл шаурашылығымен айналысатындар санының тез қысқаруы және олардын қызмет көрсету саясында артуы. Себебі бүл сала барынша ұлғая түсті және ол қоғамдық еңбекті қолданатын басты салаға айналады.

Ауыл шаруашьшығында жұмыспен камту АҚШ-да 1955-ші жылы 6,5 млн адамнан 1990-шы жылы 3,2 млн.адамга кыскарды, ал кызмет көрсету саласында 1955-ші жылы 30,1 млн. адамнан 1990-шы жылы 85,3 млн.адамға артып, жалпы жұмыспен қамтылғандардын 75% қүрады. Кәсіби қүрылымда ой еңбегімен айналысатын жұмыскерлер арта түсті. Олар 1991-ші жьлы барлык. жұмыспен камтылган жұмыс күшінің 51% құрады.

Біліктілік құрылымында жұмыс күші білім деңгейінін өскендігін байкалтады.

Теориялық тұрғыдан, нңбек күші экспортер- елдің табысының басым бөлімі эмигранттардың ақша аударулары болсада бұнымен шектелмейді. Басқада төлем балансына оң ықпал ететін табыстар- шетелде жұмысқа орналастыратын фирмаларға салынған салықтар, эмигранттардың өз еліне жасаған портфелді және тікелей инвестициялар, оқытуға, денсаулық сақтаумен басқадай әлемдік шығындардың азайуы т.б. Эксперттерді есебі бойынша, отанына қайтқанда мигранттар өзімен бірге, алдында банктер арқылы жасалған аудармаларға тең мөлшерде қаржы әкеледі беп саналуда.

Экспортер - ел үшін болатын оң салдарға еңбек рыногндағы жағдайдың жақсаруы, әлуметтік шиеленістің әлсіреуі, елге валюта қаржы ағымының ұлғаюын жатқызуға болатыны сөзсіз. Отанына қайтып келетін реэмигранттар өзімен бірге жоғары өндірістік және техникалық деңгеидегі кәсіпорында істеген тәжрибеін, кәсіпкерлік дағдыларды ала келеді. Бұл елге құрал жабдық, машиналар әкелінеді. Осы елде әлемдік шаруашылық және экономикалық мәдениетке, тартылуына мүмкіндік беріп, оған сауда экономикалық серіктес ретінде қызығушылықты жоғарлатады. Осының нәтижесінде экспортер ел маманданған жұмысшыларды ақысыз алады.

Жоғарыда айтылғанды қорытындылай келе, еңбек мигратциясынын теріс және оң салдары бар екендігін айтамыз. Оны 1 кестеде көрнекті түрде көруге болады.

Теріс жақтары	Оң жақтары
1. Активті эмиграция экономика, ғылым, техникалық кей бір бағыттарының дамуын баяулатады.	1. Кәсіби ұтыс: кәсіби білімнің жоғарлауы, нарықтық экономикамен танысып, оны басқару әдістерін білу.
2. Қоғам халықтың ең интелектуалды тобы, жоғарғы кәсіби, іс- әрекет белсенділігі бар ғылыми еңбек потенциялды жоғалтады.	2. Экономикаға валюта қаржыларының келуі.
3. Халықтың кетуі елдегі демографиялық жағдайға әсер етіп, оның қартайюына әкеледі.	3. Еңбек риногында шиеленісті төмендету.