Лекция: 45 сағ. Лаборатория сабақтар: СӨЖ: 45 сағ обсөЖ: 45 сағ Барлық сағат саны: 135 сағ

Лекциялық тақырыптық жоспар

Екіншіден, мемлекеттік сектордан босаған жүмысшыларды қабылдай алатындай ұсақ және орта кәсіпорындардың дамуына мемлекет қажетті шараларды жасауға мүдделі және міндетті.

Үшіншіден, мемлекет, одан кейін кәсіпкерлік қүрылымдар, мамандықты жоғарылату, мамандықты ауыстыру немесе жүмыстан босатудың өндірістік немесе экономикалық себептеріне байланысты белгілі мөлшерде материалдық ресурстар шыгындарын көтеру қажет.

Төртіншіден, мемлекет жалпы адамдық мораль қалыптарына, салт-дәстүрге, мәдениетке және т. б. қайшы келмейтін заңдар жүйесін жасап, олар өз кезегінде әр

аңдарды босаңдату, жалақы мен бағаны белгілеуден бас тарту, тасымал қүралдарының тарифтерін анықтауды, еңбек жүмыс күші рыногын реттеуді қою және т. б.шаралар жатады.

Неоконсервативтік үлгінің ескірген кейнсиандық шаралардан басты ерекшелігі мемлекеттің экономикаға тікелей араласу шараларын шектеп, жанама әдістер мен экономи-калық қүралдар арқылы ғана реттеуді басты мақсат етеді. Экономикасы дамыған елдерде өндіріс тиімділігін арттыру мен саяси әлеуметтік түрақтылықты қамтамасыз етуде "Рыноктық күштер" басты рөл атқаратындығы белгілі бо-лып отыр.

Экономиканың дербес сферасы болып инфрақұрылым, материалдық заттық өндірістен қоғамдық еңбек бөлінуінің тереңдеуіне және оның сырқы жағдайларын қамтамасыз етуге деген сұраныстың өсуіне байланысты бөлініп шықты.

Кәсіпорындардың сыртқы жағдайлары біркелкі болмағандықтан, инфрақұрылым салалары да біркелкі емес. Сол себепті инфрақұрылымды төрт түрлі ірі салалар тобына бөлуге болады.

1. 
   Өндірістік инфрақұрылым-өндіріс процестерінің тікелей сыртқы жағдайларын қамтамасыз ететін салалар кешені. Оған жүк тасу көлігі, көтерме сауда, электрмен, газбен, сумен қамтамасыз ету, қойма шарушылығы, байланыс, информацияны өңдеу салалары және іскерлік қызметтер сферасы жатады. Іскерлік қызметтер сферасы жарнама мен маркетингтік қызмет көрсетуді, жалға алу (беру) мен лизингті, басқару, инвестициялық саясат, т.б. жөнінде консультациялық қызмет көрсетуді қамтиды.
   
2. 
   Әлеуметтік инфрақұрылым-жұмы күшін ұдайы өндірумен байланысты салалар кешені: денсаулық сақтау, білім беру, жеке сауда, жолаушылар тасу көлігі, тұрғын үй-коммуналдық шарушылық, қоғамдық тамақтандыру т.б. салалар.
   
3. 
   Институттық инфрақұрылым-экономиканы макроэкономикалық реттеуді жүзеге асырушы салалар мен қызметтер сфераларының кешені. Оған мемлекеттік аппарат, несителік-қаржылық сфера т.б. жатады.
   
4. 
   Экологиялық инфрақұрылым –адамтіршілігің зиянды жақтарынан қоршаған ортаны қорғау, қоғам өндірісі дамуының экологилық жағдайларын қамтамасыз ету сфкралары мен инженерлік құрлыстардың кешені.
   

Республика көлік кешенін мемлекеттік реттеу жүк тасымалдау шығынының аз болуын, тасмал жылдамдығының неғұрлым жоғары болуын, тасмалдаудың үздіксіз болуын қамтамасыз етуі тиіс.

Қазақстан Республикасының көлік кешенінің дамуын мемлекеттік реттеудің негізін 1994жылы қыркүйектің 21 жұлдызында қабылданған “Қазақсатан Республикасындағы көлік туралы” Заң құрайды.

Осы заңға сәйкес көлік кәсіпорындарының қызметін мемлекеттік реттеу құқықтық базаның қалыптастыру, лицензиялау, салық салу, несиелеу, қаржыландырумен баға құру, инвестициялық, бір келкі әлеуметтік және ғылыми техникалық саясаттарды жүзеге асыру, бақылау жолымен жүргізіледі. (5-ші бап.)

Қазіргі кезде республиканың көлік кешенін басқару Қазақстан Республикасының Көлік және коммуникациялар минитрлігіне жүктелген. Аталған заңға және осы министрлік туралы Үкімет бекіткен ережеге сәйкес, оның негізгі міндеттері болып мыналар саналады:

-көлік саласында Қазақстан Республикасының мүдделерін қорғау;

-көлік саласында мемлекетаралық және халықаралық қатынастарды жүзеге асыру;

-меншік түрлеріне қарамай, барлық көлік түрлерінің жұмысын реттейтін Заң актілерінің, стандарттың, нормалардың жобасын дайындау;

-көліктің барлық түрлерінің дамуының тұжырымдамасы мен мемлкеттік ұлттық бағдарламаларын дайындау, инвестициялық, ғылыми-техникалық және әлеуметтік саясаттарды қалыптастыру және жүзеге асыру, және де кадрларды дайындау.

Лекция 3
Тақырыбы: Қазақстанның индустриялдық саясаты.
Олардың Қазақстан өнеркәсібінің құрылымындағы сыбағалық салмақтары жоғарылай түскен. Ал, керісінше, ішкі нарыққа бағытталған ішкі және химия өнеркәсіптерінде, машина жасау және құрылыс материалдарын өндірістің күрт құлдырауы байқалды. Сол себепті олардың өнеркәсіп құрылымындағы үлестері күрт төмендеген. Мұндай жағдай Қазақстанның өнеркәсібінде төмендегі себептерге байланысты орын алады.

Біріншіден,қаржылық, баланстың үйлесімді, ұлттық валютаның курсын нығайту мен инфляцияны төмендетуді қамтамасыз ету үшін жүргізілген макроэкономикалық шаралар кәсіпорындардың төлемдік қабілетіне кері әсер тигізді.

Экономикалық іс-әркеттер түрлері бойынша өнеркәсіп өндірісінің

көлемін мен құрылысы

	2000 жыл
Өнеркәсіп барлығы Оның ішінде: Кен өнеркәсібі Көмір және лигнит өндіру шикі мұнай мен ілеспе газ өндіру табиғи(жанатын) газ өндіру кен өнеркәсібінің басқа салалары Өңдеу өнеркәсібі Ауыл шаруашылық өнімдерін өңдеу Текстиль және тігін өнеркәсібі Ағаш және ағаш өндіру Қағаз және картон өндіру,баспа ісі Коксөндіру, мұнай тасымалдау және ядролық материал өңдеу Химия өнеркәсібі Металлургия өнеркәсібі және металл өңдеу Машина жасау өңдеу өнеркәсібінің басқа салалары Электроэнергиясы, газ және суды өндіру тарату Электро энергиясы өндірісі мен бөлу Суды жинау, тазалау және бөлу Электроэнергиясы, газ және суды өндіру және тарату саласының басқа қызметтері	Млн теңге	Пайызбен
	1761538 801475 26338 684476 11234 79427 798821 234067 25189 4090 10004 68473 16489 322795 41960 25754 161242 87484 12727 61031	100 45,5 1,5 38,9 0,6 4,5 45,3 13,3 1,4 0,2 0,5 3,9 0,9 21,2 2,3 1,4 9,2 4,9 0,7 3,5

* Оперативтік мәліметтер.
Екіншіден, осы кәсіпорындардың өнімін тұтынатын Қазақстан мен ТМД елдердің тұрғындарының да төлемдік қабілеті күрт төмендеп кетті.

Үшіншіден, экономиканы либеразициялау Қытай және басқа да елдердің арзан тауарларын Қазақстандық ішкі рынокті ашып берді.

Төртіншіден, салықтардың ауыртпалығын бас көтере алмаған қазақстандық кәсіпорындар бәсекелестікке шыдайтын тауарларды өндіруді қамтамасыз ете алмады.

Бесіншіден, өндірістің құлдырауы өнеркәсіп салаларында жұмыс істейтін еңбекшілердің санының азаюына алып кеп соқты. Ең жоғарғы азаю қарқыны өңдеу салаларында – жеңіл өнеркәсіпте, машина жасау және металл өңдеуде, құрылыс материалдары өндірісінде болды. Жоғарыда келтіріген республика өнеркәсібінің дамуының қазіргі кездегі жағдайын қысқаша талдау, өкіметінің индустриялық саясатын қалыртастыру енекшеліктерін анықтау үшін қажет. Бұл жерде, осы саясатты қалыптастыру ерекшеліктерін айқындайтын бес негізгі факторды атап өтуге болады. Олар:

• 
  өнеркәсіп өндірісінің макроқұрылымын бәсекелестікке сай ақтық өнімдерді, және шет елдерден алынатын өнімдерді ауыстыратын өнім түрлерін шығаратын күрт өзгертудің қажеттілігі;
  
• 
  өндірістік қорларды жаңарту мен жаңғырту процестерін жедеодету максатында шет елдерден технологиялық инвестицияларды тартуды ынталандыру;
  
• 
  ғылыми ізденістерді талакп ететін өнеркәсіп салаларын жедел дамыту мақсатында материалдық-шикізат, қаржылық және интелектуалдық қорлардың бір бөлігін жұмылдыру;
  
• 
  халықаралық еңбек бөлінуже өз орнын анықтау және әлемдік шаруашылық дамуының интеграциялық процестерінде өз орнын табу;
  
• 
  аграрлық сектеолық ақтық өнімінің дайындық деңгейін жоғарлату, ауыл шаруашылық өнімдерінің ысырап болуын төмендету және жергілікті халықты еңбекпен қамтамасыз ету мәселелерін шешу мақсатында ауылды индустрияландырудың материалдық-техникалық негізін құру.
  

1. 
   тек өндірістік емес, сонымен бірге әлеуметтіку салалардың дамуының иімділігінің жоғары болуы;
   
2. 
   экономикалық және оның салалардың дамуы әлеуметтік бағытта болуы;
   
3. 
   халық тұрмысының экологиялық қауіпсіз болуы.
   

Біріншіден, ол осы саясатты ѓылыми негіздеу. Оныњ негізгі бµлігі ретінде µнеркєсіп дамуыныњ дењгейін ѓылыми талдау жєне синтездеуді айтуѓа болады. Олардыњ нєтижесі µнеркєсіп дамуыныњ негіздерініњ, ќаѓидаларыныњ, болжамдыќ есептеулерініњ жєне берілген саланы дамытудыњ оњтайлы вариантын тањдаудыњ ѓылыми базасы ќызметін атќарады.

Индустриялыќ саясатты наќтылауды келесі кезењі ретінде эксперттік баѓа беру шараларыныњ нєтижесін айтуѓа болады. Эксперттік баѓа беру – саясаттыњ , экономиканыњ жєне єлеуметтік сфераныњ мєселелерін терењ т‰сінетін білікті мамандарды ќатыстыру арќылы ж‰ргізіледі.

Аталѓан саясатты ќалыптастырудыњ соњѓы кезењіне ортаќ жєне ±заќ мерзімге арналѓан республикалыќ индустриялыќ саясатын зањдастыру процесі жатады.

Ќазіргі кезде басыњќы сала мына салааралыќ кешендер белгіленген: отын-энергетикалыќ, металлургиялыќ, машина жасау жєне м±най-химиялыќ.

Басыњќы салаларды аныќтаудыњ негізгі ќаѓидаларына (принциптеріне ) мыналар жатады:

• 
  µнеркєсіптіњ экономикалыќ жєне єлеуметтік тиімділігін арттыру;
  
• 
  жања жоѓары µнімді техникалар мен технологияларды µндіру маќсатында ЃТ жетістіктерді пайдалануды ынталандыру;
  
• 
  Б тобыныњ салаларын басыњќы дамытуды ќамтамасыз ету;
  
• 
  Ќазаќсатнныњ халыќаралыќ µнеркєсіптік интеграция процесіне тиімді араласуы.
  

Сонымен,индустриалды дамудыњ басыњќы баѓыттарын ѓылыми негіздеудіњ т±жырымдамасын, ќаѓидалары мен єдістерін ќалыптастыру жµнінлегі жалпы мемлекеттік шаралар кешенді т‰рде ж‰ргізілуі тиіс, соныњ нєтижесінде ѓана осы негіздеудіњ біркелкі методолгиясын жасау процесі аныќталады. Ол экономиканы мемлекеттік реттеудіњ негізгі механизмдерініњ бірі болып табылады. Жоѓарыда кµрсетілген мєселелерді шешу ‰шін ќаралып отырѓан объектіге макроэкономикалыќ кµзќарас ќажет. Б±ндай кµзќарастыњ негізгі µнеркєсіп µндірісініњ макроќ±рылымдыќ кµрсеткіштерін аныќтаудан басталады.

Аталѓан кµрсеткіштерге µнеркєсіп µнімініњ жалпы кµлемінде ќалыптасќан салааралыќ; аумаќаралыќ пропорцияларды, натуралдыќ-заттыќ, ќ±ндыќ кµрсеткіштердіњ динамикасын жатќызуды болады. ¤неркєсіп µнімдерініњ натуралдыќ-заттыќ ќ±рамы А тобыныњ салалары µндіретін µндіріс ќ±ралдары мен Б тобыныњ салалары µндіретін т±тыну заттарынан т±рады. Ќазіргі кезде А тобыныњ µнімдері єлі де жоѓары ‰лес алып отыр. Олар барлыќ µндіріс µнімдерініњ ‰штен екісін ќ±райды.

Лекция 4
Тақырыбы: Өндіргіш күштерді роционалды күту принципі.
Ұлттық есеп жүргізудің жаңа жүйесіне өту кезеңінде және халықаралық есп пен статистика тәжірібесін ескере отырып бұл баланстың схемасы мен жасау әдістемесіне енгізілген. Осыны ескере отырып жасалынатын салааралық өнім өндіру және тұтыну балансының кестесі 3-үлгі түрінде берілген. Кесте бойынша бұл баланстың жасалуының әдістемелік негіздері оңай аңғарлады 1-квадранттың жиынтық нәтижесі аралық өнім көлемін көрсетеді, ал 2-квадранттың нәтижесі ақырғы тұтыну мен қор жинау көлемін олардың материалдық-заттық құрамы бойынша сипаттайды.

Ал, 3-квадранттың көрсеткіштері бойынша, жалпы қосылған құн мен таза салықтардың қосындысы түрінде анықталған жалпы ішкі өнім көлемін көруге болады.

Аталған баланстың көмегімен өнерәсіп өндірісінің құндық құрылымын ғана емес, сонымен қатар, салалық құрылымын да зерттеуге болады. Мысалы, 1997жылдың көрсеткіштері бойынша жалпы өнеркәсіп өнімдерінің көлемінде жеңіл және тамақ өндірісінің жиынтық үлесі 12,5 % болса, онда отын – энергетика және металлургиялық кешендердің осы көрсеткіш бойынша үлесі 66,3% болған. Болжамдық көрсеткіштерге сүйенсек , осы заңдылық келешекке де сақталады.

Республиканың өндіргіш күштерін рационалды орналастыру мәселелелерінің бір бөлігі ретінде өнеркісп кәсіпорындарын аймақтық орналастырудың тиімді вариантын таңдауды ұйымдастыру – мемлекеттік индустриялық саясатты жүргізуіндегі маңызды әрекеті. Қазіргі кезде, республика экономикасында қалыптасып жатқан жаңа қатынастарға байланысты, бұл мәселеге деген лениндік көзқарастар әрқашан дұрыс бола бермейді.

Сол себепті, өнеркәсіп кәсіпорындарын орналастыру қағидалары жаңа жағдайлары ескере отырып өзгертілуі тиіс. Біздің ойымша осы қағидалар мынандай болуы керек:

- екі варианттың: өнерікәсіп кәсіпорындарының табиғи шикізатпен арзан энергия көзінде жақындалағы, әлде өнімді тұтынушыларға жақындығы, бір саланың дайын өнімі екінші бір сала үшін аралық өнім болатынын ескере отырып, оңтайлы екендігін таңдау;

• 
  жергілкті халықтың өмір сүру деңгейіне және олардың еңбекке деген ынтасына әсер ететін болғандықтан, жаргілікті салалардың индустриялық базасын теңестіру;
  
• 
  шетелдік өнімдерді көп пайдаланылатын аумақтарда, сол өнімдерді өндіруді ұйымдастыру;
  
• 
  жергіліктіресурстарын тиімді және толық пайдалануды ынталандыру;
  
• 
  ауылды индустрияландыру шараларын жүргізу арқылы ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірудің, тасымалдаудың, тұтынудың тиімділігін арттыру.
  

1. 
   ірі халық шаруашылық маңызы бар мәселелерді шешу үшін ұлттық бағдарламаларды әзірлеу, бекіту және іске асыру;
   
2. 
   облыстардың әлеуметтік-экономикалық кешенді дамуының жоспарларын жасау;
   
3. 
   жаңа пайдалы қазба кен орындарын игеру жөнінде атқарушы билік органдарының шешім қабылдауы;
   
4. 
   төменгі шаруашылық ұйымдары орындауға міндетті басқару органдарының шешім қабылауы.
   

• 
  мемлекеттік секторға бағынбайтын шаруашылық субъектілерінің стратегиялық жоспарларының мемлекеттік атқару билігінің зерртеуі және мақұлдауы;
  
• 
  жалпыға бірдей экономикалық және әлеуметтік мәселелерді шешуді жеңілдететін өндірістік кәсіпорындарды іске қосуды мемлекет тарапынан қолдау және жеңілдететін жағдайлар туғызу;
  
• 
  сапалы өнім шығаратын, жаңа техника мен технологияны пайдаланатын, өндіріәс қалдықтарын іске жарататын жаңа кәсіпорындарға қаржылық-несиелік, салықтық, бағалық, номативті-тарифтік жеңілдіктер тағайындау;
  
• 
  құрылысы және іске қосылуы әкімшілік-аумақтық құрылымындардың әлеуметтік-экономикалық дамуының кешенділігіне ықпал ететеін кәсіпорындарға тікелей материалдық және қаржылық көмек көрсету.
  

Республикамыздың агроөнеркәсіптік кешені эканомикының аса маңызды саласы және эканомикалық дағдарысты жою , тамақ және жеңіл өнеркәсіптерін дамыту , яси-әлуметік түрақтлықты қамтамасыз ету жолында шешуші рол атқарады . Ішкі және сыртқы саясатың 2003 жылғы негізгі бағытары туралы Қазақстан халқна жолдауында Риспублика Президенті Н. Ә. Назарбаев : «Ауыл дегеніміз – саиып келгенде тұрмыс салты ,мәдинетіміздің , дәстүріміздің, әдеп – ғүрпмызбен рухани тіршілгміздің қаинары. Осынау саиасиоралдық әлеуметтік факторлардың өзі – ақ бізден ауылға барынша баисалды қарауымызды талап ететеді , - деп атап көрсеті (Егемен Қазақстан газеті, 30 сәуір , (2002 ж.) Көптеген жылдар боиы өнімді енбеке ынталандыру тетіктерін жете паидаланбағандықтан аграрлық салада терең дағдарыс қалыптаст Одан шығудың бір- ден –бір жолы , сөсіз , осы салада кешенді және кешенді және жүиелі түрде эканомикалық реформа жүргізу еді. Ал оның қалай жүзеге асырылып жатқандығын талдау жасайтын болсақ, ең алдымен нарықтық қатынастарға көшу тактикасындағы орын алған қателіктерді атап өту керек. Бұл ауыл және барлық халық шаруашылығында реформа жүргізудің стратегиялық бағытын жүзеге асыруда қолдан жасалынған қиыншылықтар тудырады. Әуелі көптеген жылдар бойы орталықтан басқару жағдайында қалыптасқан шаруашылықпен айналысумен еңбек ету психологиясы жекеменшік өрістеген жағдайға бейімдеу революциялық емес эволюциялық прпоцесс екені ескермеді. Әсіресе мал шаруашылығын дамытуда жергілікті халықтың еңбек ету “философиясы” ескерілмеді: - эволюциялық өзгерістер нарыққа өтуге дайын емес ортаға”секіріспен” ауыстырылды.

Агроөнеркәсптік кешенінің 1 – ші 3-ші кәсіпорындарының манаполиалық жағдаиында бағаны біржақтылы жекешелендіру ұиымдық –эканомилікті жекалық және құқықтық ретсіздік жергілкті жерлердегі бетімен кетушлік ұдаиы өндріс процесіні бұзлуна қоғамдағы жағдарыстық жағдаи мен әлуметік шиеленсудін күшеиуне алып келді . нәтежесінде ауыл шаруашылығнда дағдарысты жағдаи қалыптасты . Ол жніндегі келесі статистика мәліметеріне назар аудараиқ .

Кестеден көріп отырғанымыздаи , республика негізгі ауыл шаруашылық дақылдарының егістік көлемі жылсаиын аитарлықтаи кемуде. Аиталық 1990 жылы бұл көрсеткіш барлық саттыдағы шаруашылықтар боиынша 35182,1 мың гектр болса, 1995 жылы -28679,6 ал 2000 жылы 16193,3 мың гектарды құраған яғыни 1995 жылы 1990 жылмен салстрғанда 81,5 паиыз болса. 2000 жылы бүкіл егіс көлемі 1995 жылғы көлемінің 56,5 паиызы болып отыр .

Негігі ауыл шаруашылық дақылдарының есептік көлемі

Мұнда және келесі кестелерде Қазақстан риспубликасының Статистика жөнндегі агентігіні мәліметі паидаланлған.

Сонғы он жылда дәнді дақылдар мен мал азықтық дақылдардың егістік көлемі күрт төмендеп кеткен дәнді дақылдар 1990 жылы 23355,9 мың гектар жерге егілсе 2000 жылы 12438,2 мың гектарға егілген . яғыни бұл көрсеткіштер осы жылдар аралығында 46,8 паиызға төмендегенін баиқауға болады . Кестедегі мәліметерді паидалана отырып, мал азықтық дақылдардың егістік көлемі 2000жылы 1990 жылмен салстырғанда 74,5 кемігенін көз жеткізуге болады .
Лекция 6
Тақырыбы Ауылшаруашылық өнімдерінің түсімділігін арттыру мәселелері.

Мал мен құс саны барлық шаруашылық санаттарында

2001 ж1қаңтарға, мың бас

	1990	1995	2000	1995ж 1990 жылғы пайызбен	2000ж 1990 жылғы паиызбен
Ірі қара	1757,2	6859,9	4106,6	70,3	59,8
Соның ішінде Сиыр	3368,0	3045,0	2014,7	90,4	66,1
Қои мен ешкі	35660,5	19583,9	9981,1	54,9	50,9
Шошқа	3223,8	1622,7	1076,0	50,3	66,3
Жылқы	1626,3	1556,9	976,0	95,7	62,6
Түйе	143,0	130,5	97,2	91,2	75,2
Құс млн бас	59,9	20,8	19,7	34,7	94,7