Баяндауыштың алдына қандай? сұрағына жа уап беретін сөзді қосып айту арқылы жайылма сөйлем дер жасату. Бұл үшін, алдымен, мынадай жалан сөйлемдер тактаға және дәптерге жазылады:
Мынау - карындаш. Анау - карындаш. Мынау - ат. Анау - ат. Жазылған сөйлемдердегі соңғы сөздердің (қарын даш, ат) асты сызылады. Бұл тұста мұғалім окушыларға зат тың өзін не суретін көрсету арқылы "Мынау қандай карын даш? Мынау кандай ат?" сиякты сұрактар кояды. Көрген зат тарының түсіне, баска сапалы белгiлерiне карай окушылар "Мынау - кызыл карындаш. Анау - кара карындаш. Мы нау - асау ат. Анау - жуас ат" деген жайылма сөйлемдерді айтып береді. Бұдан соң әр сөйлемге қосылған жаңа сөздер (кызыл, кара, асау, жуас) аныкталады. Ол сөздердің кандай? сұрағына жауап беріп, заттың түсін, сынын білдіретін сөздер екенін окушылардың өздері айтып береді. dise
1-2. Баяндауыш алдына кімнің? сұрағына жауап беретін ілік септігіндегі менің, сенің, оның деген жіктеу есімдіктерін қойып айту арқылы жайылма сөйлемдер жасату.
Бұл жаттығулардың орындалу тәртібі алдынғы жат тығу сияқты. Ол үшін: "Мынау - дәптерім. Анау - кітабым" сиякты жалан сөйлемдер алынып, олардағы баяндауыш кызметін атқарушы сөздердің алдына ілік септігіндегі менің, сенін сиякты жіктеу есiмдiктерiн қосу арқылы екі сөзден жасалған жалан сойлемдердiн орнына үш сөзден тұратын "Мынау - менің дәптерім. Анау - менiң кiтабым. Бұл - сенің дәптерін. Ол - сенiн кiтабын" тәрiздi жайылма сөйлемдер кұрастырылады. Бұл жерде есте болатын нәрсе- сөйлемдердегі сөздерге косылған ілік септік жалғауы мен тәуелдік жалғаулары окушыларға түсiндiрiлмейдi. Онсыз-ак окушы лар сөйлеу тәжiрибесiнде осындай үш жакка тәуелденген сөйлем құрылымдарынын колданатынын жақсы біледі.
1-3. Баяндауыш алдына жогарыда құрастырылған екi сөзді де қосу арқылы жалан сөйлемдер жасату.
Жогарыдагы жаттығулардан кейін окушылар жайылма (күрделі) сөйлемдер құрастыруға, атап айтканда, үш сөзден жасалатын жайылма сөйлемдерді жасауға біршама төселеді. Енді окушылар өткен жаттығулар негiзiнде төрт сөзден жа салған (уш жакта да тәуелденіп айтылатын) "Мынау - менің кызыл карындашым. Анау - менiн кара карындашым. Мы нау - сенiн кызыл карындашың. Анау - сенiн кара карында шың. Мынау - Айгүлдiн кызыл карындашы. Анау - Айгүлдің кара карындашы" сиякты төрт сөзден жасалган жайылма сөйлемдер кұрастырып жазуға машықтанатын болады.
Достарыңызбен бөлісу: |
