Лекциялар 15 с Лабораториялық сабақтар 15 с СӨЖ 30 с обсөЖ 30 с

Лекция 9

1.Несеп және жыныс мүшелеріне жалпы сипаттама..

3.Аталық және аналық жыныс мүшелері.

Несеп мүшелеріне мыналар жатады:

1. 
   оң және сол бүйрек
   
2. 
   оң және сол зәрағар түтіктер
   
3. 
   қуық
   
4. 
   зәр шығаратын үрпі жолы.
   

Бүйрек заты екі бөліктен тұрады:

1.қыртыс заты

2.милы(жұмсақ) заты.

Қыртыс зат қызыл қоңыр түсті қалыңдыығы 4 мм болады. Бүйректің құрылымдық бірлігі-нефрондар осы қыртыс затты құрайды.Нефрон капилляр тамырлары және Шумлянский –Боумен капсуласынан түзілген.Жұмсақ зат сүййір пішінді бүйрек пирамидаларынан түзілген.Пирамидалардың түбі бүйректің ьеткі жағында,ұштары бүййрек қуысына бағыытталған.Екі немесе бірнеше пирамиданың ұштары бірігіп емізіктер құрайды.Кіші тостағанша лар әрқайсысына 2-3 емізік тесіктері ашылатын құрылымдар.2-3 кіші тостағанша лардың бірігуінен үлкен тостағаншалар түзіледі. 2-3 үлкен тостағанша лардың бірігуінен үлкен астаушалар түзіледі.

Зәрағар түтік бүйрек пен қуықты жалғай тын жұп мүше .Оның ұзындығы 30 см,ені 4-7 мм Ол бүйрек қақпасынан басталып жамбас қуысында қуықтың артқы қабырғасынан ішке ашылады. Зәрағар түтік жамбас және құрсақ бөлімдерінен тұрады.

Әйелдердің зәрағар түтігі еркектердікінен 2-3 см қысқа. Зәрағар түтіктің қабырғасы 3 қабаттан тұрады:ортаңғы қос қабатты бұлшық ет, ішкі кілегейлі,сыртқы дәнекер ұлпалы қабаттар.Бұлшық еттің ұзына бойы қабаты қалталанып,әлсін -әлсін жиырылып,зәрді қуыққа айдап отырады.

Қуық зәр уақытша жиналатын қуысты тақ мүше.Ол жамбастың шат қасағасының арт жағында орналасқан.Қуық бос кезде алмұрт пішінді зәрге қатты толғанда жұмыртқа тәрізденіп созылады.Қуықтың сыйымдылығы 750мл.Оның қабырғасы өте созылғыш.Бос кезде гі қалыңдығы 15 мм, толған кезде 2-3 мм-ге дейін жұқарады.

Қуықтың қабаттары

А) кілегейлі қабат

Б) кілегей асты қабаты

В) Бұлшық етті қабат

Г) сір қабаты

Бұлшық еттер 3 қабаттан түзіледі, Ішкі және сыртқы қабаты тік ортаңғысы сақиналы болып орналасады.

Аталық жыныс мүшелері былай жіктеледі :

Еркектің жыныс мүшелер:

1)Ішкі жыныс мүшелері.

2) Сыртқы жыныс мүшелері болып бөлінеді.

Ішкі жыныс мүшелеріне ен,ен қосымшасы,ұрық шығаратын шашатын жолдар,шәует қуықшасы, қуық алды безі,бадана безі жатады. Еркектің ішкі жыныс мүшелері ұрық түзуге оны шәуетке айналдыру қызметін атқарады.

Еркектің сыртқы жыныс мүшелері ұма және еркектің жыныс мүшесі болып екіге бөлінеді

Ұма немесе ен қалтасы өзара қатынаспайтын ортасы пердемен бөлінген бұлшық етті тері қалта тәрізді мүше. Ұма еркектің жыныс мүшесінің түбінде төмен салбырап орналасады.Оның қабырғасы жеті қабаттан тұрады.

Еркектің жыныс мүшесі зәрді қуықтан сыртқа шығару және аталық ұрықты аналық жыныс жолына енгізу қызметін атқарады.Ол 2 үңгірлі денеден 1 кеуекті денеден тұрады Кеуекті дененің іші қуыс онда зәр шығаратын үрпі жолы орналасқан

Үрпі тесігі ұзындығы 18 см қуықтан басталып, жыныс мүшесінің басындағы жіп саңылаулы тесікпен аяқталатын түтік.

Аналық жыныс мүшелері былай жіктеледі :

Әйелдің жыныс мүшелері де

1)Ішкі жыныс мүшелері.

2) Сыртқы жыныс мүшелері болып бөлінеді.

Ішкі жыныс мүшелеріне аналық жыныс безі,бездің сағағы, жатыр түтіктері, жатыр ,қынап жатады.

Сыртқы жыныс мүшелері әйелдің бәтек аймағы, клитор немесе шошақай және қызперде болып үшке бөлінеді.

Аналық жыныс безі пішіні жалпақ, сопақ ұзындығы 2,5 см ,ені 1,5 см, салмағы 5-8 г жұп мүше. Аналық жыныс жасушасы алдымен құрсақ қуысына түседі .Одан жатыр түтігі салпыншақтары ның жәрдемімен жатыр түтігіне шығып сол арқылы жатыр қуысына барады.

Жатыр алмұрт пішінді бұлшық етті қуыс тақ мүше Ол жамбас қуысында түбі жоғары қарап орналасады.Жатыр мойыннан,мойнақтан,денеден ,түбінен,жатыр қуысынан тұрады.

Қынап сыңар алдынан артына қарай қысыңқы ұзындығы 8-10 смшамасындағы түтік.Оның кіре берісін қынап тесігі деп атайды.

Әйел бәтегінің аймағына бәтектің үлкен жыныс ернеулері және кіші жыныс ернеулері ,қынаптың кіре берісі жатады Мұнда көптеген бездер орналасқан.

Лекция 10

Тақырыбы:Ішкі секрециялық бездер. Тамырлар жүйесі.Қан жасушалары.

Жоспар:

1. Ішкі секрециялық бездерге жалпы сипаттама

3.Энтодермалды және мезодермалды аралас бездер.

4.Тамырлар жүйесіне жалпы шолу.

5.Қан жасушалары.

Адам денесіндегі бездер сыртқы,ішкі болып екіге бөлінеді

Ішкі бездер өнімін ( секрет-өнім) тікелей қанға немесе жұлын сұйықтығына шығарады. Ішкі секреция бездерінің өнімдері гормон деп аталады. Ішкі бездердің көпшілігі өте кішкентай, барлығының салмағы 100 грамнан аспайды.Алайда олардың ағза үшін маңызы өте зор.Олар бөлетін гормондар ағзадағы зат алмасу, даму және өсу жыныстық жетілу, сияқты өзгерістерге әсер етеді

Эндокринді бездер шығу тегі мен орналасуына қарай мынадай бес топқа бөлінеді:

1.Нейрогенді бездер тобы :гипофиз,эпифиз

2.бронхиогенді бездер тобы:қалқанша,қалқанша маңы,айырша

3.хроммафинді бездер тобы:бүйрекбез және параганглий

4.Энтодермалды аралас бездер:ұйқыбез

5. мезодермалды аралас бездер жыныс безі ,қуық түбі безі.

Гипофиз немесе төменгі ми қосалқысы сына сүйектегі түрік ері шұңқырында орналасады. Ұзындығы 8-10 мм,ені 12-15 мм, салмағы 0,3-0,7 г.Без үш бөлімнен : алдыңғы,ортаңғы және артқы бөлімдерден тұрады, алдыңғы,ортаңғы бөліктерін аденогипофиз, ал артқы бөлігін нейро гипофиз деп атайды. Аденогипофизде 20 шақты гормондар бөлінеді..Нейрогипофизде окситоцин және вазопрессин гормондары синтезделеді

Эпифиз немесе томпақ безаралық ми төмпегінің үстінде орналасады. Ұзындығы 1,2 мм,ені 5-8 мм, салмағы 0,25 г.Қызметі жете тексерілмеген,бірақ жыныс мұшелерінің дамуына кедергі келтіретін гормон бөледі деген жорамал бар.

Қалқанша без -ішкі секреция бездерінің ішіндегі ең үлкен сыңар без.Оның түсі сарғыш-қызыл, жұмсақ болады. Ұзындығы 50 мм,ені 50-60 мм, салмағы 30-50г. Қалқанша без оң,сол және аралық үш бөліктен тұрады.Гормондары тироксин,трийодтиронин,тирокальцитропин..Гиперсекреция жағдайында Базед ауруы,ал гипосекреция жағдайында миксидема ,кретинизм аурулары дамиды.

Қалқанша маңы безі -ішкі секреция бездерінің ішіндегі ең кіші сыңар без.Ұзындығы 4-8 мм,ені 3-4 мм, салмағы 0,05-0,09 г.Гормоны паратгормон ағзадағы кальций ,фосфор алмасуына әсер етеді.

Айырша без төс сүйегі алқасының артында орналасады. Айырша без кәмелетке келгенше жасөспірімдердің жыныстық жетілуін тежеп тұрады. Айырша без оң және сол бөліктерден тұрады.

Бүйрекбез екі бүйректің үстінде орналасқан сарғыш түсті жұп мүше Ұзындығы 49-60 мм,ені 15-20 мм, салмағы 11-20 г.Бұл без адреналин т.б. зат алмасуға қатты әсер ететін гормондар бөледі.

Ұйқы безі күрделі көпіршікті аралас без.Бұны аралшық безі деп атайды .Гормоны-инсулин.

Жыныс бездері жыныс жасушаларынан басқа өздеріне тән жыныстық гормондар бөледі.Бұл гормондар екінші реттік жыныс белгілерінің дамуына ықпал етеді.

Тамырлар жүйелеріне қан және сарысу тамырлары,сонымен бірге қан жасайтын мүшелер: жілік майы,айырша без ,көкбауыр жатады. Тамырлар жүйелері ішінде қан немесе сарысу сұйықтықтары бір бағытта ғана ағатын бір-біріне ұласқан,іші қуыс түтіктерден тұрады.

Тамырлар жүйесі олардың морфологиялық құрылыстары мен қызметтеріне қарай 2-ге бөлінеді:

1. 
   Қан айналым жүйесі
   
2. 
   Сарысу жүйесі.
   

Қан ағзаның сұйық ортасына жатады.Ол 2 бөліктен

1. 
   қан плазмасынан 55-60 процент
   
2. 
   қан жасушаларынан 40-45 процент тұрады
   

Қан жасушалары 3 топқа бөлінеді

1.эритроциттер

2.лейкоциттер

3.тромбоциттер

Эритроциттер-қанның қызыл түйіршіктері,ядросы жоқ екі жағынан ойыс келген жасушалар.Олар оттегі мен көмір қышқыл газын тасымалдау қызметін атқарады.Қанның 1 мл-інде еркектерде 5-5,5 млн, әйелдерде 4,5- 5,0 млн эритроциттер болады.

Л ейкоциттер -қанның ақ түйіршіктері,ядросы бар және цитоплазмадан тұратын жасушалар.Олар фагоцитоздық,қорғаныштық,залалсыздандыру қызметтерін атқарады. Лейкоциттер гранулоцит және агранулоцит болып 2 топқа бөлінеді.1 мл қанда 10-20000 ғана лейкоцит болады.

Тромбоциттер-қанның тақташалары,ядросыз пішіні жоқ қанның ұйуына қатысатын жасушалар..Қанның 1 мл-інде 150-300 тромбоциттер болады.

Ересек организмде 6-7 литр қан болады. Сарысу қанға ұқсас сұйық зат.Ол ұлпа сұйықтығынан пайда болып, қан жүйесіне қосылады.

Лекция 11.

Тақырыбы:

Жүрек құрылысы және қызметі. Кіші қан айналу шеңберінің артериялары мен веналары.

Жоспар:

2. Жүрек қабықтары:эпикард,миокард,эндокард.

3. Жүрек жұмысының кезеңдері.

4. Кіші қан айналу шеңберінің артериялары мен веналары.

Эпикард жүректің сыртын жауып жатқан жұқа қабықша. Эпикард қабаты жүректің негізінен перикардқа, яғни жүрек қапшығының ішкі бетіне көшеді. Перикард пен эпикард аралығындағы қуыстықта /саңылауда/ сероздық ылғал болады. Ол жүрек жиырылып жұмыс істеп тұрғанда қабықшаларының өзәра үйкелесуіне себеп болады.

Эпикардтың ішкі бетіне миокард тығыз бірігіп жатады. Миокард –қалың ет қабаты. Қалыңдығы әр түрлі. Жүрек етінің қаңқа етінен айырмашылығы ет талшықтары өзара көлденең қосылыстар түзіп торлана жатады. Сол себептен де жүрек еті жиырылса, тұтасынан жиырылады. Жүрекшелер қабырғасының ет талшықтары екі бағытта орналасқан:-ішкі-әр жүрекшені жеке орайды. Беткей екі жүрекшені бірдей орайды. Веналардың ашылар жерінде сақиналы ет талшықтары бар. Жүрек қарыншаларының миокардтық қабаты 3-сыртқы /беткі/, ортаңғы және ішкі. Бұнда ортаңғы қабат әрбір қарыншаны жеке орап жатады. Беткі және ішкі бұлшық еттер екі қарыншаны бірдей орайды.

Миокардтың қалың етінде ерекшк құрылыста келген түйіндер мен шоқтар орналасқан. Олар жүрек еттерінің еріксіз жиырылып реттеліп соғуына әсер етеді. Сондықтан оларды жүректің өткізгіш жүйесі дейді. Бірінші негізгі түйін оң қарынша миокордасының қалың етінде, жоғарғы қуысты вена мен құлақша аралығында орналасқан. Оны синус /Кис-Фляк/ түйіні дейді,- жүрекшені жиырады.

Екінші түйін жүрекшелер аралық перденің төменгі бөлігінде қарыншаларға жақын жатады-жүрекше-қарынша немесе атриовентрикулярлық Ашоф-Товар түйіні дейді.Төменде қарынша аралығында гис шоғыры бар, ол екі аяқшаға бөлініп, екі қарыншаға өтеді. Жүрек жұмысы 3 кезеңмен өтеді:

1.Екі жүрекше жиырылады да жақтаулы қақпақшалары ашылып қан қарыншаларға өтеді.

2.Қарыншалар жиырылып айшық қақпақшалар ашылумен қан айналу шеңберлріне жіберіледі.

3.жүректің біраз тыныштық күйі өтеді.-жүрек еттерінің жиырылуын систола, босалуын диастола, ал аз уақыт тыныштықкүйін пауза дейді.

Эндокард-ішкі қабаты. Жұқа қабықша құрылысы жағынан қан тамырларының ішкі қабырғаға ұқсас.

Лекция 12.

Тақырыбы:

Үлкен қан айналу шеңберінің артериялары мен веналары . Лимфа жүйесі және қан жасайтын органдар.

Жоспар:

2. Үлкен қан айналу шеңберінің веналары.

3. Лимфа жүйесі

4.Қан жасайтын органдар

1.Өрлеуші қолқа.

2. Қолқа иіні.

3.Төмендеуші қолқа

Өрлеуші қолқаның түбінен жүректің екі оң және сол тәждік артериялары басталады. Өрлеуші қолқаның ұзындығы 5-6 см.Ол жүрек үлпершегінің ішінде жатады.

Қолқа иінінің дөңес жағынан оңнан солға қарай есептегенде үш үлкен тамырлар шығады.

1.Иық-бас бағанасы

2.Сол жақтағы жалпы ұйқы артериясы.

3.Сол жақтағы бұғана асты артериясы

Иық-бас бағанасы қолқа доғасының бірінші тармағы. Оның ұзындығы 5-6 см..Ол төс-бұғана байламының тұсында оң жалпы ұйқы артериясы және оң бұғанаасты артериясына бөлінеді.Жалпы ұйқы артериялары қалқанша шеміршектің жоғарғы жиегіне жеткенге дейін тұтас келеді де осы жерден ол сыртқы және ішкі ұйқы артериясына тармақталады.Бұл артериялар мойын және бас мүшелерін қанмен жабдықтайды.Бас мойынжәне тұлғаның жоғарғы бөлігін бұғанаасты артериясы қанмен қамтамасыз етеді .

Төмендеуші қолқа 2 бөлімнен тұрады:

1. 
   кеуде қолқасы
   
2. 
   құрсақ қолқасы
   

Құрсақ қолқасы ішкі тамырларға,қабырғалық тамырларға,және 4-ші бел омыртқаның тұсында оң және сол мықын артерияларына бөлінеді.Бұл артериялар жамбас бөлікті және аяқты қанмен қамтамасыз етеді.

Вена тамырларының қабырғасы артерия тамырларының қабырғасына қарағанда жұқа болады. Вена тамырлары артерия тамырларымен қабат жатады,осыған орай олардың аттары да аттас болып келеді .Бірақ кейбір веналар артерия тамырларына топографиялық жағынан ешқандай байланысы болмайды. Сондықтан веналарды екі топқа бөледі:

1.Беткі веналар

2.Батыңқы веналар.

Вена тамырлары адам денесінде орналасуына қарай және қай мүшелерден веналық қан жинайтындыықтарына қарай:ми,бас,мойын бөлігі,кеуде .құрсақ қуыстары,қол-аяқ мүшелері және тері асты веналары болып бөлінеді.

Осы аталған барлық веналар үш жүйеге біріктіріледі.

1.Жүректегі вена жүйесі

2.Жоғарғы қуысты вена күретамырлар жүйесі

3.Төменгі қуысты вена күретамырлар жүйесі

Қақпа венасының жүйесі қарынның, барлық ішектердің ,ұйқы бездік,талақтық тамырларын жинақтап бауырға келіп енеді.Үлкен қан айналым шеңберлерінің барлық веналық қаны жоғарғы қуысты вена күретамырлар жүйесі мен төменгі қуысты вена күретамырлар жүйесіарқылы жүректің оң жақ құлақшасына келіп құяды

Үлкен қан айналым шеңберлерінің веналарына жататын жоғарғы қуысты вена күретамырлар жүйесівеналық қанды бастан,екі қолдан,иыық белдеулерінен және кеуденің кейбір мүшелерінен оның қабырғаларынан жинайды.

Төменгі қуысты вена күретамырлар жүйесін құрсақ бөліктің веналары,мықынның жалпы веналары,аяқ веналары деп талдауға болады.

Лимфа жүйесі деп вена жүйесін толықтырып тұратын тамырлар жүйесін айтамыз. Лимфа жүйесіне лимфа саңылаулары,лимфа капиллярлары,лимфа тамырлары мен лимфа бездері жатады. Лимфа жүйесінің ағза үшін маңызы өте зор.Ол зат алмасу және фагоцитарлық процесстерге қатысады.

Лимфа капиллярлары лимфа жүйесінің бастапқы тамыры болып табылады.

Лимфа саңылауларына плевра мен жүрек қабының қуысы,мижәне жұлын қабықтарының аралықтары,ішектің сероздық қуысы,ми қарыншаларының қуысы,жұлын каналы, ішкі құлақтың лимфа қуысы ,буын қуыстары жатады.

Лимфа тамырлары лимфа капиллярларының бірігуінен пайда болады.Олар орналасуына қарай беткей және терең тамырлар болып екіге бөлінеді

Лимфа бездері тізе буынында ,тақым астында,жамбас,шат,шынтақ буынында,қолтық,жақ астында,мойында,бронхыда,ішек шажырақайында кездеседі.

Ағзадағы барлық лимфа тамырлары көкірек және оң жақ лимфа өзектеріне барып аяқталады.

Қан жасайтын мүшелерге сүйек майлары , лимфа бездері және көкбауыр жатады.

Сүйек майы сүйектің кемігінде болады.Онда майда үздіксіз қан түйіршіктері эритроциттер,лейкоциттер,тромбоциттер түзіліп отырады.

Лимфа бездеріне лимфа тамырларының бойында орналасқан бадамшалар,дара фолликулалар, ішектің бездер тобы және көкбауыр жатады.

Көкбауыр –сол жақ қабырға етегіне орналасқан мүше .Оның салмағы 150-200гр. Көкбауырдың ішкі ұлпасында қанның қызыл түйіршіктері пайда болады. Көкбауырда қан жасалып қана қоймайды,ол эритроциттерлің ыдырайтын орны және қан сақтау қызметтерін де атқарады.Бірақ адам көкбауыр сыз да тіршілік ете алады.

Лекция 13. Тақырыбы:

Жүйке жүйесі.Жұлынның құрылысы. Бас миы. Мидың бөлімдері.

Жоспар:

1.Жүйке жүйесіне жалпы шолу.

3.Орталық жүйке жүйесі

4.Жұлын және оның құрылысы.

5. Ортаңғы ми,артқы ми,сопақша мидың құрылысы мен қызметтері.

Ағзадағы мүшелер мен мүшелер жүйелерінің қызметтерін реттеп ,үйлестіріп,басқарып,сыртқы ортамен байланыстырып отыратын арнаулы жүйе жүйке жүйесі деп аталады

Ағзаны сыртқы ортамен байланыстырып,оған бейімдеп отыратын жүйке жүйесінің әрекеті жүйке жүйесінің жоғарғы дәрежелі қызметі болып табылады.Ал тек қана денедегі мүшелердің қызметін ғана реттеп,келістіретін және басқаратын жүйке жүйесінің әрекеті жүйке жүйесінің төменгі дәрежелі қызметі болып табылады.

Жүйке жүйесі морфологиялық құрылымдары мен қызметтеріне қарай 3 бөлімге бөлінеді.

1.Орталық жүйке жүйесі: ОЖЖ ,бұл бөлімге жұлын мен ми жатады

2. 
   Қиян(перифериялық) немесе шеткі жүйке жүйесі:бұл бөлімге мидан шыққан 12 жұп және жұлыннан шыққан 31 жұп жүйкелер жатады.
   
3. 
   Ерекшеленген (вегетативті) жүйке жүйесі:ВЖЖ.
   

Орталық жүйке жүйесіне филогенетикалық жағынан өте әріден басталған жұлын және ең жас,біртіндеп дамып келе жатқан ми жатады.

Бұл екі бөлімнің генетикалық, морфологиялық құрылысы мен қызметі бір-бірімен тығыз байланыстыжәне біртұтас құрылым.Жұлын мен миды 3 қабатты қабықша қаптайды:

1.жұмсақ немесе қан тамырлы қабық ,ең ішкі қан тамырларына бай жұлын мен мидың үстіңгі бетімен бірігіп жататын қабық

2.торлы қабық өте жұқа қантамырсыз қабық

3. қатты қабық ең сыртқы дәнекер ұлпалы қабық

Жұлын тек омыртқа жотасының ішіндегі ұңғылда орналасады.Ересек адамдарда оның ұзындығы 45 см,ені 15 мм,салмағы 36 гр.Жұлын жжоғарғы жағынан ауыз омыртқаның тұсында сопақша миға жалғасады, ал оның төменгі жағы 2-ші бел омыртқадан төмен қарай ат құйрықтанып,,негізгі жіпшесі 2-ші құйымшақ омыртқаға дейін жетеді де сол жерге бекиді

Жұлынның ұзына бойында оның жуандығы біркелкі болмайды;бас жағы 8жуан,құйрық жағы жіңішке болады. Жұлынның 2 жері жуандау ; мойын буылтығы және бел-сегізкөз буылтығы болады. Жұлынның алдыңғы және артыңғы жағында екі жүлге :алдыңғы орталық сай және артыңғы орталық 8жүлгесі болады,жәе бүйірлерінде оң бүйір және сол бүйір жүлгелері болады

Жұлынның ортасында өте тар тесігі болады.Олортақ өзек деп аталады. Жұлынның көлденең кесіндісінен оның ақ зат пен сұр заттан тұратыны байқалады. Сұр заты қанатын жазған көбелекке ұқсас , алға шығып тұрған бөлігі алдыңғы аша , артқы бөлігі артқы аша деп аталады.Ақ зат жұлынның сұр затын қоршап жатады, ол жүйке талшықтарынан және аксондардан түзілген. Жұлынның әртүрлі деңгейлеріндегі ақ заты мен сұр затының пішіндері және қатынасы әр түрлі болады

Орталық жүйке жүйесінің екінші үлкен бөлімі бас миы.Адамдарда орта есеппен мидың салмағы еркектерде 1375 г,әйелдерде 1245 г, тік қимасы 16-17 см,көлденеңі-14 см,көлемі-1220 куб см болады.

Ми бас сүйегінің ішінде орналасады.Дамуына ,құрылыс ерекшеліктеріне және қызметтеріне байланысты ми бес бөлімге бөлінеді

1.үлкен ми

2.аралық ми

3.ортаңғы ми

4.артқы ми

5.сопақша ми

Сопақша ми тікелей жұлынның жалғасы болып есептеледі.Сондықтан құрылысы жағынан жұлынға ұқсас болады.Орталық түтік мидың 4-ші қарыншасын түзеді.Сопақша мида 8-12-ші ми жүйкелерінің орталықтары жатады. Сопақша мида мидың 4-ші қарыншасының түп жағында күшті дамыған мидың торлы түзілімі болады. Сопақша мидың қуысы ,сайлары, нәзік және сына тәрізді шоқтары, жіп тәрізді денешіктері болады. Сопақша мида тыныс алу ,ас қорыту,қан айналым және басқа жүйелердің орталықтары орналасады және де ол жұлын сияқты рефлекстік ,өткізгіштік қызметтер атқарады.

Артқы ми екі бөлімнен тұрады:алдыңғы бөлімін ми көпірі артқы бөлігін мишық деп атайды.

Ми көпірі сопақша мидың үстінде орналасқан жалпақ ақ жал.Ол үстіңгі жағынан ортаңғы мимен шектеледі .Ми көпірі шекараларынан 6-7-8-ші ми жүйкелерінің түбірлері басталады.Ми көпірі өткізгіштік және рефлекторлық қызметтер атқарады.

Мишық ми көпірі мен сопақша мидың артқы жағында орналасады.Оның салмағы ересек адамдарда 120-150 грамм болады.Мишық бастың бүкіл артқы бөлігін тұрады ,оны үлкен ми сыыыыыыыыңарының шүйде бөлігі үстіңгі жағынан жауып тұрады.Екеуінің арасындағы саңылауды мидың көлденең саңылауы деп атайды.Мишық екі сыңардан және оларды біріктіретін құрт тәрізді мүшеден тұрады ,және де сұр зат пен ақ заттан түзіледі.Сұр зат мишықтың сыыртқы бетінде орналасып, оның қыртысын түзеді .Ақ зат8 сұр заттың ішінде орналасқан ,олардың іішіінде 4 жұп ядролар болады.Мишықтың негізгі қызметі- денені қозғалтып, қимылға келтіру,тепе теңдік алма кезектік қызметтерді ,яғни үйлесімділікті рефлекс жолымен басқару.

Ортаңғы ми мидың сабақшасынан төрт төмпешіктен,мидың қуысы ми суағарынан және ми бүркенішінен құралады.Төрт төмпешіктер мишықтың алдыңғы жағында жатады,оның алдыңғы екеуінде бағдарлап көру орталығы, артыңғы екеуінде бағдарлап есту орталығы жатады. Ортаңғы мидың ақ затының арасында күңгірт заттар жатады. Оларды орталық сұр зат, қызыл ядролар, қара субстанция деп бөледі. Ортаңғы мидың ішкі қабырғасында 3,4-ші ми жүйкелерінің орталықтары жатады . Қуысы- ми суағары- ұзындығы 1,5 см келетін жіңішке өзек .Ол мидың 4-ші қарыншасын 3-ші қарыншасымен байланыстырып тұрады.

Лекция 14. Тақырыбы:

Мидың бөлімдері Жүйке жүйесінің вегатативтік бөлігі

Жоспар:

1.Аралық мидың құрылысы мен қызметі.

3. 
   3. Ми қыртысы ,оның қабаттары.
   

5. Жүйке жүйесінің вегетативті(ерекшеленген) бөлігі.

Аралық ми ортаңғы мидың және мидың ақ затының үстінде орналасады.Аралық миға таламус(көру төмпегі)пен гипоталамус және оның ішкі қуысы мидың 3-ші қарыншасы жатады.Таламус аймағы нағыз таламус,артқы таламус және эпиталамус аймақтарына бөлінеді .Таламуста 40 шақты ядро ,әртүрлі орталықтар болады.Гипоталамуста дене қызуын реттейтін ,зат алмасуды реттейтін ,ішкі бездерге әсер ететі н 32-ден астам ядро лар орналасқан.

Үлкен ми –милардың ішіндегі ең үлкені ,ол ми сауытының едәуір бөлігін толтырып тұрады.Үлкен миды тік бағытта дәл ортасынан терең ұзынша жүлге мидың екі сыңарына бөледі.Оларды оң және сол жақ ми сыарлары деп атайды.Бұл ми сыңарлары дәнекер ақ дене арқылы бірігеді.Әрбір ми сыңарының ішінде бір-бірден қуыс болады .Ол қуыстар мидың 1-ші және 2-ші қарыншалары немесе бүйір қарыншлары деп аталады. Мидың ұзын жүлгесі шүйде тұсында көлденең жүлгеге тіреледі.Әрбір ми сыңарында жүлгелер иірімдер болады.

Үлкен мидың маңдай,төбе, самай, шүйде,жиек және аралшық деп аталатын бөлімдері болады.Бұл алты бөлімді бүйір,орталық төбе,шүйде,белдеу және терең жүлге бөліп тұрады.Үлкен ми құрылысы ,қызметі және шығу тегіне байланысты 3 бөлімге бөлінеді.

1)Орталық түйіндер-базальды ганглий

2)Үлкен мидың бүйір қарыншалары

3)Үлкен мидың қыртысы.

Орталық түйіндерге жолақты дене,шарбақ де2не , баламша тәрізді ядролар жатады.Жолақты дене құйрықты ядро мен бұршақ тәрізді ядродан тұрады.Бүйір қарынша жұптасып орналасып,қарыншалардың қуысы 4 мүйіске бөлінеді.

Ми қыртысы 6 қабаттан тұрады.

1. 
   Молекулалық қабат
   
2. 
   Сырқы түйіршікті қабат
   
3. 
   Пирамидалық қабат
   
4. 
   Ішкі түйіршікті қабат
   
5. 
   Түйінді ганглиозды қабат
   
6. 
   Көп құрылысты қабат
   

Қиян жүйке жүйесіне 12 жұп ми жүйкелері және 31 жұп жұлын жүйкелері жатады.Қиян жүйке жүйесін соматикалық жүйке жүйесі деп те атайды. Соматикалық жүйкелер адамның денесіндегі алшақ жатқан мүшелерді бұлшық ет,буын ,терілерді жүйкелермен жабдықтайды.Жүйке жасушасының өсінділерінен түзілген талшықтар ұзын жіпке ұқсас жұмыр ақ түсті болып келеді.Бұл талшықтардың бірнеше мыңы бірігіп,жүйке тамырын түзеді.Бірнеше жүйке талшықтары буда түзеді. Құрамындағы талшықтардың морфологиясына және қызметтеріне қарай жүйкелер:

1. 
   Сездіргіш жүйке (рецептордан басталып,ми немесе жұлын түйіндерінде үзіліп өтеді)
   
2. 
   Қозғалтқыш жүйке (мидан,жұлыннан басталып,үзілмей мүшеге жетеді.)
   
3. 
   Аралас жүйке (құрамында сездіргіш жүйке мен қозғалтқыш жүйкелердің екеуі де болады.) болып бөлінеді.
   

1. 
   Мойын жүйкелері 8 жұп
   
2. 
   Көкірек жүйкелері 12 жұп
   
3. 
   Бел жүйкелері 5 жұп
   
4. 
   Сегізкөз жүйкелері 5 жұп
   
5. 
   Құйымшақ жүйкелері 1 жұп
   

Ми жүйкелері деп адамдарда 12 жұп блып,мидан басталып бас мүшелерін жүйкелендіретін жүйкелерді айтады.Атқаратын қызметіне қарай олар:

1.Сезімтал

2.Қозғалтқыш

3.Нім шығарғыш

4.Аралас жүйкелер болып жіктеледі.

Олар рим сандарымен белгіленеді.

I.жұп иіс сезу жүйкесі

II.жұп көру жүйкесі

III.жұп көзді қимылдататын жүйке

IV.жұп шығыр жүйкесі

V.жұп үшкіл жүйке

VI.жұп бұрушы жүйке

VII.жұп бет жүйкесі

VIII.жұп кіреберіс-құрыш жүйкесі

IX.жұп тіл-жұтқыншақ жүйкесі

X.жұп кезбе жүйке

XI.жұп қосымша жүйке

XII.жұп тіласты жүйкесі

Бұл жүйкелер мидан басталып,бастың әртүрлі мүшалерін жүйкелендіріп,әрқайсысы өзіне тән қызметтер атқарады.

Жүйке жүйесінің вегетативті(ерекшеленген) бөлігі.

Жүйке жүйесінің барлық ішкі мүшелерді,қан және сарысу тамырларын,бездерді,бірыңғай салалы және кейбір көлденең жолақты бұлшық еттерді жүйкемен жабдықтайтын бөлігі вегетативті(ерекшеленген) жүйке жүйесі деп аталады. Вегетативті(ерекшеленген) жүйке жүйесі де орталық және қиян бөлімдерден тұрады.Орталық бөлімдері ми мен жұлында жатып,ядролар және орталықтар түзеді.Шткі бөлігі бірнеше жүйке түйінінен және жүйке талшықтарынан түзіледі.Ерекше жүйке жүйесінің қозуды тарататын нейронының денесі мүшеге жақын шеткі түйіндерде жатады.Ал аралық нейрон біреу немесе бірнешеу болып орталық ми және жұлын жүйкелері алдыңғы түбірлерінде орналасады.Құрылысы мен қызметтеріне байланысты ерекшеленген жүйке жүйесі 2 бөлімге бөлінеді.

1.симпатикалық бөлім

2.парасимпатикалық бөлім

Симпатикалық бөлім орталық жүйке жүйесінің тек жұлын бөлігінен шығып,омыртқа жотасын бойлай жататын 21-22 тізбек симпатикалық жүйке түйіндерін түзеді. Симпатикалық бөлім жүйкелері өзделімен жалғасқан мүшелерді қоздырады және зат алмасуды арттырады.

Парасимпатикалық бөлім ми мен жұлыннан 2 бөлек болып тарқалады.Ол орталық ми мен сегізкөз бөлігі және қиян бөліктерден тұрады.Парасимпатикалық жүйкелердің түйіндері мүшелердің өзінде немесе жанында болады. Парасимпатикалық жүйкелерден келген қозулар симпатикалық қозуларға қарама –қарсы әсер етеді.

Сезім мүшелері.

Жоспар:

1.Сезім мүшелеріне жалпы шолу.

3.Есту мүшелері, құрылысы, тепе-теңдік сақтау мүшесі.

4.Тері, дәм және иіс анализаторлары.

Ағза сытқы ортаның өткізгіштігін, сезу мүшелері бұл анатомиялық құрылысты комплекс, олар арқылы организм сыртқы тітіркендіргіш энергияны қабылдап, оларды жүйке импульсына айналдырып, бас мидың керекті бөліміне өткізеді.

Ағзаға әсер ететін түрлі тітіркендіргіштер, сезімтал жүйке талшықтарының ұштары – рецепторлар арқылы қабылданады. Олар арнаулы сезім мүшелерінде немесе денеде орналасқан.

Сезім мүшелеріне – көру, есту, дәм, иіс, тері мүшелері жатады.

Осы аталған 5 сезім мүшелерінің ми қыртысындағы орталықтарға және жүйкелерге жалғасып жататын тізбектері олардың анализаторы болып саналады.

Сезім органдары


Жүйке жасушалары арқылы Арнаулы жасушалар арқылы

Тітіркендіргіштерді қабылдайтын: тітіркендіргіштерді қабылдайтын

1. Көру мүшелері 1. Есту мүшелері

2. Иіс сезу мүшелері 2. Тепе- теңдік мүшелері

3. Тері 3. Дәм сезу мүшелері
Үлкен ми сыңарлары бөліктерінің күрделі даму нәтижесінде сезім органдарының орталықтары пайда болады. Олар анализаторлардың рецепторлары мен жүйке талшықтары арқылы байланысады. Рецепторлар арқылы қабылдалған қозу ми қыртыстарына жеткізіліп отырылады, онда талдау, талқылау процестері жүріп, сезім ажыратылады. Сондықтан да адам дүниедегі бар затты сезім органдары арқылы қабылдап, анализаторлары арқылы түсінік алады.

Анализатор – сыртқы және ішкі ортадан туған тітіркендіргіштерді қабылдап, оған талдау жасайтын күрделі жүйке механизмі.

Орыс ғалымы И. П. Павловтың айтуы бойынша анализатор – белгілі бір қызмет атқаратын күрделі жүйке болып табылады. Оның өзі үш бөлімнен тұрады:

1. Шеткі рецепторлар

2. Өткізгіш жолдары- жүйкелерден және

3. Орталық ми бөліктерінен тұрады.

Шеткі (перифериалық) Аралық өткізгіш Орталық үлкен ми

Сыртқы ортадан жолдары Талдау, талқылау процесі

факторларды қабылдау жүріп, сезім

Ішкі - сыртқы

Тітіркендіргіштерді қабылдайтын анализаторлардың шеткі бөлігіне, сезімтал жүйкелерінің ұштары – рецепторлары, оның өткізгіш бөлігіне – жұлын мен мидан шығатын жүйке талшықтары, ал анализаторлардың орталық бөлігіне – ми және ми қыртысындағы аймақтар жатады.

Ми қыртысының аймақтарында жоғарғы дәрежеде анықтау, талдау (анализ, синтез) процестері өтеді.

Рецепторларды екі үлкен топқа бөледі: Интеро- рецепторлар – тітіркенулерді ішкі ортадан қабылдайтын рецепторларды айтады. Мысалы: қан тамырларының қабырғасындағы хеме бароцепторлар қанның химиялық құрамының өзгеруін қабылдайды.

Экстрорецепторлар- тітіркенулерді сыртқы ортадан қабылдайтын рецепторлар.

Бұлшық еттердің, сіңірлердің, буын байламдарының құрамындағы рецепторлар, ол интерорецепторлардың бір түрі. Проприорецепторлар жәрдемімен буын және бұлшық ет қызметі алма-кезек, бір-бірінің қызметіне сәйкес қозғалып, жүру, қимылдар т.б. қызмет атқарады.

Көру органдары. Көз алмасынан, көру жүйкесінен және қосымша мүшелерден тұрады.

Көз алмасы үш қабаттан:

1. Сыртқы тығыз талшықты ( фиброзды)

2. Ортаңғы тамырлы қабық

3. Ішкі торлы қабықтан түзілген.

Фиброз қабығының артқы бөлігін ақ қабық деп атайды. Бұл қабықтың белдеу бөлігіне көздің тік еті төрт жағынан келіп тіркеледі. Ақ қабық көз алмасының артқы жағынан шыққан көру жүйкесінің сырт жағын жауып, жүйке қабығын түзеді талшықты қабық пен ақ қабықтың қосылған жерінде көз алмасының вена қаны өтетін тамыр кеңістігі жатады.

Нұрлы қабық – тамырлы қабықтың алдыңғы бөлігі болып саналады.

Нұрлы қабықтың дәнекер ұлпасы негізінде пигментті жасушалар тамырлар және біріңғай салалы ет ұлпалардан тұрады. Көздің түсінің әртүрлі болуы, осы пигментті жасушалардың мөлшеріне және орналасу тереңдігіне байланысты келеді. Нұрлы қабықтың ет талшықтары екі бағытта орналасқан Дөңгелек ( сақиналы бағытта) жатқан талшықтары қарашық тесігін тарылтса, сәулелі талшықтары көз қарашығын кеңейтеді. Осының нәтижесінде нұрлы қабықтың ет талшықтары көзге түсетін жарық сәулесін реттеп отырады.

Кірпікті дене- тамырлы қабықтың ортаңғы бөлігі, пішіні сақина тәрізді.

Кірпікті дененің сыртқы қабатын біріңғай салалы ет ұлпасы түзеді. Бұл еттер не жиырылып,не босап көз бұршағының пішінін өзгертіп, көздің көруін икемдеп тұрады.

Меншікті тамырлы қабық тамырлы қабықтың ең үлкен артқы бөлігі болып саналады. Қан тамырларына бай болып келеді.

3. Торлы қабық- көз алмасының ішкі жағын астарлап жатқан қабық. Бұл артқы және алдыңғы бөліктерден түзілген. Артқы бөлігі көру бөлігі бұл жерде жүйкесінің шоғыры жатады. Бұл шоғыр тор қабықтың түйінді жасушалар талшықтарының жинағынан түзілген. Олар көз алмасының артқы жағында көру жүйкесінің сабағын түзеді.

Көз алмасының ішкі ортасы көз бұршағы мен қоймалжың келген шыны тәрізді денеден түзілген. Көз бұршағын өте мөлдір талшықтардан түзіліп түссіз қабықшамен жабылады. Осы қабықшасынан басталып, кірпікті дененің ет талшықтарына тіркелетін белдеулері арқылы көз бұршағы өз орнына бекемделіп тұрады. Сонымен қатар кірпікті дененің ет талшықтарының жиырылуы нәтижесінде көз бұршағының қалыңдығы өзгеріп, көздің әртүрлі қашықтықта жатқан заттарды көруіне себеп болады. Көз бұршағының әртүрлі қашықтықтағы заттарды көруіне икемделуін “ аккомодация ” деп атайды. Жас ұлғайған сайын көз бұршағының жалпы тығыздығы артып көздің көру қабілеті нашарлайды.

Көз (көз алмасы) – мөлдір келген қоймалжың затқа толы келеді. Бұнда қан тамырлары мен жүйке талшықтары болмайды.

Көру органының қосымша аппараттары. Бұған көз алмасын қимылға келтіріп, көзді қорғап тұратын құрылыстар жатады.

Көздің қорғаныш аппаратына - қабақ, кірпік және көз жас безі жатады. Қабақ тері қатпарларынан түзілген. Жоғарғы қабақ төменгіге қарағанда қимылды келеді.

Жоғарғы және төменгі қабақтардың жиектерінде кірпіктер орналасқан. Қабақтардың сырты терімен, іші қызыл түсті кілегей қабықшамен жабылған. Кілегей қабықшасы көз алмасының талшықты қабығының бетіне жалғасып жатады. Оны жалпы “ коньюнктизм” дейді.

Көз жасының аппараты. Екі қабықтың біріккен жерін көз бұрышы дейді, оның кеңірек келген ішкі бұрышын “көз бұлағы” дейді. Оның түбінде ет өсіндісі жатады. Әрбір қабақ жиегінде нүктелер болады. Олар жас түтікшелерінің ашылатын тесіктері. Көз жасын көз жасының бездері бөліп тұрады.

Көздің бұлшық еттері көз алмасын қимылға келтіріп тұрады. Олардың төртеуін тік, екеуін қиғаш еттер дейді.

Көру анализаторының өткізгіш және орталық бөлімдері.

Көру анализаторының өткізгіш жолы көз алмасының тор қабығындағы рецепторлардан басталады.

Көру мүшесінен келген бейнелерді талдайтын және анықтайтын орталық көру анализаторының жүйкедегі ядролық аймақтарында орналасқан. Сөйтіп көру мүшесінің орталығы үлкен мидың шүйде аймағында болады.

Есту, тепе-теңдік сақтау мүшесі.

Сезім мүшелерінің ішіндегі ең күрделі, себебі рецептор- клеткаларының бірнеше түрі болады. Дыбыс толқынын қабылдайтын рецепторлар. Дененің сыртқы жазықтықтағы жағдайын анықтайтын рецепторлар. Қимылдың жылдамдығы және бағытын өзгеруін қабылдайтын рецепторлар.

Орналасуына және қызметіне қарай сыртқы, ортаңғы және ішкі құлаққа бөлінеді. Сыртқы құлақ дыбыс толқынын жинақтап ортаңғы құлаққа өткізеді, ортаңғы құлақ ішкі қабылдау рецепторларына береді.

Ішкі құлаққа есту мүшелерінің басқа тепе-теңдік аппаратыда жатады. Бұлар самай сүйегінің тасша бөлігінің ішінде орналасқан.

Сыртқы құлақ – құлақ қалқаны, сыртқы дыбыс жолы және дабыл жарғағы жатады.

Дабыл жарғағы – сыртқы құлақты ортаңғы құлақты бөліп тұратын перде. Оның сыртқы беті эпителиімен, ал ортаңғы құлаққа қараған ішкі беті кілегей қабықшамен жабылған.

Құлақ қалқаны – серпімді шеміршектен түзілген.

Сыртқы дыбыс жолы – ұзындығы 2,5 – 3 см, ішкі жағын астарлап жатқан теріде көптеген бездер болады, олар мойын мен құлақ күкіртін шығарады.

Ортаңғы құлақ – дабыл қуысы, есту сүйекшелері және есту түтігі жатады.

Дабыл қуысы – самай сүйегінің тасша бөлігінде орналасқан саңылау тәрізді қуыс болып келеді.

Дабыл қуысында үш есту сүйекшелері жатады. Олар пішіндеріне қарай –балғаша, үзеңгіше және төсше деп аталады.

Бұл сүйектер бір-бірімен буынды қосылыстар жасап, дабыл қуысының сыртқы қабырғасынан ішкі қабырғасына дейін өзара жалғасып жатады.

Балғаша сүйектің басы- мойны, сабы болады.

Төсше сүйегі бір жағымен балғаша сүйекпен, екінші жағымен үзеңгіше сүйекке жалғасады. Үзеңгіше сүйек адам денесіндегі ең ұсақ сүйек оның негізі мен қос аяқшалары болады.

Ішкі құлақ немесе сүйекті лабиринт – самай сүйектің тасша бөлігінің ішінде жатады. Оның өзі бірінің- ішінде бірі жатқан сүйекті және жарғақты лабиринттен түзілген. Сүйекті лабиринт үш бөліктен тұрады:

1. 
   Орталық – кіреберіс.
   
2. 
   Алдыңғы жағын – ұлу.
   
3. 
   Артқы бөлігі иірім каналдар деп атайды.
   

Кіреберіс бөлігі ортаңғы құлақ пен ішкі дыбыс жолының аралығында орналасқан.

Кіреберістің бір жағынан – ұлу, екінші жағынан үш иірімді каналдар ашылады.

Ұлу – кіреберістің алдыңғы жағынан басталып, екі жарым иірім жасап аяқталады. Иірімніің қуысында спиральды пластинка жатады. Ұлу қуысы екі сатыға бөлінеді:

1. 
   Жоғарғы бөлігін “кіреберіс сатысы”.
   
2. 
   Төменгі бөлігін – дабыл сатысы
   

Кіреберіс сатысы кіреберістен басталады, дабыл сатысы жарғақпен жабылған ұлу терезесінен басталады.

Жарғақты лабиринт –жұқа дәнекер ұлпасы жарғақтан түзілген, ол сүйекті лабиринттің ішінде орналасқан. Жарғақты лабиринттің ішінде эндолимфа сұйықтығы жатады, сүйекті лабиринт пен жарғақты лабиринттің аралығында перилимфа сұйықтығы жатады.

Ұлудың жарғақты бөлігі дыбыс қабылдайтын аппараттың маңызды бөлімі болып саналады. Құлақ қалқаны мен сыртқы есту жолы арқылы енген дыбыс толқыны дыбыс жарғағын тербетеді. Бұл тербелу ( импульсі) есту сүйекшелерінің тізбегінен кіреберіс терезесінен одан перилимфа сұйықтығына беріледі. Перилимфа сұйықтығы ұлу қабырғасындағы ұлу жүйкесінің ұштарына одан орталыққа береді.

Лабиринттің кіреберіс бөлігімен иірімді каналдары адамның тепе-теңдік аппараты болып саналады.

Есту тепе-теңдік анализаторларының өткізгіш және орталық бөлімдері. Есту анализаторының өткізгіш бөлігі сезімтал нейрондарынан басталады. Олардың дендрит ұштары дыбыс толқынын қабылдаса, нейриттері кіреберіс жүйкесімен бірігіп –кіреберіс- ұлу жүйкесін түзіп, ішкі есту тесігінен өтеді. Бұл екеуі мидың VІІІ жұп жүйкесі болып саналады. Есту анализаторының орталығы ми сыңарларының самай аймағында жатады.

Тепе-теңдік анализаторының өткізгіш бөлігіне сезімтал нейрондар жатады.

Бұл нейрондардан шыққан нейриттер кіреберіс жүйкесін түзіп (ұлу жүйкесімен қосылып) миға қарай бағыт алады.

Дәм анализаторы. Дәмді қабылдайтын рецепторлар тілдің кілегей қабықшасындағы дәм емізікшелерінде орналасқан.

Дәм емізікшелеріне тіл, жұтқыншақ (ІХ), бет (VІІ) және кезкелген (Х) жүйкелерінің ұштары (рецепторлар) келіп аяқталады. Осы жүйке ұштары арқылы ащы, тәтті, тұзды және қышқыл дәмдер қабылданады. Қабылданған жүйке импульстері сопақша мидың ромба ойысындағы ядроларда аяқталады, ал осы ядролардан басталған нейрондар талшықтары мидың көру төмпегінің сыртқы бөлігіне барады. Осы сыртқы ядродан басталған қосымша нейрондар арқылы жүретін импульс ми сыңарларының дәм сезу орталығына жетеді.

Иіс анализаторы. Мұрын қуысының кілегей қабықшасының жоғарғы бөлігі саналады. Бұл жерде иіс, сезім қабылдайтын жүйке элементтері бар.

Иіс жасушаларының пішіні ұршық тәрізді болады. Олардың бір ұшы кілегей қабықшадан басталса, екінші жағы өткізгіш бөлігін түзіп, иіс жүйкелерінің құрамына кіреді. Иіс жүйкесінің талшықтары тор сүйегі арқылы ми сауытының ішіне еніп, мидың маңдайбөлігінің астыңғы жағындағы иіс орталығына жетіп аяқталады.

Адамның иіс анализаторы басқа жануарға қарағанда нашар дамыған.

Тері анализаторы. Теріде сезімтал жүйкелер рецепторлары,тері ,май бездері,ет ұлпалары орналасады.

Тері беткей,меншікті ,шел қабаттарынапн түзілген.Беткей қабаты –эпидермис эктодермадан дамып,көп қабатты эпителий ұлпасынан түзілген.Эпидермистің тереңінде миелинді (пигмент) заты орналасады.Ол теріге белгілі бір түс беріп тұрады.Терінің меншікті қабаты мезодермадан пайда болып,дәнекер ұлпа мен серпімді талшықтардан түзілген.Бұл қабатта қан тамырларының торы мен сезімтал жүйке ұштары орналасады.Терінің шел немесе май қабаты ,негізінен май ұлпасынан түзілген,бұл ұлпада дәнекер ұлпаның коллагенді және серпімді талшықты торлары түзеді.

Тері бездері-өздерінің шығаратын затына байланыстымай бездері,тер бездері және сүт бездері болып бөлінеді.

Тырнақ-саусақтың тырнақ бақайшағының сыртын жауып жатқанмүйізді пластинка.Тырнақ терінің сыртқы эпидермис қабатының туындысы болып табылады.

Шаш та терінің сыртқы эпидермис қабатының туындысы болып табылады.Оның тері қабатындағы бөлігін түбі ,ал теріден шығып тұрған бөлігін талшығы деп атайды.Шаштың түбін шаш қапшығы қоршап жатады,оның сыртқы жағында еттер бар.Ол еттер жиырылғанда(қорыққанда ,тоңғанда)шаш талшығы көтеріледі.

Тері рецепторлары денеге тиген қатты жұмсақты,ыстық суықты,қысымды қабылдайды-бұны механикалық,химиялық,температуралық тітіркендіргіштер дейді. Тері рецепторлары тері анализаторларының шеткі бөлігі болып саналады.Ал,орталығы болып үлкен ми сыңарларындағы артқы орталық қатпар есептеледі.
Қолданылған әдебиеттер тізімі.

Негізгі

2. А.Р.Рахышев .Адам анатомиясы А.2005.1-2 тт

М. Юсупова . Адам анатомиясының практикумы . А. Мектеп . 1984.

3. Воробьев В .П. Атлас анатомии человека , тт 1-3 ; М-Л ., Мегдиз , 1938-1942.

4. Гримяцкий М. А. Анатомия человека . М.1950.

5. Иваницкий М. Ф. Анатомия человека. М 1965.

6. Курепина М. М., Воккен Г. Г. Анатомия человека. М. 1971.

7. Привес Г. М. Анатомия человека. Л. 1974.

1. Анохин П.К. биология и нейрофизиология условного рефлекса . М. Медицина . 1968.

2. Асратян Э. А. Физиология центральной нервной системы . М. Медгиз. 1953.

3. Беленов Н. Ю. Условный рефлекс и подкорковые оброзования мозга . М. 1965.

4. Бенритов И. С. Структура и функции коры большого мозга . М. Наука . 1969.

5. Бруновт е.П. Малахова Г. Я. Основы анатомии, физиологии и гигиены .А .1970.

6.Гарибьян Р. Б. Марков Н . Г. Анатомия и физиология человека . А. 1973.

7. Гримяцкий М.А. Анатомия человека .М. 1970.

8.Кабанов А. Н. Чарбовская А.П. Анатомия , физиология и гигиена детей дошкольного возраста. М. Просвещение. 1969.

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі.