Лекциялық материалдың мазмұны

1. Аманжолов К.Р. Түркі халықтарының тарихы. -2 кітап. (XIV ғасырдан XVIII ғасырдың бірінші жартысына дейінгі кезең). -А., Білім, 2005. 320 бет.

2. Бердібай Р. Байкалдан Балқанға дейін.- А., Қазақстан, 1996.- 256 б. Тоқтабай А.У. Түркі халықтарының этнографиясы. А., 2002.

3. Қабышұлы Ислам түран элемі. Түркі-моңғол халықтарының тарихы.-А. Санат. 2007.

№2-3. Тақырыбы: Түркі халықтарының түп тамыры.

Мақсаты:. ари, сақтардың түркі халқының атасы екендігін дәлелдеу

Жоспар

1 .Ари және сақ дәуірі.

2. Андорнов мәдениеті

І.Б. з. б. (біздің заманымыздан бүрынғы) III мыңжыддықтың басында Еуразия даласывда, Қазакстан мен Орта Азия жерінде, теменгі Еділ мен Алтайда, Батыс Сібір мен Шығыс Азияда алтайлық тайпалар өмір сүрді. Бүл тайпаларды "алтайлық" деп шартты түрде ғана атайды; олардың мекендеген жерлері Алтайдың шығысын, Сібірдің керемет кең оңтүстігін, Енисей мен Тынық мүхиттың арасын, Монғол, Манчжурияны және қазіргі Кытайдың солтүстік провинцияларын қамтыған еді.

Алтайлықтарға б. з. б. II мыңжылдықта арилік тайпалар келіп араласа бастады.

Ариліктер кімдер? Олардың шығу тарихы, мэдениеті қандай? Салт-дэстүрлері, діни сенімі, түрмыс жағдайы, эскери өнері, мекендеген жерінің аумағы, даму кезендері туралы не білеміз?

Үнді-еуропа (иран) тілінде сөйлеген олар, яғни арилер казіргі Иран жерінен шыгыс елдеріне немесе Алтай тайпаларының жеріне көшіп келген.

Б. з. б. 1800—1600 жылдары шығыс Азияға келіп қоныстанып, Қазақстан мен оңтүстік Сібірде орналаскан жеріне қарай, Енисейде Андрон елді мекеніне байланысты аңдроновтар мэдениетін қүрады.

Андроновтар мэдениетінің дамуы 3 кезеңге бөлінеді: 1) ерте кезең (б. з. б. XVIII—XVI ғасырлар), 2) өркендеген кезең (б. з. б. Х^Л-ХШ ғасырлар), 3) кейінгі кезең (б. з. б. ХІІ-Х ғасырлар).

Кеңес ғалымдарының зерттеуімен соңғы 40 жыл ішінде шамамен аңдроновтардың 150 мекені мен көптеген бейіттері ашылды. Олардың қоныстанған жерлерін тек Батыс Сібір мен жоғарғы Енисей аңғарынан ғана емес, Тянь-Шаньнан, Тәжікстаннан, Ауғанстаннан, ал кейбір андроновтарға тэн белгілерді Солтүстік Пэкістан жерлерінен табуға болады. Соған қарамастан, андроновтардың түп тамыр мекеніне Қазақстандағы жэне Орал өңіріндегі жерлер жатады. Олардың ескерткіштері осы аймақтан көп табьшған.

Андроновтар түрған жерден бидай үнтақтағыш (тартқыш) тас табылған. Қола дәуіріндегі жартастардың суреттеріне көз салсак, олар бүқаға соқа жегіп, жер жыртқаны да аныктадды. Андроновтарда түрғын үйлер де көп кездеседі. 1 — 1,5 метр қалындыкта евдеген ағаштардан екі қабатгы немесе пирамида тәріздес шатырлар салынған. Ол үйлерде мүржалар жэне күн сэулесі түсетін ашық жерлер — түңліктер қалдырған. Шатырлар бірнеше діңгекпен үсталып түрғызылған. Түрғын үилердің жарты бөлігін қыста жас малдарды бағуға арнап бөлген. Андроновтардың үйлері түрған жерлерден жылқы жэне қой сүйектері көп табылған.

Қорыта келе, қалдырған іздеріне сүйенсек, олардың дэнді дақьшмен бірге негізгі асы сүт тағамдары екенін көреміз жэне андроновтардың емір сүруінің негізгі кайнар көзі мал шаруашьшығы болып табылғанын да байқаймыз.

Андроновтар мәдениетін зерттеуші археологгар арқылы білетініміз — бейіттерден табылған түрлі қарулар: қола шокпар, садақ пен ок, кола балталар жэне кола кылыштар табылған. Ал эшекей бүйымдар арасынан мыс білезіктер мен жүзіктер, алтын жалатқан жүзіктер, күмістен жасалған омырауға тағатын әшекейлер табылған. Андроновтардың қол өнері тек әскери қарулармен шектеліп қалған жок, сонымен бірге маңызды мэдени заттармен де толықтырьшып отырды. Түрғын үйлерінен арбаның дөңгелегі, темірмен немесе қоламен көркемделген дөңгелектер табылған. Темірден жасалынған арба дөңгелектерінің атка жегілген бөлігін тек Тянь-Шань жартастарының арасынан ғана емес, балшық ыдыстардың бетіндегі суреттерден де көреміз.Түргьш үйлеріне карап, біз андронов тайпаларындағы адамдардың отбасы мүшелері көп, қарапайым жэне бай болып бөлінгенін байқаймыз.

Қазіргі болжам бойынша, Азия елдерінде ассимилияцияға үшыраған арилердің кейінгі үрпақтары коныс аудара бастайды, бірақ оның тура уақытын кесіп айту қиын.

Соңғы зертгеулерге карасақ, арилер б.з.б. I мыңжылдықтьщ басында Қазақстан мен Орта Азияда өз тіршіліктерін аяктаған.

Сонымен, жаңа дәуірге дейінгі III мыңжылдық аяқталар шақта, үнді-ирандықтардың бір бөлігі Ираннан Қазақстан жеріне, Орта Азияның солтүстігіне, Енисей жеріне көшіп келген. Шексіз-шетсіз Еуразия даласында материадцык мэдениет ойдағыдай дамыған. Мүнда мыс пен қалайьвдан коспа жасауды, темір корытуды үйренген. Онда тамаша әшекей заттарын, еңбек қүралдары мен қарулар жасайтын болған. Қанжар, айбалта, найза, сүңгі сияқты кейінгі табылған күрадцар соның айғағы.

Сактардын ескі зираттары, оның ішінде патшалардың топтануы Талас, Шу, Іле жағалауларында қырғыз жэне Жонғар Алатауының бөктерлерінде, Кеген мен Нарынкоддың таулы аймақтарында, содан соң, Еділ мен Дунай аралығынан табылған.

Ежелгі текстің сақтар туралы дерек беретін екі тобы белгілі- Ахеменид патшасының сына жазу үлгісімен Геродоттан басталған грек-рим авторларының шығармалары, оған коса ежелгі авторлардың шығармаларында эр түрлі жодцармен алынған және әркандай сараптаудан өткен баска хабарлар да бар. Мысалы, Геродоттьщ хабарламаларында тек парсылар емес, сонымен катар жергілікті скифтер мекендеген орындар да белгілі болады, онда скиф жеріне саяхат жасаған жэне шығысқа сапар шегу мэселесі туралы мөлімет жинаған Қаратеңіз гректерін атайды. Мүны Орта Азиялыктардың сол кездегі "мекендеу әлемі"— Хань мемлекеті кезінде жазылған тарихи деректер, ертедегі қытай жазбалары толыктыра түседі.

Массагет, яксарт тайпалары Кек теңіздің, Арал теңізінің солтүстік жэне шығыс-солтүстік өңіріне, Сырдарияның оң жақ алқабына орналаскан. Ерте заманда Сырдария "Яксарт" деп аталған. Дайлар (немесе дахилар) тайпасы Сырдарияның төменгі жағына, Көк теңіз қолтығына орын тепкен.

Каспилер тайпасы Каспий теңізінің шығыс жағалауын мекендеген. Памир — Алтай тауларының солтүстік шекараларынан бастап, Тянь-Шань тауларын басып өтіп, шығыс солтүстікте Алтайдың сілемдеріне дейінгі, солтүстікте Балқаш көліне жэне Шу өзенінің аяғына дейінгі, батыста Талас езенінің жағалауына дейінгі жерлерді қоныстанған.

Исседондар тайпасы: Іле мен Шу өзендерінің өн бойын, оның шығыс жағындағылары Тарбағатай тауына дейін созылған алқапты мекендеген.

Аримаспалар тайпасы исседондардың солтүстік жэне шығыс-солтүстік жағында, Алтайдың батыстағы сілеміне дейінгі жерлерде түрған.

Сарматтар мен савроматтар тайпасы Каспий теңізінің терістігінде, шығыста Еділ өзеніне дейінгі, солтүстікте Жайық өзенінің басына дейінгі жерлерде түрғаны белгілі.

Геродотта скифтердің әскери эдет-ғүрыптары былайша суреттеледі: Скифтер алғашқы олтірген жауының қанын ішеді де, өлген қарсыласының басын патшасына экеледі. Өйткені ол озі мертіктірген жауының басын экелмесе, түскен олжадан өз үлесін ала алмайды. Қүлақтың түбін айналдыра кесіп, бас терісін сылып алады да, оны қолдан жүмсартып, өзі мініп жүрген атына байлап алып жүреді. Кептеген скифтер одан жамьығы тігіп алады. Жауларының бас сүйегін еңдеуден откізеді де, оның қастан томенгі бөлігін терімен қаптап, пайдасына жаратады. Ал егер жеңімпаз дэулетті адам болса, бас сүйектің ішін алтынмен аптайды да, оны тостаған ретінде пайдаланады. Егер скифтер өз туыстарымен келіспей, араларында кайшылық туса, патша алдында кінэлаушы айыпталушыны жеңіп шыкса, бүл ерлігін мактаныш түтып, елген айыпталушының бас сүйегін жауларынікі сияқты ондеуден өткізіп, түрмысына пайдаланады.

Жыл сайын әскер басы өз жауынгерлеріне арнап шарап әзірлейді. Оны ішуге тек жауын жеңген скиф кана хақылы болған. Ал карсыласын өлтіре алмаған жауынгер шарапқа ерінін де тигізе алмаған. Бүл скиф үшін ең ауыр жаза болып есептелді. Ал скиф жауын өте коп мөлшерде олтірсе, онда оған екі тостаған шарап берілген.

Егер скифтер ант-су ішіп келісімге келетін болса, үлкен кыш тостағанға шарап күйып, оған ант берушілердің қанын араластырып ішеді

№ 4-5. Тақырыбы: Азия мен Еуропадағы хундар империясы

2.Азиядағы хундар күрған мемлекет

3.Хундардың экономикасы және мемлекетгі басқару дәстүрі

4.Шығыс Еуропадағы хундар империясы

1. Біз сөз еткелі отырған ежелгі хундар кімдер? Олардың шығу тегі қандай? Мекендеген жерінің аумағы, даму кезендері, түрмыс-салты, діни сенімі, хундардың Азия мен Еуропада қүрған мемлекеті, оны басқару дөстүрлері, шаруашылығы, мэдениеті, көршілес елдермен қарым-қатынасы жайлы біз не білеміз?

Ежелгі хундар туралы ең алғашқы жазғандар қытайдың эйгілі үш тарихшысы еді. Олар: Біріншісі — Қытай тарихшыларының атасы деп саналатын Сыма Цянь (б. з. б. 135—67жылдар). Оныңеңбегі "Ши-цзи" ("Тарихижазбалар") 130 бөлімнен түрады. Соңғы бөлімінде Сыма Цянь хундар, Орта Азия халықтары, оғыздар, каңлылар, үйсіндер, қырғыздар және басқалар туралы да жазыпты. Хундар туралы ол келтіретін мэліметтердің бэрі өте қысқа — үзінді түрінде.

Екінші тарихшы — Бань-Гу. Ол жазған еңбек "Цянь Хань-_Шу" ("Батыс Хань мемлекетінің қүжаттары") деп аталады. Бүл еңбек біздің заманымыздан бүрынғы 206 жылдан басталып, біздің заманымыздың 25 жылына дейінгі оқиганы камтиды.

Үшінші тарихшы — Фай Е-нің "Хоу Хань-шу" ("Шығыс Хань мемлекетінің қүжаттары") — жоғарыда аталған екі тарихшының ізімен жазылған аса қунды еңбек. Бір артықшылығы — түркі халықтары туралы арнайы тарауы бар. Олар: "Чжоу-шу" ("Чжоу үлысының қүжатгары"), "Бэи-ши" ("Алдыңғы үлыстар тарихы"), "Түн-дянь" ("Бөгде тайпалар жылнамасы"), Тайпин хуан-юи" ("Көне тарих туралы дерек") және тағы басқалары.

Еуропа тарихшыларынан хундар туралы жазған Аммиан Марцеллин — біздің заманымыздың IV ғасырындағы Рим тарихшысы. Ол біздің заманымыздың I ғасырынан V ғасырына дейінгі хувдар туралы маңызды деректер қаддырған. Оның еңбегі —"Іс-қимылдар" деп аталатын 31 кітаптан түратын шығарма. Ал Гот тарихшысы, біздің заманымыздың V ғасырында емір сүрген Иордан хундар кесемі Ругила, Аттила басқарган мемлекет туралы жэне Аттиланың Римге жорығы туралы, соғыстың жеңістері жөнінде ете бағалы мэліметтер келтірген.

Орыс тарихшылары ішінде аса күнды деректер жазған Бичурин Н. Я. (1777—1853)— архимандрит, орыстың белгілі кытайтанушысы, 1807 жыдцан бастап 14 жыл бойы Пекиндегі Орыс діни миссиясының басшысы болып, сол кезде қытай тілін үйренеді. Негізгі еңбектері Орта жэне Орталық Азиядағы түркі тілдес халықтардың көне тарихы мен этнографиясын қытай деректемелері бойынша зерттеуге арналған.

Хундар тарихнамасына айтарлыктай үлес косқан ғалымдар Н. А. Аристов, В. В. Бартольд, Л. Гумилев, Қ. Акишев, Г. А. Қушаев, әкелі-балалы Аманжолов С. жэне Аманжолов А. еңбектерін айтуға болады. Аристов Н. А. Түрік тайпалары мен халықтарының этникалык қүрамы және олардың саны жоніндегі мэліметтер туралы макдлалар (СПб, 1887), "Живая старина" ("Тірі ескілік") жеке Г/рет шығуы, 1896; Бартольд В. В. История турецко-монгольских народов. Ташкент, 1928; Бартольд В. В. Соч., т. 5. 1964; Гумилев Л. Н. Хунны: Средняя Азия и древние времена. М., 1960; Гумилев Л. Н. Қиял патшалығын іздеу. Алматы, 1992; Акишев К., Кушаев Г. А. Древняя культура саков и усуней долины реки Или. Алматы, 1963).

Міне, осы еңбектерге сүйене отырып, өу баста қойылған сүрақтарға тоқталайық. Хундардың шығу тегі туралы тарихшылардың зерттеулеріне сүйенсек, б. з. б. III ғасырда хундар түркіше сойлеген және олар қаңлы, үйсін, кырғыз т. б. жиырмадан астам түркі тайпаларымен бірге өмір сүрген. Откен ғасырларда-ак Еуропа ғалымдары хундардың кім болғанын, Еуропаға қайдан келгені туралы ғылыми зерттеулер жүргізе бастаған. Хундар өздерін эр түрлі атаған: монғолмыз, түрікпіз, славянбыз, неміспіз, иранбыз деген жэне басқа да халыктарды айтқан. Кейінгі жылдары қазіргі Монғолия мен Байкал өңірінде кеп ғасыр өмір сүрген сюннуларды (хундарды) жамандап жазған қытай жазбалары табылды. Қытайлардың оларды жек коруінің себебі де бар еді. Сюннулар (хундар) туралы жазылған бір қолжазбада мынадай мінездеме берілген: "Дэстүрлері бойынша малдың етін жеген, оның сүтін ішіп, мал терісінен киім жасап киген, малдары шөп жеп, су ішкен, жылдың эр мезгіліне карай су, шөп іздеп олар бір орыннан екінші орынға көшіп отырған. Оларда ішкі жэне сыртқы қоргандар жоқ, түрақты мекен-жайлары жоқ, қалалары болмаған және жер оңдеумен айналыспаған. Әрбір еркек жауынгер болған. Соғыста қүстардың тобы сияқты жауына бәрі күлшына жабылады, ал жеңілген кезінде бытырап кетеді, сонан соң қайта жиналады" дейді.

Сюннулардың тарихы кытай жазбаларында біздің заманымыздан бүрынғы 403 жылдан басталады. Біздің заманымыздан бүрынғы 206 жылы олардың көсемі Моде еді. Ол жоғары қолбасшының баласы болғаны айтылады. Қытайлар түркілерді сюннулардың (хундардың) үрпақтары деп есептейді.

Түркі тайпаларының кепшілік бөлігі ертеде Алтайды мекендегенін түркі халқының аңыздары, тайпа, езен, кел, тау аттары айғактайды. Түркі халқының шығуы туралы ешкдндай нақты дерек болмағанымен, хун империясы ежелгі түркі мемлекеті болып саналады.

Орыс ғалымы Н. А. Аристовтың айтуынша, б. з. б. III ғасырда хундар түркіше сейлеген. Хун замандастарына кангюйлер, үйсіндер және Жетісу бойынан ығыстырылған сақтар (қытайша: сэ) жатады. Сол кездегі Енисейде түрған қырғыздар қытай деректеріндегі хундар дэуірін, б. з. б. 201 жылды еске түсіреді. Ежелгі қытай транскрипциясында қырғыз деген сез — гяныунь.

Ғасырлар бойы сахарада айтылып келген ертегі-жырды, аңызды, әңгімені ең алғаш шығарып таратқан көшпелі түркі тіддес елдер. Олардың ішінде жүртшылық жүрегінен белгілі орын алып, тарихта көрнекті ат қалдырғандар үйсін мен қаңлылар, қырғыз бен үйғырлар, одан бергі оғыз бен қыпшақтар, карлық, керей, наймандар еді. Бүл елдердің ішінде үйғыр мен қырғыз жүрты болмаса, өзгесінің барлығы тарихи дэуірлерде бүгінгі қазақ даласында тіршілік жасап, олардан тараған рулардың көпшілігі бері келе қазақ елінің іргесін күруға негіз болды. Сондықтан, бүл айтқан ескі рулар жасаған мэдениет бүйымының іздері де, оның ішінде халық жыры, эпос, ою-өрнек, сэулет өнері, жүртшылық салты, елдік заңы, барлык рухани тіршілігі сахараны үздіксіз коныс еткен, олардың түбегейлі мүрагері қазақ елінің түрмысында ашығырақ сақталды"¹.

Бүдан шығатын қорытынды: түркілер — хун үрпақтары, адамзат тарихында ежелден келе жатыр. Олардың қалыптасуын ежелгі Қытай, Грек, Рим жүртының қалыптасу тарихымен қатар қойып салыстыруга болады.

Хундар мекендеген аумақ

Хундар жүрты үш бөлікке бөлінген. Біріншісінің ішінде сюннулар болды, олар біздің заманымыздан бүрынғы мыңжыддықтың-ортасынан бастап Хуанхэ өзенінің орта түсы мен төменгі ағысындағы қазіргі Қытай жерін жэне Орта, Орталық Азияның көп бөлігін қамтып, Шығыс Түркістаннан Оңтүстік Манчжурияға дейінгі аумақты алып жатты.

Екіншісі — біздің заманымыздан бүрынғы мыңжылдықта сыртқы Монғолияда, солтүстік Манчжурияда түркі-монғол тілінде аралас сөйлеген сэнбилер. Кейіннен сэнбилер солтүстік Вэй әулетін қүрған (386—534 жылдар).

Үшіншісі — түркі тілінде сөйлеген тайпалар коныстанған орта. Мүнда Ішкі Монғолияда, Байкалда, Ордостан (Ордос — Қытайдағы өзен) Алтай, Тарбағатай, Жетісуға дейінгі жерлерді мекендеген хун тайпалары калыптаса бастайды. Бүл тайпаларда түркі тіліңде сөйлеушілер көбірек болған, ал бүлар бүрынғы сақ тайпаларының үрпақтарымен көрші түрған.

Осы аталған хундар мекендеген үш бөліктегі жерлерде түркілік және монғолдық тіл тобына жататын тайпалар одағы араласып түрған. Ал олардың батысқа өтуі ерте басталадьь/

Бүлар Еділ мен Дунай бүлғарларының тілдерін керсетеді (бүлғарлар славянға жатпай түрғанда). Қазіргі уақытта бүлғарлардың, чуваштардың тілінің негізгі бөлігі Еділ бойындағы татарларда, гагауыздарда, қүмықтарда т. б. түркі тілді тайпаларда сақталған.

Мүның бэрі біздің заманымызға дейінгі мыңжыддықтың аяғында, біздің заманымыздың I мыңжылдығының басында болған

2. Азиядағы хундар күрған мемлекет

"Сүй патшалығының тарихы" деген кітаптың "Жаграпиялық дерек" деген бөлімінде былай делінген: "Бесбалық күмды аймағының терістігі — алдыңғы хань патшалығы түсында (б. з. б. 223—206 жылдарда) үйсіндердің дунхудағы жері, соңғы хань патшалығы түсында (б. з. б. 225—220 жыддары) хуңдардың ордасы түрған жер. Ордадағы (хундардың, эскери лагері мен эскери басшы ставкасы осылай аталған) үйсіндер басшысы хундардан шекаралық аймақты босатуды талап етті. Согыстан қауіптенген ақсакалдар хундардың көсемі Модеге дунхуларға жерді беру туралы кеңес айтты. Бүған Моде: "Жер — мемлекеттің негізі, оны беруге бола ма, сірэ?"— деп қатты ашуланды. Сонан соң атына мінді де, соңынан ермегендердің бастарын алуды бұйырып, шығысқа қарай жылжиды. Дунхуларға түтқиылдан шабуыл жасап, оларды талкандады, басшысын өлтірді, адамдарын және малдарын өзіне қосып алды". Хун тэңіркүтының алғашқы қадамын Сыма Цянь осылай жеткізеді.

Біздің заманымыздан бүрынғы 203—202 жылдары Моде Саян, Алтай жэне жоғарғы Енисей тайпаларын (оның ішінде Хакас аумағындағы ертедегі қырғыздарды) бағындырып, өз мемлекетінің солтүстік шекарасын түбегейлі орнықтырды. Бірак әлі де ең басты екі қарсыласы — Қытай мен юэчжилер (иран тілдес үлы жүздер) қалып еді.

Б. з. б. 202 жылы Қытайда азамат соғысы аяқталды. Ел басына Хань династиясы келді. Оның негізін калаушы Лю-Бан (император Гао-ди) мемлекет шекарасын кауіпсіздеңціруге тырысып, б.з.б. 202 жылдың қысында хундарға қарсы әскер шығара бастады. Бірінші қақтығыстан соң-ақ Моде кейін шегінді, ал олардың соңынан жүріп отырған Хань әскері өзінің негізгі күшінен бөлініп, көз жазып қалды. Әскерімен бірге императордың өзі де бар еді. Мүны байқаған Хундар шегіністі бірден токтатып, төрт атты корпусымен императорды Байдан тауының маңында қоршауға алды. "Жеті күн бойы таудағы жэне одан сырттағы Хань әскерлері бір-біріне азык-түлік көмегін де, эскери көмек те бере алмады",— деп жазады тарихшы Сыма Цянь.— Батыстағы сюннулар атты эскері — ақ аттарға, ал шығыс беттегілер — түмсығында ак дағы бар сүр аттарға, солтүстіктегілер — қара түмсықтыларға, ал оңтүстік жақтағылар — жирен аттарға мінген".

Императорга хундармен туыстыққа негізделген бейбіт келісім шартын жасауға уәде беруден басқа жол қалмады, яғни Модеге император үйіндегі ханшайымды беруге тура келді. Бірақ император өз уэдесін хундардың дүркін-дүркін шапқыншылығынан кейін ғана орындады, ханшамен бірге жыл сайын сыйлық беріп отыруға міндетті болды. Ол сыйлықтар — жібек маталар, шарап, күріш, эшекей бүйымдар еді. Шындығына келгенде бүл салыктар көзбояушылық еді. Хундар мен Хань арасындағы бейбіт қатынас б. з. б. 166— 163 жылдарға дейін созылды. Бүдан соң туыстық пен бейбітшілік туралы шарт кайтадан басталып, жаңарып отырды.

Моде мен оның мүрагерлері, дәлірек айтқанда, тэңірқүт Лаошаньнің ең қатал соғысты үлы жүздермен (юэчжилермен)жүргізуіне тура келді (б. з. б. 177—176 жылдары). Күрес цшрек гасырға созылды және біздің заманымыздан бүрынғы 174—167 жылдары хундар үйсіндермен одақта болудың нэтижесінде қатты шиеленіскен соғыста жеңіске жетті. Юэчилер көсемі үрыста қаза тауып, оның бас сүйегінен тэңірқут Лаошань ішімдік ішетін сүйек тостаған жасатады. Бүл жөнінде қытайдың жазба дерегінде: "Хундардың тэңірқүты Аслан (Лауошань) үлы жүздер тайпасының ханын өлтіріп, оның бас сүйегінен шарап ішетін ыдыс жасаткан. Алғашында үлы жүз тайпалары Дун Хуан мен Жылан тауы арасында отыратын, енді хундардан жеңіліп, алыстағы өңірлерге қарай ауып кеткен. Үлы жүздер (юэчжилер) хундардан жеңілген соң Ферғанадан өтіп, Бактрияға шабуыл жасап, оларды бағындырып, өз ордаларын күрған" делінген. Осылайша бүл жолғы шабуыддар арқылы хундар мен үйсін тайпалары үлы жүздің қоныстарын тартып алып, оларды өз боданына айналдырған.

Б. з. б. 56 жылы оңтүстік хундар тэңіркүты Хуханьенің басшылығымен шапқыншылықтан бас тартады да, қытаймен бейбіт катынастар орнатады, ал кытайлар олардың тынышталуы үшін бэрін істеді, сөйтіп 50 жылдай уақыт бойы хун — қытай шекарасында қақтығыс болған жоқ. Солтүстік хундар тэңірқүты Чжичжидің басшылығымен Орта Азияға кетіп, одақтас қаңлы мемлекетіне өтгі, бірақ бүл жерде хундар кытайдың экспедициялық корпусына тап болып, талқандалады. Өйткені қытайлар Чжичжиді қаңлы мемлекетімен бірігіп, Шығыс Түркістандағы билігіне қауіп төндіреді деп күдіктенген. Осы түстарда хун тайпалары ыдырап, оңтүстіктегілері қытайдың боданына айналып, солтүстіктегілері кытай әскерлерінен жеңіліп, батыска карай жылжиды. Біздің заманымыздан бүрынғы 49 жылы Барқол маңында билік қүрған хун тайпаларының тэңірқүты Шөже үйсіндердің терістік өңірдегі Күнбиіне елші жіберіп, оларды өздеріне қаратпақ болады. Қытай жазба деректері бул оқиға жайлы былай деп жазады: "Үйсіндер тайпасы хундардан келген елшіні өлтіріп, басын кесіп алып, қытай патшаларының өкілдігі түрған жерге жібереді. Өзі 8 мың әскерді бастап, тэңірқүты Шөжеге қарсы соғысқа аттанады. Алайда бүл жолғы соғыста үйсіндердің кіші Күнбиі атанған Өжет батыр жеңіске жетпеді".

Біздің заманымыздың 48 жылы хундар солтүстік жэне оңтүстік болып екіге бөлінді. Оңтүстік хундардыңтағдыры негізінен Хань империясынатэуедді болды. Солтүстік хундар

—Енисей (ежелгі қырғыз) тайпаларынан, эсіресе дуньху — үйсін үрпақтарынан, сэнби—Манчжуриядан айырыла бастады. Хундардың ставкалары Батыс Монғолияға, солтүстік-батыс Сібірге, Шығыс Түркістанға ығыса отырып, біздің заманымыздың II ғасырының бірінші жартысында хун тайпаларының миграциясы эуелі Қазақстанның шығысына —Тарбағатайга жэне Жетісуға қарай ығысты. Осы кезде хундар өздерінің 5 ғасырдай өмір сүрген Юэбан мемлекетін күрды, ол мемлекеттің ордасы Балқаш көлінің солтүстігінде орналасты. Ал кейін хундар Батыс Сібір угор тайпаларымен бірге Орал, Каспий, Еділ маңыңдағы жерлерге коныс аударды.

Хундардың экономикасы және мемлекетгі басқару дәстүрі

Сыма Цяньнің жазғанына қарағанда, хун коғамының экономикасы тіптен қарапайым болғанға үқсайды: "Жай уақытта олар мал бақты, эрі аң, күс аулаумен айналысты, ал қиын-қыстау кездердегі шабуылдың дайындығы ретінде эркім өзінше эскери істерге үйренді.

Жылқы табынынан басқа хундардың негізгі байлығы — сиыр, қодас, түйе, қой жэне ешкі отарлары болады. Мал

жеке меншікте үстадды, эр отбасы туыстығына байланысты аумақтың белгілі бір бөлігінде мал жайды, эрі ол жерді бүкіл туыстарына корған түтты. Адам баласы мүліктерінің бүтіндігін сақтау мақсатымен, Сыма Цянь айтпақшы, "Әкесі немесе баласы өлген жағдайда, олардың әйелдерін туыстары әмеңгершілік жолымен өздері алып отырған", басқа көршілері сияқты хундарда да көп эйел алу болған. Бөтен мүлікті ұрлағандығы үшін бүкіл отбасы қатаң жауапка тартылған, ал мал үрлаған кінәлі отбасы қулдыққа түсіп отырған.

Хун қоғамының жоғарғы билікті төрт аристократиялык ру күрды, олар — яғни кез-келген бір ер кісі өзіне әйелді тек қалған үш рудан ғана алуға болатын, бір-бірімен некелік қатынаста байланысқан рулар еді.

Бағынышты тайпалар осы төрт тайпаға мата, қой терісін жэне басқа да салык түрлерін төлеп отырды. Егер салықты дер кезінен кешіктірсе, хундар олардың ру басшыларын дарға асты. Борышкердің әйел-баласын ездері алатын болды. Бостандыққа шығу үшін ерекше төлем талап етгі. Хундардағы қүлдықты көрсететін мэліметтер жиі кездеседі. Қүлдыққа негізінен түткындар алынды, ал кейде эр түрлі қылмыстары үшін хундардың ездері де қүлдыққа түсіп отырды. Өзге тайпалықтар яғни қүддар көбінесе отырықшы шаруашылықта пайдаланылды, олар бекітілген қалада хундармен бірге өмір сүрді, жер жыртты, тас калау жэне қүрылыс жүмыстарына қатысты, қолөнер өндірісіне араласты. Қүлдықтағы хундардың жағдайы онша анық емес, олар патриархалдық отбасының ең төменгі тобын күрауы мүмкін.

Хун мемлекетінің қүрылымы да қатал иерархиялы болды. Б. з. б. V—IV ғасырларда жун (хун) тайпасынын, әскери демократиясынан өсіл шыққан хун державасы көршілес тайпа одақтары жэне қытай патшалығымен соғыста әбден шындалды. Мүндай мемлекет тек әскери әкімшілік принциппен үйымдастырылған, орталықтандырылған империяда ғана болуы мүмкін.

Қатал билік жүргізген ел басын "тэңірқүты" деп атаған. Ол "Аспан мен Жерден жаралган, Күн мен Айға теңестіріп койылған үлы хун — Тэңірқүты деген арнайы титулға ие болған. Оны "Көк үлы" деп те атаған. Оның билігі мынадай міңдеттер мен функциялардан көрінеді: а) мемлекетгің барлық аумағы мен баскару міндеті, осы аумақты корғау функциясы; э) соғыс және бейбітшілік шартын жариялау міндеті мен эскерге жетекшілік ету функциясы; б) мемлекеттің барлык карулы күштеріне жүмсалатын шығынды ез қолына жүмылдыру жэне сыртқы саяси бағытты анықтау функциясы; в) қарамағындағы эрбір адамның өмірі мен өліміне жауаптылық міндеті.

Мемлекетте Тэңірқутынан кейінгі лауазымды кісілер — сол жэне оң (батыс, шығыс) "дана басшылар", яғни олар Тэңірқүтының балалары мен жақын туыстары болды. Олар империяның батыс және шығыс аумағын баскарды, эскердің сол жэне оң канатын басқарды. Бүлардан кейін Тэңірқүтының белгілі бір аумағын басқаратын басқа да туыстары түрды, олардың бэрі эр түрлі лауазымға ие бодды жэне "он мың жауынгердің үстінен қарайтын басшылар" деп атадды. Бүлардың жалпы саны империяның батыс, шығыс жақ бөліктеріне, әскердің сол, оң канатгарына бекітілген 24 жоғары әскер басылардан қүралды. Бүл орындарға Тэңірқүтына туыстық жакындығына карай алынды. Басшыларды Тэңірқүты өзі белгіледі. Ол эр басшының иелігіне сонда мекендеуші түрғындарымен бірге аумақтар бөліп берді. Тәңірқүтының рүксатынсыз тайпалардың баска жаққа көшуіне қатаң тыйым салынды.

Мемлекетте барлык ер адамның негізгі борышы әскери кызмет бодды. Әр хун жауынгер атанды жэне әскери міндетгі орындауға бас имегендерді өліммен жазалады. Барлык, ер адам балалық шағынан өмірінің соңына дейін қатал бекітілген эскери бөлімшелерге жазылып койды, әркайсысы өз басшысының буйрығымен соғысты.

Міндетті түрде төрт аристократиялық рудан шықкан басшылар "аспанға, жерге, адам рухьша, аспан элемінің рухына қүрбандык шалуға" жылына үш рет, ал "мемлекет істерін талқылауға, адамдар мен үй жануарларының санағьш тексеруге" күзде бір рет Ордадағы тэңірқутына барып түрды. Бүл жиынды баскару уйымы дегенмен, ол туыстардьщ

отбасылык кеңесі ретінде өтеді, өйткені оның катысушылары Төңіркүтының туыстары болатын.

Сөйтіп Хун империясының басқарушы тобы рулық-тайпалық негізде калыптасты; мемлекеттің жоғарғы басшыларын сайлауда туыстык қатынас шешуші мәнін сақтады. Барлық аксуйектер ру ішілік жөне тайпа ішілік байланыстарды сақтай отырып, қатардағы тайпалармен кандас ретінде көрінді. Сондай-ақ ру арасында азық-түліктерді бөлу жайылым жерлерге деген жеке меншіктілік жоғарыдағылардың саяси күшінің негізін күрады.

Хун империясының үш ғасырдай емір сургенін және усақ хун мемлекетінің бірнеше ғасырғы өмірін жалғастыру ушін бүл қүрылымдардың барлығы толық түрақтьшыққа ие болды.