Шығыс Еуропадағы хундар империясы

Біздің заманымыздың басындағы I ғасырда Хун одағы еьсі топқа жарылып, бірі — Шығыс хун мемлекеті, екіншісі Солтустік Батыс хун мемлекеті болып аталған. Екі мемлекеттің екеуінде де түркі тайпалары билеп отырған бірнеше тайпалық одақтар болған. Солтүстіктегі Хун мемлекеіі біздің заманымыздың IV ғасырында әйгілі болып, шығыс Европаға қарай жылжыды. Б. з. IV ғасырынык 70-жылдарының аяғында хундар солтүстік Қаратеңіз оңірінде пайда бола бастады. Хундардан бірінші болып соккыға жығылғандар Азов теңізі өңірін мекендеген аландар (осетиндер) еді. Көшпелі аландардың біраз болігі қазіргі Кубань өзені бойындағы хундарға бағынды. Хундар екі бағытта ілгері жылжыды: біріншісі — қыста мүзды жолмен яғни Перекоп жэне Таман түбегі аркылы қазіргі Керчь бүғазы мен Қырымдағы Боспор патшалығына беттеді. Оның калалары алынды жэне тоналды. Мың жыддан аса емір сүрген Боспор патшалығы жойыдды. Екіншісі батыс және солтүстік батыста орналаскан Сармат — алан және Готтар немесе швед тайпасына бет түзеді. Вестоготтар (Батыс Готтар) Дунайға қашты, Остоготтар (Шығыс Готтар) талкандалды. Олардың королі 110 жастағы Эрмонарих жеңіліске үшырағанын көтере алмай, өзін-езі өлтірді. Сонымен Оңтүстік Батыс хундарға Еділ мен Дунайға дейінгі жерлерді мекендеген турлі тайпалар мен халықтар бағынды. Осыдан кейін — 376 жылы хундар Рим империясымен көршілес мемлекет болып, коп узамай оған күш көрсете бастады. 395 жылы хундар Закавказье мен Месопотамия аймағына шабуыл жасады.

Хундардың патшасы Аттила 450 жылы Рим империясының шекарасын кесіп өтуге дайындалады. Ол Рим императоры Валентино Ш-ден карындасы Гонорияны озіне эйелдікке және Рим мемлекетінің байлығы мен билігінің біраз болігін беруін талап етеді. Гонорияның өзі болса Аттилаға әйел болуға ықылас танытады. Оның себебі — Гонория кеп жылдар бойы оз туыстарымен Римде билікке таласқан еді. Сондықтан ол Аттилаға қүпия түрде сенімді кісіден хат жолдайды. Онда Аттилаға әйел болғысы келетінін білдіреді, оның белгісі ретінде қымбат жузігін беріп жібереді. Римдіктер муны біліп койып, катты дурлігеді, Муны ежелгі тарихшы "бүкіл мемлекетке жауыздық экелді, Римге опасыздық жасады" деп жазды. Әрине, Аттиланың сарайында 32 жастағы Рим қызынан басқа да жас қыздар жеткілікті еді. Бірақ Аттиланың Рим кызымен кесілер некесі римдік патшаның мүрагері болуға мумкіндік беретін еді.

451 жылы Аттила алып державаның эміршісі болды. Оған Днестрден Римге дейінгі, Балтык, теңізінен Қара тёңізге дейінгі жерлер бағынды. Ол қай жерге аяк басса, сол жерде үрей туды. Оның айтқанын ешкім екі етпеген. Аттилаға бағынбаған Рим ғана қалады. 451 жылы Аттила Рейн өзенін басып өткенде Римнің тағдыры қыл үстінде түрды. Римнің эскер басы Аэции деген адам еді. Ол жас кезінде хундардың тутқыны болған, сол жерде Аттиламен кездескен болатын, ол хундар әлемін жақсы білетін. Аэцидің туы астына вестоготтар, аландар, алемендер, бургундар, франктар бірігіп, 451 жылы 15 маусымда Тура каласының жанындағы жазықта Атгила әскерімен шешуші шайқас болады. Мүндай жүздеген мың әскер қатысқан ірі қантөгісті бүдан соң тарихта XIX ғасырға дейін ешкім көрген емес. Өлгендердің саны 166 мыңға жетіп, жапа шеккен жаралылар өзеннен қан араласқан су ішкен. Тіпті, аса берік, лирикалық өзгерістерге мойымайтын гот тарихшысы Иорданның өзі де шыдамай, осы шайқасты қайғылы суретгеген. Алғашқы шайкас Атгиланың жеңілісімен бітгі. Ол эскерлерімен бірге күшті лагерде тасалануға мэжбур болды. Шабуылды күту кезінде ол хундардың дэстүрі бойынша жау қолына тірі түспеу үшін өзін отқа жағуға дайын еді. Бірақ хундар бекінісіне шабуыл болмады, Римдіктер қүрған одақтың арасында өзара келіспеушілік, сенбестік, араздық бастадды, вестоготгар өз эскерлерін соғыс аймағынан алып кетті. Аттила болса, өз әскерлерін ертіп, аман-есен кері қайтты. Көп үзамай ол өзінің эскер қатарын толықтырып, Италияның оңтүстігіне — Римге қарай бет адды. Ол көптеген қалаларды: Аквилея, Верона, Монтуя жэне Бергамоны басып алды. Милан каласы Аттилаға тіпті өз еркімен берілді. Қала басшысы қақпаны езі ашты. Аттила сол үшін қайырымдылык, жасап, қаланы жай ғана тонады. Ендігі кезек Римдікі еді. Мәңгілік каладан Лев I Рим папасы Аттиладан қайырымдылык сүрау үшін елші жіберді. Елшілер Аттилаға кеп алтын, асыл заттар тарту етті. Күтпеген жерден Аттила келісім берді. Себебі, хун елінде оба ауруы басталған еді. Хун патшасы Поннонияға кетпекші бодды. Бірак Римдіктер Гонорияны эйеддікке бермесе, келесі жылы келіп қаланы шабамын деп қорқытты. Аттила қайтьш келмеді. Ол өз сарайына әйелдікке бургун елінің (немістің) сүлу қызы Ильдиконы алды.

Тойдың ертесі күні қызметшілері неке төсегінде жылап отырған қыз бен өліп жатқан Аттиланы көрді. Неміс тарихшылары: "Шындығына келгенде, ол кыздың бойынан алған қүмарлықтың куштілігінен өлді" дейді. Бірак Аттиланың өлімі Еуропаның шартарабына оның бургун корольдігін күйреткені жэне туысқандарын өлтіргені үшін кек алу максатымен Ильдико у берді деген хабар тарайды.

Аттила өлген соң Хун империясы ыдырады. Бірақ Аттила ел ауызында мэңгі қалды. XIII ғасырдың басында Австрияда, Дунай жағасында белгісіз шпильман (кезбе энші) көп ғасырлар бойы әр турлі герман халықтарына ауызша тараған батырлық туралы дастан жинап Жүріп, "Нибелунга" деген жыр жазып алды. Онда біз хундармен готтармен, бургувдармен, Ильдико сүлумен немесе Кримхильмен (оның еркелеткен аты Хильди) жэне катал Аттиламен кездесеміз. Жырда Аттила немісше Этцел деп аталады. Бүл жырда Кримхиль Этцелден (Аттиладан) ағаларының кегін алмайды. Керісінше, Этцелдің көмегімен бургун корольдығын қүлатып ағаларынан кек алады. Этцел біздің көз алдымызда ашык, жайсаң және кайырымды король, ак көңіл басқарушы болып көрінеді. Тарихтың тағы бір жүмбағы бар! Мумкін осылай да шығар. Аттиланың өлімі Римді қүткармады. Екі жыл өткеннен соң Римді Вандалдар басып алып, екі апта бойы тонады. Ал содан 21 жыл өткеннен кейін Батыс Рим империясы мэңгі жойылды.

Аттила империясының күлағанына 1400 жыл өтсе де, Европа елдерінің есінде сақталған, оған мысал — 1942 жылы 11 сәуірде Гитлер өзінің баспанасы —"Волчое логово" деп аталған үйде отырып, фашистік есіріктерге болашақта шығысты күлдықта үстау үшін мынадай кеңес берген: "Шығыс облыстарының халкына кару-жарақ беру керек емес, мүны бізге тарих үйретті, кару берсек, бүл улттарды билеу жойылады. Егер басып алған халықтардың (орыстардың), қырғыздардың, казақтардың, чехтардың) қолына қару берілсе, иэ, тура айтсақ бүл халықтар біздің билеуімізден кетеді. Біздің мақсатымыз шығыс облыстарының жерінде эскери тірек пункттер орнату жэне барлық немістердің осы әскери пункттермен тығыз байланыста болу керектігін жене бүлар өз тарихын, мемлекеттік үғымды білсе, бізге қауіп туғызады"¹,—деді.

Хундар көсемі Аттила қазіргі Вещр халқының мақтанышы екенін де айтқан жөн. Венгрияда Аттила атыида университет бар. 1994 жьшы 22 ақпанда Қазақстанға Венгрияның төтенше өкілі болып тағайындалған Торма Иожеф кезінде Аттила атындағы университетті бітіргеңін білеміз. Қазақстан Президентіне сенім грамотасын тапсырғаннан кейін, ол казақ — венгр халыктарының тарихи туыстығы тереңнен тамыр алып жатқанын, ежелгі хундар заманынан бері жан-жакты байланыста болғандығын атап өтті.

№ 6-7. Тақырыбы: Түркі тайпалары мен халықтарының шығу тегі, мекендеген аймағы және этникалық құрамы.

1. Түркі дэуіріндегі этникалық процестер.

2. Түркі тілдес бауырлас халықтардың географиясы.

Біздің заманымыздың I мыңжылдығында Еуразия далаларындағы этникалық орта бірте-бірте өзгере бастады. Биліктің элеуметтік консолидациясының жедел дамуы бірінші мыңжылдықтың екінші жартысында Оңтүсіік Сібір, Орталық жэне Орта Азия, төменгі Еділ жэне Солтүстік Сібір аумақтарында бірнеше түркі тілді тайпалардың жэне қағандықтардың қалыптасуына алып келдіДОлар: бірінші Түркі қағандығы — П Шығыс түркі қағандығы, Батыс түркі қағандығы, үйғыр, түргеш қағандығы, Енисей қырғыздарының, Хазар, Бүлғар, Қарлүқ, Қарахан, Қимақ және Арал бойы оғыздарының Қыпшақ, Хорезм мемлекеттері немесе империясы. Дәл осы уакытта казіргі түркі тілді тайпалардың этникалық-саяси бірігуі қалыптаскан еді. Осы дэуірде түркілердің рухани мэдениеті де жаңа сатыға көтерілген болатын. Түркі жазба мәдениеті мен сына жазуы, хатқа түскен түркі өдебиеті қалыптасты. Түркілер өздеріне алғашқы рет діни түсініктерді, нанымдары — буддизм, христиан, манихей, ислам діндерінің негізінен баска да өркениет жетістіктерін кабылдады. Көшпелі жэне жартьшай көшпелі өмір кеше отырып, біртіндеп қалалық жэне отырықшы түрмыска кошті. Отырықшылыққа кошкен тайпалар озіндік өркениетті мэдениет түрлерін қалыптастырды, олар сол кездегі элемдік мэдениетге өзіндік орын алды.

Осы процестердің бэрін үлы далада өмір сүрген коптеген тайпалардың біріне ғана тән немесе казіргі түркі тілдес тайпалардың бірінің ғана тікелей тарихы деп қарауға болмайды. Евразияның түркі тектес халықтары өздерінің алдындағы тайпалар сияқты үзак уақыт бойы түркі тілді халықгардың бэріне ортак тарюсты жасады. Тарих аренасында бір тайпаның орнын екіншісі ауыстыруын аддыңғы тайпаның тарихтан өшуі деп есептеуге болмайды. Олар пайда болған жаңа тайпаның саяси қүрамынан, ариліктердің, сактардың, хундардың этникалық топтарынан көрініс беріп, өзгеріске үшыраған турде тарих сахнасына кайта шығады. Түркі тайпалары қола дэуірінде пайда болып, ари, скиф-сақ, хун дәуірлерін басынан кешірсе де, олардың бірлестігі жоғалған жоқ. Тек көне түркі дэуірінде ғана этникалық негізде тарих аренасынан коріне алды.

V ғасырдың екінші жартысынан бастап түркі деген сөз (термин) алғаш рет кездеседі де, осыдан кейін кеңінен тарала бастайды.

Бүрын соғды тілі түркілер мен кытайлар арасындағы дипломатиялық қарым-қатынастарда пайдаланылып келген болса, кейін "түркі сөзі византиялыктарда, арабтарда, сириялықтарда, санскрит тілінде, көптеген иран, тибет тілдерінде кездесе бастады. Қағандық — империя қүрылған 460 жылға дейін "түркі" сөзі 10 (кейінірек 12) тайпа бірлестігінің атауы ретінде жүрді. Бүл термин кағандык өмір сүрген дэуірлерде де сақталып қалды. Бүл сөз ертедегі түркі текстерінде "түрік бүдун" атауы ретінде кездеседі (бүд — тайпа), яғни жекелеген тайпалардан қүралған тайпалар одағы. VIII ғасырдың ортасынан бастап тарихи жазбаларда " 12 тайпа түркі елі" деген термин кездеседі. Түркі тайпаларынан қүралған мемлекет те дэл осы сезбен аталды. "Түркі елі" деген атау ертедегі түркі эпиграфиялык ескерткіштерінде де, қытайдың тарихи жазбаларында да осы күйінде кездеседі. Кеңінен алып қарасак, бүл термин түркілер күрған үйым — көшпелі державаның атауы. Византиялыктар мен ирандықтар "түркі елі" деген сөзді жиі қолданса, кейде түркілердің озі де осы сезді кеп қолданған.Терминнің эрі қарай өріс алуы IX—XI ғасырлардағы араб тарихшылары мен географтарының еңбектерінде молынан кездеседі, ал бүл кезде "түркі" сөзі бір халықтың немесе мемлекеттің атауы ретінде қолданыдды. Дэл осы арабтардың ғылыми әдебиеттеріңде түркілер сейлеген тілдің генетикалық байланысы жэне түркі халықтарының генеологиялық туыстығы жайында айтылады, ал мүсылман тілдес халықтар жазбаларынан сырт жерлерде мүндай кең көлемде жазылған мэліметтер кездесе бермейді. Орыс жылнамасында 985 жьшы "торк" деген атау кездеседі. Бірак бүл — Үлы даланы мекендеген печенег, хлоабук, половец тайпаларымен қатар емір сүрген кешпелі бірлестіктердің бірінің ғана атауы.

Кеңес өкіметі жыддарындағы түркілердің тарихы туралы жазылған қүнды еңбектер: Толстовтың "Древний Хорезм" (1948) атты зерттеуі, Л. Еумилевтің "Древние тюрки" (1967),

"Поиски вымышленного царства" (1970) және "Хунны в Китае" (1974) деген күрделі зерттеулері түркі тайпаларының ғасырлар бойғы даму ерекшеліктері, этнос ретінде қалыптасу кезендері мен мемлекеті туралы сыр шертеді. Л Гумилев "Хунны в Китае" деген еңбегінде ерте замаңцарда Қазақстан, Алтай жэне Орта Азия жерлерін мекендеген басты тайпа — хундардың түркі қағанатына қатысы туралы жазды.

Академик В. В. Бартольдтың Орта Азия елкесін мекендеген тайпалардың тарихы жөніндегі еңбектерінің ғылыми маңызы зор. Ол бүл еңбектерінде араб, парсы жэне жергілікті тарихшылардың аса қүнды еңбектерін пайдаланған. Бартольдтың "Монғол кезеңіне дейінгі Түркістандағы христиандық туралы", "Жетісу тарихының очерктері", "Монғол шапқыншылығы кезеңіндегі Түркістан" т. б. еңбектері күні бүгінге дейін маңызын жойған жоқ. Оның бүл еңбектері Орта Азия жэне Қазақстан халықтарының кене дэуірден бастап-ақ өзіндік тарихи мәдениеті болганын дэлелдеп берді. Орыс шығыстану мектебінің негізін калаушылардың бірі болған ол Қазан төңкерісінен кейін Азия музейінің жанынан қүрылған шығыс зерттеушілерінің "Записки коллегии Востоковедов" дейтін баспасөз үйымын басқарды. Оның кептеген монографиялары ағылшын, неміс, түркі, араб т. б. тілдерде жазылған.

Бірак отаршыл Ресей үкіметінің ең қауіпті, ең қасіретті қылмысының бірі — Орта Азия мен Қазакстан, жалпы түркі халықтарының үлттык санасын күддануға күш салу еді. 1881 жылы Түркістан эскери округінің комендантының квмекшісі, патша генералы Мациевский Ташкентте жүмысқа кірісе бастаған Шығыстану коғамының мүшелеріне былай деп хат жолдайды: "Шығыстану қоғамының міндеті Шығысты зертгеу емес, Шығыс халқын орыстаңдыру". Патшаның саясаткер-ғалымдары орыстандыруды тоқтаусыз жүргізу үшін саяси-ғылыми айналымға "панисламизм", "пантюркизм" деген терминдерді енгізсе, Кеңес үкіметі жыддарында жергілікті халықты ата тарихынан, ата дэстүрінен, ана тілінен, үстанған дінінен безіндіру үшін неше түрлі қүйтыркы теорияны жан-жақты жетілдірді.

Қорыта келгенде, түркі халықтары дамуының I жэне II сатылары түркі тілді халықгардың этникалық тарихында өшпес із қалдырды.

"Түркі" сөзі біздің заманымыздан бүрынғы V ғасырда бірінші рет көшпелі халықтың атауы ретінде пайда бодды. Осы кезде түркілер Монғолиядан жөне Қытайдың солтүстік шекарасынан Қаратеңізге дейін созылып жаткан үлы көшпелі империяның негізін қалады. Үлы далада түркі мемлекетінің, түркі тілінің қалыптасу дэуірінен дерек бёретін Күлтегің ескерткішінде былай деп жазылды: "Әлемнің көгінде аспан, төменінде қоңыр жер пайда болғанда, осы екеуінін, арасында адам баласы жаратыццы. Адамзат баласының үстінен менің бабаларым Бумын қаған мен Истеми қаған билік жүргізді. Таққа отырған олар өз мемлекетін қорғап, Түркі зандарын шығарып, оны бекітті". Мүнда дүниенің терт бүрышьщ түгел өзіне табындырған алгашқы түркі қағандарының билік күрған уақытымен байланысты суретгеледі.

V ғасьірда түркілер деп Ашина ордасына қараған тайпалар аталды. Ал көршілес тайпалар түркілер қатарына саналған жоқ. Түркілердің шығу тегін зертгеу ғылымда XIX ғасырдың соңына дейін көршілес кытай, парсы, грек, Византия еддерінің деректері арқылы белгілі болды. 568—598 жылдары түркілерге қарай бірінші болып Еділден өткен Земарх баскарған Византия елшілері әрқандай деректер жазып қалдырды. Жекелеген түркі халыктары мен олардың тіршілік еткен мекені туралы толығырақ мәліметті біз IX—X гасырлардағы араб географиясынан кездестіреміз. Осы география_лық әдебиетте "түркі" деген сөз халыктар тобы жэне олардың тілінің ортақ иесі ретінде көрсетілген.

Соңғы жыддары лингвистикалык зерттеулер негізінде түркілердің шығу тегі, көне тарихы туралы мэселе карастырылу үстінде. Түркі халықтары туралы мәліметгердің басым бөлігі грек, парсы, мүсылман, кытай колжазбаларында кездеседі.

Грек деректерінен біз түркілер VI ғасырдың өзінде-ак Шығыс Европаға келіп, Византиялық қала Босфор мен Керч бүгазын жаулап алғавдығын білеміз. Парсы деректері бойынша түркілер парсылардан Каспий теңізінің оңтүстік-шығыс жағалауын тартып алғаны белгілі. Ең батыс түркі халқы печенегтер еді. Алғашында Еділден шығысқа карай мекендеген олар IX ғасырда Оңтүстік Ресейге қоныс аударған. Еділдің орта жэне төменгі ағыстарын мекендеген бүлғарлар мен хазарлар бір тілде сөйлейтін, тіддері түркі тілі тобындағы чуваш тіліне үқсайтын.

Еділден, батыстан шығысқа қарай Қытай шекарасына дейін оғыздар мекендеген, орталықтары Сырдарияның төменгі ағысында болған. Қарлүқтардың орталығы ТТТу өзенінің бойында болды. Тоғыз-оғыздардың орталығы Турфан еді. Кейбір авторлардың жазбаларында Жетісу аумағында Қарлүктармен катар басқа да түркілер мекендеген. Түркілер екіге бөлінген, олар Тухси мен Аз Шігілдер Ыстықкөлдің солтүстігін мекендесе, Яғма халқы Нарынның оңтүстігін қоныстанды. Тоғыз-оғыздардан солтүстікке қарай кырғыздар өмір сүрді, олардың орталығы Енисейде болды. Қырғыздардың батыс көршісі қимақтардың орталығы Ертісте болатын. Қимактар туралы Қытай, Орхон жазбаларында ешкандай дерек кездеспейді. Олардың батысқа қай жақтан келгені белгісіз. Қимактардың бір бөлігі — кыпшактар. Олар печенегтермен көршілес түрып, өз алдына жеке халық атанған.

Махмуд Қашқари күрастырған түркі тіддерінің эйгілі сөздігі—"Дивани луғат-ат-түрік"-те түркі тілдерінің жекелеген түрлері туралы көп мэліметтер келтіреді. Махмуд Қашқари көптеген түркі текті рулар мен тайпалар жерін аралап, олардың түрмыс-салты, тілі, ауыз жэне жазба эдебиеті туралы кыруар мол материал жинаған. Махмуд Қашқари бүл жөнінде быиай деп жазды: "Мен түркілер, оғыздар, шігіддер, яғмалар, қырғыздардың шаһарларын аралап, қыстақ пен жайлауларын көп жылдар аралап шықтым, лүғаттарын (сөздерін) жинадым, түрлі сөз касиеттерін үйреніп, анықтап шықтым. Мен бүл істерді тіл білмегенім үшін емес, кайта бүл тілдердегі эрбір кіші-гірім айырмашылықтарды да анықтау үшін істедім, солардың бөрін мүқият бір негізде жүйеге салдым"¹.

Махмуд Қашқаридің жазуы бойынша түркілерге шығу тегі жағынан түркі емес, бірақ түркіше білген халыктардың бэрі жатқызылады. Ол барлық түркі халықтарын солтүстік жэне оңтүсік деп екі топка бөледі, әркайсысында он-оннан халық болған. Солтүстік топқа енгендер: печенегтер, қыпшақтар, оғыздар, иемекгер, башкүрттар, ябакулар, татарлар, қырғыздар т. б. Оңтүстік тобына жататындар: шігіл, тухси, яғма, играк, чарук, жумыл, үйғыр, тангүт, хитай, табғаш.

Туркі халықтарының түрмыс белгілері, этнографиялық шығу тегі осы күнге дейін анықталмады. Тарихта алғаш рет еске алынатын кешпелі халықтар қандай этнографиялық жэне лингвистік топтарға жататындығы, олардың қайсысы түркі, моңғол немесе тұнғұстар болғаны туралы сүрақтың өзі даулы болып, шешілмей келеді.

V—VI ғасырларда түркілер далалы аймақтарды мекендеді жэне оларды қытайлықтар "жужаньдар", еуропалықтар "аварлар" деп атаған.

"Түркі" сөзі (кытайша "тукюе") б. з. VI ғасырывда біршші рет (бір) көшпелі халықтың атауы ретінде пайда болды. Бүл ғасырда түркілер Монғолиядан жэне қытайдың солтүстік шекарасынан Қара теңізге дейін созьшьш жатқан үлы көпшелі империяның негізін калады. Қытайлар Тумынь деп атаған (түркі жазбасында Бумин) империяның негізін қалаушы түлға 552 жылы дүние садды, оның ағасы Истеми (кытайша Шедеми) батысты жаулап алған, 576 жылға дейін емір сүрген. Бастапқыда ағалы-інілі екеуі бір-біріне тэуелсіз болған, кытайлар осыған сәйкес көшпелі империяларды солтүстік түркілердің мемлекеті жэне батыс түркілердің мемлекеті деп атаған. 581 жылы сол кезде кытай дянастиясының билігін колына алған Суйдың ықпалымен екі империяның арасы біржолата бөлінді. Келесі ғасырда екі империя да қытайдың Тань династиясына бағынышты болып, кытай басшылығын мойывдауларына тура келді. Солтүстік түркілер 830 жылдың, батыс түркілер 659 жылдың шамасында елу жылдай жат жүрттықтардың билеп-төстеуінде болғаннан кейін, солтүстік түркілер 682 жылы өздерінің тэуелсіздігі мен куаттылығын қалпына келтіруге мумкіндік алды. 682 — 744 жылдар арасывда өмір сүрген бүл жаңа мемлекетке түркі тілінің көне ескерткіші Орхон жазбалары тән. Жазбада 699 және 711 жылдары олар батыс түркілерді өзіне тэуелді ету мүмкіндігі туғаньш, бірак мүңцай билеп-төстеушілік үзаққа созылмағаны айтылған. Батыс түркі тайпаларының арасында түргеш тайпасы ілгері шығьш, VII ғасырдың соңында хандык билікті толық қолына алады. Түргеш мемлекетін 739 жылы арабтар элсіретгі.

Көне түркі тайпалары, олардың басшылары, батыстағы жэне шығыстағы көшпелі халықтар туралы эр түрлі пікірлер айтылады.

Батыс ғалымдары түркілер сақтарға туыс немесе осы халықтың бір бөлігі деп жорамалдады. Курцийда (үлы Александр тарихында) Яксарттың сыртында түратын скифтердің патшасының ағасы Картазис аталды. Қытайлар түркілерді суюннулардың (хундар) үрпактары деп есептейді.

Цяньханьшуда, Қытай императоры мен хундардың әміршісі арасында б. з. б. 47 жылы жасалған одақ туралы эңгіме "хундардың салтанатты семсері" мағынасындағы (қытай транскрипциясында цзин-лу, ежелгі айтылуы — цзин-лук) хун сөзі аталады. "Кынгырак" (екі жүзді семсер) сезін (Радлов¹ сөздігі) телеуіттің жөне Шығыс Түркістанның "кынгырак — үлкен семсер" дегеніне жақындатады.

Хундардың шығыс көршісі ретінде қытай ескерткіш-терінде б. з. I ғасырының соңында Монғолиядан хундарды ығыстырып шығарган сөнбилер аталады. Осыдан сэл кейін сэнбилер хундар сияқты қытайда бірнеше династияның негізін қалаған; сэнбилер династиясының ішінде Солтүстік Бэй династиясы (386—534 ж.) ерекше көзге түсті. Әдетте сәнбилер тунгус халқы ретінде карастырылады. Бірақ, белгілі француз ғалымы Пеллио" 1925 жылы күзде Ленинградта окыган өзінің бір лекциясында қытай эдебиеттерінде сәнбилердің түркі тідді халык екендігін аңғаруға болатын сэнбилер сөздігі сақталғандығын хабарлайды. Бүл сөздік туралы баспада ешнәрсе жарияланбаған; мүндай ескерткіш табылса, бүл халықтардың шыгу тегі, пайда болуы туралы мэселе ез шешімін табар еді. Егерде хундар, сэнбилер түркілер болғандығы дәлелденген болса, онда бүдан мынадай, корытынды келіп шығады: өте ерте уақыттарда түркілер монғолдардың шығысын мекен еткен. Сөнби халкы Византия сездігі мен Армян ескерткіштерінде бірінші рет 463 жылы, соңғы рет 558 жылы кездеседі. Алайда сэнбилердің батысқа коныс аударуы туралы еш мэлімет жоқ.

Соңғы жылдары лингвистикалық зерттеу негізінде түркілердің шығу тегі, көне тарихы туралы мэселе карастырылуда. Алтай ата тілінің бар екендігі растадды, оған түркі ата тілі, монғол тілі, тунгус ата тілі барып тіреледі (барлығы да алтай тіліне кіреді). Орхон жазбаларының тілі дамудың кандай сатысында түрса, түркі ата тілі дамудың сондай сатысында түр.

Түркі халқының шығуы туралы ешқандай айғақты деректер болмағанымен, Хун империясы ежелгі түркі мемлекеті болып саналады.

Орыс ғалымы Н. А. Аристовтың¹ айтуынша б. з. б. III ғасырда хундар түркіше сөйлеген. Хун замандастарына канғойлар, үйсіндер және Жетісу бойынан ығыстырылған сактар (кытайша сэ) жатады. Сол кездегі Енисейде тұрган қырғыздар қытай деректеріндегі хундар дэуірін (б. з. б. 201 жыл) еске түсіреді. Ежелгі кытай транскрипциясында "қырғыз" деген сөз — гяныунь.

VII ғасырдағы қырғыздарды тану үшін қытай транскрипциясы "хягас" қолданылды, түркі тектес халыктардыц бір түрі кейін хакас деген атка ие болды.

Шығыстағы түркі қағандығынан басқа, қытайлардың айтуынша, солтүстікте тағы бір түркі кағандыгы бізше — батыстағы түргеш қағандығы болган. Онда Невакет қаласы аталады. Оның орналаскан жері Қытай ескерткіштері бойынша Шу өзенінде болғанын білеміз. Оның халкы рудың саны бойынша "он оқ" деп аталган. Тағы бір үшінші түркі қағандығы — Енисейдегі қырғыздардың қағандығы болған. Орхон жазбаларында хан кырғыз князіне каган лауазымын өзі бергендігі айтылады.

Батыс түркілерінің шығысындағы, Алтай мен Ертістің жоғарғы ағысының аралығында сөзсіз түркі тегінен шыккан қарлүк халкы өмір сүрді. 766 жылдары олардыц кол астына батыс түркілер орналасқан аумақ көшті; олардың князі Сырдариядағы оғыздардың князі сияқты орхон жазбаларында патша лауазымы тэрізді аталатын ябғу лауазымын иеленді.

Монғолиядан түркі-оғыздарды, содан кейін үйғырларды ығыстыру Шығыс Түркістанда түркі элементгерінің кобеюіне экеліп соқты.

Кейінгі уакытқа жататын түркі халықтары туралы мәліметтердің үлкен бөлігі мүсылман қолжазбаларында бар. Тіпті ерте уқыттардағы түркі жазбалары және қытай шежірелері туралы мәліметтерді батыс колжазбалары жай ғана толықтырып отырады. Византия жазба ескерткіші материалдарынан біз 576 жылы түркілер тавриялық Босфорды жаулап алғандығын білеміз. 581 жылы олар Херсонес қабырғасында болды, алайда олардың Таврия түбегінде билік жүргізуі үзаққа бармады, 590 жылға карай онда Византия билігі калпына келді.

Жекелеген түркі халықтары мен олардың тіршілік еткен жері туралы толығырақ мэліметті біз түңғыш рет IX жэне X ғасырдағы араб географиясынан табамыз. Осы географиялық эдебиетте "түркі" деген сөз халықтар тобы мен тілдерінің аты ретінде айтылады. Орхон жазулары мен қытай шежірелерінде "түркі" сөзі бір халықтың немесе мемлекеттің аты ретінде қодданылмайды. Истахрида¹ бір тілде сөйлейтін жэне бірін-бірі түсіне алатын бес халық ерекше аталады. Олар: тогузгуздар, хирхиздар (қырғыздар), имектер, кыпшақтар яғни оғыздар, харлуктар яғни карлүктар. Қазіргі кездегі сияқты Енисейдің жоғарғы ағысындағы аймақ түркілер мекендеген шеткі солтүстік-шығыс шекараға айналды жэне сонымен бірге арабтарға белгілі элемнің де шекарасы болды. Олардың түсінігі бойынша қырғыздар мекендейтін аймак ол кезде солтүстік Қиыр - Шығыстағы түркі халықтарының шекарасы мүхитқа дейін созылыпты. Орта Азиядағы мүсылман аймактарының тікелей көршілері оғыздар мен қарлүқтар болды. Оғыздар елі батысында Журжаннан бастап, шығыста Фараб пен Исфиджабқа дейін (қазіргі Шымкент маңындағы Сайрам) шектесті. Одан эрі қарай шығыста қарлүқтар өмір сүрді. Қарлүқтар мен оғыздар елі арқылы Қытайға жол кететін: Фергананың шығыс шекарасынан қарлүқтар елі арқылы тоғыз-оғыздар елінің шекарасына дейін отыз күннен астам, одан тоғыз-оғүздар елі жэне қытай арқылы мүхит жағалауына дейін екі айға жуық жол жүрілетін (Ибн Хауками мэліметтерінен). Ибн Хордадбек тағы да екі халықты айтады: қарлүқтардың қыстауына жақын жердегі Тараздың шығысында (қазіргі Жамбыл каласы маңында) халаджалардың кыстауы болған. Мүнда бүл халыктың тек оңтүстік бүтағы, яғни Персияға қоныс аударған халаджалар туралы ғана мәліметтер

Ірі тарихи оқиғалар мен мемлекеттік бірлестіктердің күралуы — эр түрлі түркі тілдершің бекіп, тағы да кеңірек таралуына тікелей себепкер болды. Мысалы, алғашкы Түркі қағандығы күрылғанда қарлүк тіддері, Алтын Орда заманында қыпшак тілдері, Түран эмірлігі кезеңінде шағатай тідцері, ал Осман империясы шарықтағанда селжук тілдері гүлденіп, өркендеді. Кейін ислам діні тараған кезде араб тілі, бертінірек отарлау басталғанда орыс тілі оларды катты ығыстырды.

Дін жағынан алып қарайтын болсақ, түркілердің көбі — мүсылмандар, негізінде суниттер (тек әзірбайжандар жэне Иран түркілері ғана — шеийттер). Ал ислам дінінің аяғы жете алмаған солтүстік-шығыста ғана түркілердің ежелгі шамандык діні сақталған. Түркілердің ішінде ішінара ғана лама (туғалықтар) мен иуда дінін (караимдар мен бүхаралықтар) түтынушылар кездеседі. Чуваш, сақа, гагауыз, алтай т. б. жүрттар бертівде шокындырылып, христиан дініне көшірілгені белгілі.

Түркі халықтарының өзіндік дербес ел болуы мен мемлекетгігі көрші елдерден мысалы, славян, араб, тіпті парсы халықтарына қарағанда нашар дамыған. Түркі жүртының арасында шын мэнінде дербес мемлекеті бар, тез өсіп, өркендеп келе жаткан ел — Түркия республикасы. Ал Кеңестер Одағы кезімен айтатын болсак, оның 53 үлттык-аумактық күрылымының үштен бірі тарихи калыптасқан түркі тідці халықтардікі, соның бесеуі¹ казір тәуелсіз республикалар (Өзбекстан, Қазақстан, Қырғызстан, Түрікменстан, Әзірбайжан), эзірше автономиялық республика хүкында — 9 (Татарстан, Башқүртстан, Чуваш елі, Нахачиван, Қаракалпақстан, Дағыстан, Сақа елі, Тува, Қабарда-Балқар елі), үшеуі автономиялық облыстар дәрежесінде (Хакас елі, Таулы Алтай, Қарашай-Шеркеш елі), ал біреуі автономиялык округ санатында (Донған-Ненец елі). Бүрынғы заңды автономиясын кырымдықтар қалпына келтіріп, өзіне тиісті автономиясын гагауыздар алған болса, олардың үзын саны 20-га жетер еді. Сонымен қатар Солтүстік Кузбасс Алатауында шорлар мен Аңғар өзені бойындағы топарлар өзінің үлттық-аумақтық атамекеніне статус ала алған жок.