Лектор : Баткаев. Ж

Грегор–Иоганн Мендель

Мендель австрияны Хайцендорф деп аталатын (қазiргi Чехияда) ауылда немiс-славян шаруа жанұясында дүниеге келдi. Мендельдi аржы аталары ХVII жасырды басынан осы ауылда тұрған. Оны ата-аналары, Антон мен Розинаны үш баласы болды. Иоганн жанұядажы жалжыз Үл болды. Бала кезiнен бастап ккесi оны ауыл шаруашылық жұмыстарына араластырды, Иоганн бақ кен ара шаруашылықтарын Үнатты.

Ауыл мектебiнде оқып жүргенiнде-ақ Мендельдi қабiлетi күбтi болғандықтан көзге түстi, соңндықтан 11 жасында ол Лейпник (қазiргi Липник) деп аталатын жақын орналасқан қаладажы төрткластық училищеге жiберiлдi. Бiр жылдан соң , 1834 жылы келесi саты Троппау (қазiргi Опава) қаласындажы гимназияжанауыстырылды. Оқу жалғастырылды, бiрақ Үлын қамтамасыз ету ата-анасына іиындай тұстi. Бiрiнен кейiн бiрi жеделдетiп кеткен сәтсiз оқиғаларға Үшыражан ата-анасы 1838 жылы Үлыны оқуына жұмсажан шыжынды жаба алмайтын жағдайда жеттi. әкесiнi кеудесiне құлажан тал зиян келтiрiк, ол Үзақ ауруға Үшырап нктижесiнде е бекке жарамсыз болып қалды. Он алты жасар гимназия шккiртiне өз тамажын өзi тауып жеуге тура келдi. Соңндықтан ол негiзгi Басты аймақтық мектептi Мұғалiмдiкке кандидаттар және жеке мұғалiмдер курсына қатысты. Мендель мұғалiмге жарайтындығы туралы куклiк алып шыжып, өзiнi күн көрiсiне жарайтын еңбек табуына мүмкiншiлiк алды. өткен жылдардажы басынан өткен ауыр жаждайлар iз-түзсiз өткен жоқ. 1839 жылы Мендель қатты ауруға Үшырап гимназияжа қатыса алмай үйiне қайтты. Соңнда да 1840 жылы ол гимназияны алты класын бiтiрдi.

Сабақ беруге құқық алужа үмiттенген Мендель 1841 жылы Ольмюце (қазiргi Оломоуц) қаласындажы университеттi философия курсына тұседi. Осында философиялық және гуманитарлық жылымдардан басқа өзiн бұрыннан қызықтыратын математика және физика пкндерiн үйрене бастады. Бiрақ курсты бiтiргенiмен Мендельдi тұрмыс жаждайы жақсара қойжан жоқ. Ол философия курсыны оқытушыларыны арасындажы дiни адамдардан кенес сұрады. Физика пкнiнi оқытушысы Брюнне (қазiргi Брно) қаласындығы Августин орденiнi иегерi монастыржа оқубы болуды Үсынды. Ата-анасыны келiсiмiмен қажеттi әрекеттердi жасажан соң , Мендель 1843 жылы 9 қазаннан бастак монах болык қабылданды. Оны жаңа есiмi - Грегор болды.

Брюндегi кулие Фоманы католиктiк монастыры қаланы мкдени өмiрiнде маңызды орын алды. БҮжан екi мкдени орталықтар Австро-Венгрияны Вена мен Праганы жақын орналасуы ксер еттi. Дiни оқушылар мен монастырды дiни өкiлдерiнi көпшiлiгi кртұрлi жылыми қызыжушылықтарымен Брюндегi және қала ма ындажы оқу орындарында оқытушылар болды. Олар өздерiнi аймақтарыны фаунасы мен флорасын жақсы бiлдi, минералдар мен гербарийлердi жинады және монастырды жанынан ботаникалық бақ өсiрдi. Мендельге өзiнi бiлiмiн жалжастыра отырып сүйiктi iсiмен шҮжылданужа мүмкiншiлiк туды. Ол бос уақытында монастырдажы өзiне бекiтiлген ботаника-минералогиялық жинақтармен айналысты. Ол жаратылыстануды өз бетiнше үйрендi, соңндықтан да мақсатына жету баяу жүрдi.

Мендель 1845-1848 ж. монастырдажы училищесiнде оқыды, онда тек ертедегi шыжыс тiлдерiмен әулиелiк кiтактарды оқытты. 1847 жылы оны дiн қызметбiсi етiп қойды, бiрақ ол бұл Жұмысқа жарамсыз болып шықты, себебi аурулармен және өлiм аузындажылармен араласу оған қиынға түстi. Оқытушы болып iстеудi Үсынжанда Мендель іуанышпен қарсы алды. 1849 жылы ол Брюнна қаласыны о түстiгiнде орналасқан шажын қаладажы гимназияжа мұғалiмнi қызметiн атқарушы болып орналасты. Мендель 3 және 4 сыныпқа математика мен грек тiлдерiн оқытты. Жаратылыс тарихы мен физикадан сабақ беру үшiн оған сырттай жазбаша емтиханды тапсыру керек болды. Венск университетiнi профессорларыны құрастыруымен қойылжан екi сұраққа жазбаша жауап қайтару керек болды. Бiр сұрақ физикадан, екiншiсi геологиядан болды. Емтихан алушыжа геологиядан қайтарылжан жауап Үнамады, ал физикадан жауабы есепке алынды. Мендельдi биографы Г.Ильтис екiншi профессорды пiкiрi объективтi емес деп санады. Оны пiкiрiнше библиядажы айтылжандаржа қарсы келгендiгi үшiн Мендельдi жауабы қабылданған жоқ.

Геологиядан қанажаттанжысыз бажаналжанына қарамастан Мендель Венск университетiне емтихан тапсыруға жiберiлдi. 1850 жылды аяжында емтихан таксыру үбiн Венаға келдi. Бұл жолы да ол сктсiздiкке Үшырады. Ол физикадан қойылжан сұрақтаржа жартылай жауап бердi, ал жаратылыс тарихынан (зоология) жауабы тұгелiмен дҮрыс болмады. Ожан гимназияда физикадан оқыту құқыжы берiлмедi, сондада бiр жылдан соң емтиханды қайта тапсыруға рұқсат берiлдi.

Мендель монастыржанауыр кө iл-күймен оралды. Бiрақ оны жетекшiлерi мен крiптестерi ожан сендi. Монастырь иелерi Мендельдi Венск университетiне оқып бiлiмiн жетiлдiру үшiн жiбердi. 1851 ж. 27 қазанында Мендель Венажа сапар шегiп Венск университетiнде еркiн ты даушы болып 4 семестр оқыды. Осы мерзiм iшiнде ол профессор Х.Допплердан физикадан экспериментальды курсты өтiп және химия, зоология, ботаника мен палеонтология курстарын өттi. Ботаникадан атақты жалым Франц Унгер оқытты. 1853 жылы Мендель Венадажы зоология-ботаника қожамыны мүшесi болды және шалқанны зиянкестерi туралы өзiнi бiрiншi ғылыми хабарламасын жасады. 1853 жылды жазында Венадан Брюннге оралды, бiрақ мен байланысты үзбедi. Оны бұршақтарды зиянкес қо ызы туралы бiрiншi жазбаша жылыми Жұмысы Қоғамдық жинақтарында жарық көрдi.

1854 жылды мамырынан бастап жергiлiктi училищеде физика мен табижаттанудан мұғалiмнi көмекшiсiнi орнын алды. Осы орында ол 14 жыл жұмыс iстедi. Оқушыларды айтуынша Мендель тамаша педагог болды. 1856 жылы Мендель тажы да Венаға мұғалiмдiкке емтихан тапсыруға жол жүрдi. Ол тажыда сктсiздiкке Үшырады. Замандастарыны еске тұсiруi бойынша ол ботаникадан емтихан алушымен пiкiр таластыржан. Ол үйiне ауырып қайтты.

Оқытушылық Жұмысымен қатар Мендельдi жылымжа деген қызыжушылыжы зор болды. Ол 1863 жылдан бастап жүйелi тұрде метеорологиямен айналысып ауа райы туралы мәлiметтер жазып жүрдi. Мендельдi өсiмдiктер мен жануарларды өсiру мәселелерi бүтiндей тартык әкеттi. Оны ерекше қызықтыржан өсiмдiктi гүлдерiнi бояуларыны кр тұрлi болуы. Ол оны пайда болу себектерiн iздестiрдi. Оны соңл кездегi тұсiнiктер қанажаттандырмады. Мендель осы кртұрлiлiктi анықтайтын басқа нақты за дылықтар бар деп есептедi. Осы ойжа мүмкiн оны аралар мен тышқандарда жүргiзiлген бақылаулар жеткiздi. Мендель бала кезiнен аралармен жұмыс iстедi. Мендель 1856 жылдан бастап 1863 жылжа дейiн бұршақтармен атақты тәжiрибелерiн жүргiздi. Ол тәжiрибелердi өте жақсы жоскарлак үлкен жұмыс атқарды. Мендель өзiнi тәжiрибелерiн 35-те 7 метрге созылған бақта жүргiздi.

Мендель бұршақты 34 соңрттарымен жұмыс iстедi. Ол айқын көрiнетiн ажыратылатын жетi жүпты белгiлердi тандап алды. өзiнi тәжiрибелерiнде 10000-нан астам гибридтер алды. Ол жанадан алынған нәтижелерi сол кездегi ғылымны жағдайына сәйкес келмейтiнiн тұсiндi. Мендель бұршақтардан алынжан нәтижелерi туралы Брюндегi ғылыми қожамны мкжiлiсiнде баяндама жасады. Мкжiлiс хатынан сұрақтар қойылмағанын, талқылау жүрмегендiгiн көруге болады. Математикамен үйлестiрiлiп ботаникадан жасалжан баяндаманы түсiну өте іиын болды. Дегенмен, ғылыми қожамны мүшелерi баяндаманы Қоғамны жұмыстарында жариялауға Үсынды. 1866 жылды аяжында Мендельдi Жұмысы баспадан шықты. Ол 40 көбiрмесiн алды. Көбiрмелердi көкбiлiгiн Мендель достарына таратты. Бiзге соңл кездегi 2 көбiрмесi iрi жалымдаржа жiберiлгенi жана белгiлi. Олар ботаниктер: немiс Карл Нэгели және австриялық Антон Кернер фон Марилаун. Кернер Мендельдi Жұмысымен танысқан жоқ, хат ашылмажан күйiнде қалды.

Мендель Нэгелиге көп үмiт артты. Себебi, ол соңл кездегi iрi жалымдарды бiрi болды. Нэгелидi жауабы 2 айдан кейiн келдi. Ол Мендельдi нктижелерiне күдiктендi. Нэгели оларды жана, таныс өсiмдiкте, ястребинкада, қайтадан тексеруiн Үсынды. Мендель осы тәжiрибелердi бастады. Ястребинкаларды гүлдерi өте Үсақ болжандықтан жыныс мүшелерiн алып тастау қиынға түстi. Сондықтан орындау техникасы өте ауыр болды. Алынжан тәжiрибелердi нктижесi бұршақтармен салыстыржанда басқаба болды. Бұл Мендельдi есiнен тандырды. Негiзiнде Мендельдi за дары осы жағдайдада жұмыс iстедi. Ястребинканы биологиялық ерекбелiгi байқалынды. Ол ерекбе көбею жолы – картеногенез арқылы көбейе алады. Бұл тәсiл бойынба жана өсiмдiк Үрықтанбаған жыныс клеткадан дамиды. Осы жағдайда гибридтер кайда болмайды. Ал Мендельдi за дары гибридтерге абылған.

Дегенмен оны өмiрiнде елеулi өзгерiстер болды. 1868 жылды 30-наурызына оны монастырды прелаты (басқарушысы) болып сайланды. Оны жаңа қызметi сүйiктi iсiмен айналысуына аз уақыт қалдырды. Мендель 1869 жылы 9 маусымда Қоғам мәжiлiсiнде ястребинкажа жасалжан тәжiрибелерiнi нәтижелерi туралы баяндама жасады. Тәжiрибелердi қиындығыны нктижесiнде Мендельдi көзi көрмей қалды. Ол бiр жылжа барлық будандастыруды тоқтатты. Мендель 1871 жылы тәжiрибелердi қайта жасамақ болды, бiрақ кейiннен мүлдем тоқтатты. Мендельге Нэгели хатты үстi үстiне жолдады. Олар жауапсыз қалды. Мұндай өзiмшiл жалым өзiн Мендельдi жетекшiсi деп есептедi. өзiнi бiр Жұмысында, ол бастама деген анықтаманы қолданды, ал Мендельдi атын атамады.

Мендель өсiмдiктердi гибридизациясын тоқтатып, ара, жемiс-жидектер, ажаш отыржызу шаруашылыжымен бағылданды. Оны суреттерiне қарап араларды бағылыстыру тәжiрибелерiн ойластырды деп айтуға болады.

Мендель шетелдерге шыжып тұрды. 1862 жылы Францияда болды, одан кейiн Англияда Екiншi Дүниежүзiлiк көрмеге қатысты. 1868 жылы Рим папасына прелат ретiнде кездесуге барды, 1871 жылы Гамбургте және Килдегi ара шаруашылығына арналған съездiнде, кейiн Берлинде болды. 1879 жылы Мендель Венецияжа барып қайтты.

крелат қызметi оны толыжымен өзiне қаратып алды. Монастырды үлкен шаруашылыжына жетекшiлiк ету көп уақытын алды. Бiрақта Мендель көптеген қаланы және мекемелердi жұмыстарына қатысты. 1876 жылы Мендель Морав банкiсiнi директоры болды. Ол Морав ландтагыны депутаты болык сайланды.

Мендельдi өмiрiнi соңы монастыржа салынжан шiркеу салығы үшiн шайқаспен ұласады. Мендель 1884 жылы 6 қа тарда Брайт ауруынан қайтыс болды.

Мендельдi дүние жүзiне атыны көгiлi болуына 16 жыл өмiрi жетпедi.

(25 қыркүйек 1866 ж.– 4 желтоқсан 1945 ж.)

Томас Хант Морган – көгілі американдық биолог және генетик. Ол Лексингтонда дүниеге келді (Кентукки штаты). Морган Лексингтонда Кентукки штатыны университетін 1886 жылы және Балтиморда Дж.Гопкинс университетін 1891 жылы аяітады. Брин-Море қаласында 1891-1904 жылдары - қыздар колледжІні профессоры, Нью-Йорк қаласында 1904-1928 жылдары - Колумбия университетіні профессоры, Пасаден қаласында 1928-1945 жылдары Калифорния технологиялық институтыны биологиялық лабораториясыны директоры.

Оны негізгі жылыми жұмыстары Тұқым қууды хромосоңмалық теория мкселелеріне арналжан. Морган жануарларды жынысын анықтау сұрақтарын зерттеді. Ол дрозофилада мутацияларды 1910 жылдан бастап зерттеді. Г. Меллер, А. Стертевант және К. Бриджеспен бірге хромосоңмалар Тұқыміуалаушылықты сақталу орны болып саналатынын анықтады. Бұл жаңалық хромосоңмалық Тұқым іуу теорияны қалыптасуына алып келді. Нктижесінде генетикалық материалды корпускулярлы табижатын, хромосоңмадажы гендерді тұзу локализациясын, гендерді мутационды өзгергіштігіні за дылықтарын, Тұқыміуалаушылықты берілу механизмдерін анықтады. Морган кроссинговер за дылықтарын зерттеді. Нктижесінде Мендель заңдарыны цитологиялық механизмдерін толық анықтады.

1. 
   Жалпы биология. Орта мектепті 10-11 кластарына арналжан оқулық. Редакциясын Ю.И.Полянский басқаржан. Аудармашылар: І.Қайымов, Ж.Байжанов, А.Қоржұлин, Р.Әлімқұлова. – Алматы., Мектеп . 1989. – 299 б.
   
2. 
   Т. Қасымбаева, Л. Аманжолова, Ж. Әкімов, Р.Сктімбекұлы. ТІршіліктану. Жалпы бІлім беретін орта мектепті 10-11 сыныптарына арналжан оқулық. – Алматы., Рауан . 1997. – 334 б.
   
3. 
   К. Мұқамбетжанов. Генетика. – Алматы., Республикалық баспа кабинеті . 1994. – 208 б.
   
4. 
   С.Ж.Стамбеков. Жалпы генетика. – Алматы., Ана тілі . 1993. –448 б.
   
5. 
   Т.П.Бабий, Л.Л.Кожанова, Г.Г.Костюк и др. Биология // Библиографический справочник.1984. Киев: Наукова Думка .813 с.
   
6. 
   Рейвн П., Эверт Р., Айкхорн С. Соңвременная ботаника: в 2-х т. Т.1./Пер. с англ. М.:Мир.,1990. 348 с.
   
7. 
   Грин Н., Стаут У., Тейлор Д. Бииология: в 3-х т. Т.3./ пер. с англ. Под ред. Р.Соңпера. М.: Мир, 1990. 376 с .( с.225-239).
   
8. 
   Гершкович И. генетика./ Пер.с англ. Под ред Н.И.Шапиро. М.: Наука, 1968. 699 с. (с.23-48; 110-161).
   
9. 
   Общая биология // Учебник для 10-11 кл. школ с углубленным изучением биологии. А.О.Рувинский, Л.В.Высоңцкая, С.М.Глаголев и др. Под ред. Рувинского А.О. М.:Просвещение, 1993. 544 с.
   
10. 
    Кемп П., Армс К. Введение в биологи./ Перн.с.англ. М.: Мир, 1998. 671 с.
    

Жалкы биология. Орта мектектi 10-11 кластарына арналған оқулық. Редакциясын Ю.И.колянский басқарған. Аудармабылар: І.Іайымов, Ж.Байжанов, А.Іорғөлин, Р.әлiмқөлова. –Алматы., Мектек . 1989. – 299 б.

Т. Іасымбаева, Л. Аманжолова, Ж. әкiмов, Р.Сәтiмбекөлы. Тiрбiлiктану. Жалкы бiлiм беретiн орта мектектi 10-11 сыныктарына арналған оқулық.–Алматы., Рауан . 1997. – 334 б.

К. Мөқамбетжанов. Генетика. – Алматы., Рескубликалық баска кабинетi . 1994. – 208 б.

С.Ж.Стамбеков. Жалкы генетика. –Алматы., Ана тiлi . 1993.-448 б.

Общая биология. Учебник для 10-11 классоңв средней школы (под ред. Ю.И.Полянского).- М., Просвещение . 1990.- 287с.

Общая биология. Учебник для 10-11 классоңв средней школы (под ред. Д.К.Беляева, А.О.Рувинского).- М., Просвещение . 1991.- 270с.

Общая биология. Учебник для 10-11 классоңв школ с углубленным изучением биологии (под ред. А.О.Рувинского).- М. Просвещение .1993.- 543с.

Воронцов Н.Н., Сухорукова Л.Н. Эволюция органического мира. Учебное посоңбие для 9-10 классоңв средней школы.- М. Просвещение . 1991.- 222с.

Мамонтов С.Г., Захаров В.Б., Козлова Т.А. Основы биологии.Курс для самообразования. -М. Просвещение . 1992.- 414с.

ТарасенкоН.Д., ЛушановаГ.И. Что вы знаете о своей наследственности?- Новосибирск. Наука . 1991.-112с.

АнастасоңваЛ.П. Самостоятельные работы учащихся по общей биологии.- М. Просвещение . 1989.-173с.

Богданова Т.Л. Биология: задания и упражнения. Посоңбие для поступающих в вузы. – М. Высшая школа . 1991.-350с.

Грин Н., Стаут У., Тейлор Д. Биология: в трех томах. Т.3.- М. Мир . 1990.-376с.

Рейви П., Эверт Р., Айкхорн С. Соңвременная ботаника: в 2-х томах. Т.1.- М. Мир .-348с.

Кемп П., Армс К. Введение в биологию.-М. Мир .

Бөл режимде лука кайда болады, ол гөлдердi өлкейтiк өсiмдiктi генеративтi (көбею) мөбелерiмен жөмыс жасауға мөмкiндiк бередi. Курсорды гөлге орналастырса, гүл ашылып жатын және тоза қап көрiнедi. Курсоңрды қайшысымен өсiмдiктердi бiруiнi тоза қабын алып тастаса, ол аналыққа айналады. Бөл окерация тоза кiсiк-жетiлгенге дейiн 7 көннi iбiнде жасалыну керек. Көнтiзбекте көндер саналады. Мезгiлiмен алынған тоза қак аналық өсiмдiкте өздiгiнен тоза дануды жөргiзбейдi.

7 көннен кейiн екiнбi өсiмдiктi тоза ы кiсiк-жетiледi (бөл аталық болык саналады). кiсiк-жетiлген тоза ды курсормен аналық өсiмдiкке акару керек. Бөл окерация тоза ы кiсiк-жетiлгеннен кейiн 3 көннi (8, 9 және 10 көн) iбiнде, тоза ны өрықтануға қабiлетi бар кезiнде жөргiзiлуi керек.

Егер будандастыру белгiленген уақытта жөргiзiлсе, кеннетт торыны Үяшықтарында сәйкес фенотиптерi бар бiрiншi ұрпақты бұршақтары пайда болады.

Келесi тәжiрибелерге арнак F₁ бiр бөрбағын бкафта сақта ыз. кеннетт торын алды ғы тәжiрибелерден құс кнопкасы арқылы тазартыныз.

F₁-дi 1 гибридтi бұршажын өсiрiп, өздiгiнен тоза дандырып, екiншi ұрпақты өнiмiн алы ыз. Мендельдi заны бойынба, F₂ өнiмiнде фенотип бойынша 9:3:3:1 сандық қатынаста ажырау жөру керек.
Лабораториялық Жұмыс бойынша есептер