Лингвистикадағы ғылыми зерттеу негіздері

Лингвистика әдіснамасында дистрибутивтік әдіс маңызды орындардың бірін алады. Бұл әдіс бойынша мағынаның парадигматикалық және синтагматикалық қатынастарын есепке ала отырып, басты назар семантикаға аударылады.

Дистрибутивті әдіс (ағылш. distribution-бөлу, распределение) сөйлем ішіндегі сөздер мен сөз тіркестерінің аймағын жасанды түрде өзгерте отырып олардың семантикалық байланысын анықтау. Ол үшін төмендегі міндеттерді шешу қажет:

1) Кез-келген конструкция ішіндегі лексика-грамматикалық байланыстарды зерттеу;

2) Жеке сөздер мен сөздер кластарының мағынасының құрамын айналасындағы сөздер негізінде анықтау;

3) Сөздер мен сөз кластары ерекшеліктерінің сандық мөлшерін анықтау.

1) Міндетті валенттілік. Бірде бір актант түсірілмейтін жағдай. Мысалы: Студент сабаққа қатысады

2) Факультативті валенттілік. Бір актант түсіріліп айтылуы мүмкін. Мысалы, Бала (нан) жеп отыр.

3) Еркін валенттілік. Актанттар етістікпен байланысты болмаған жағдайда және олар сөйлемнен оңай алынып тасталынады немесе оңай қосылады. Мысалы, Арман түскі асты (асханада) сағат үште (досымен) ішті.

Бұл тәсіл сөздің мағынасын анықтау мақсатында конструкция ішіндегі элементтер санын ұлғайту үшін қолданылады.

Салыстырыңыз: сұр пальто, сұр күн, сұр адам т.с.с.

Дистрибутивтік жинау тәсілі (свертывание)

Қажетті минимумдағы актанттарды немесе өзекті сөйлемдердегі валенттілік түрін анықтау үшін қолданылатын әдіс.

Мысалы, Досым кеше маған Алматыға ұшақпен келді:

Досым келді.

Досым маған келді.

Досым кеше келді.

Досым Алматыға келді.

Досым ұшақпен келді.

Досым Алматыға ұшақпен келді.

Негізгі өзекті сөйлем: досым маған келді.

Қазіргі таңда тіл білімінде сөздік құрамды сипаттауда негізге алынатын нәтижелі тәсілдердің бірі ,,өрістік” тәсіл, себебі бұл тәсіл семантиканың басты мәселелерін шешуде лексиканың жүйелілігін басшылыққа алады.

Өріс – мағына ортақтығының негізінде біріккен және білдіріп отырған құбылыстарының ұғымдық, заттық немесе қызметтерінің ұқсастығын бейнелейтін тілдік бірліктердің жиынтығы.

Компоненттік талдау тәсілі

Компоненттік талдау тәсілі қазіргі семантикада қолданылатын өте кең тараған тәсілдердің бірі. Компоненттік талдау дистрибутивтік әдістің варианты болып табылады. Бұл тәсілдің мақсаты сөздің мағынасының, семаның құрылымын анықтау. Сема (грек. Sema- белгі) - мағынаның әрі қарай бөлінбейтін ең кіші бірлігі. Бұл тәсілді түс, туыстық қатынастар, үй немесе жануарлар аттарын талдағанда қолдануға болады. Мысалы: туыстық терминді анықтағанда үш сема қолданылады: а) Жынысына қарай айыру; ә) Туыстық жақындығына қарай; б) Жасына қарай айыру (үлкен-кіші). Мысалы: әке – сөзінің мағынасы үш семадан тұрады: а) еркек; ә) тура туыс; б) жасы бойынша үлкен.

Дистрибутивті талдау тіл элементтерін олардың сөздегі, сөйлемдігі қоршауын өзгерте отырып бақылау. Бұл лингвистикалық зерттеулердің объективті және дәлді болуына ықпал етеді. Бұл әдісті зерттеуге тура бағытталған эксперимент деп те айтуға болады.

Аталмыш әдістің тіл білімінде алатын орны ерекше. Бұл әдіс бойынша мағынаның парадигматикалық және синтагматикалық қатынастарын есепке ала отырып, басты назар сөздің мағынасына аударылады. Дегенмен, бұл әдіс те зерттеудің барлық мәселелерін толық шеше алмайды. Аталмыш әдістің төмендегідей кемшіліктерін айта кеткен жөн:

1) Дистрибутивті әдіс бүкіл сөйлемнің семантикалық ерекшелігін толық аша алмайды;

2) Сөйлемдегі, айтылымдағы екі ұштылық, астарлылықтың да ерекшеліктері толық ашылмайды.

Транформациялық әдіс

Жоғарыда айтылып кеткен дистрибутивті әдістің кемшіліктерін толықтыру мақсатында трансформациялық әдіс пайда болды.

Трансформациялык әдіс сөйлемдегі күрделі синтаксистік құрылымдарды неғұрлым қарапайым құрылымдардан шығаруға негізделген әдіс. Трансформациялық әдістің негізгі ұстанымдарын ХХ ғасырдың 50-жылдарының басында Э. Харрис (АҚШ) ұсынған болатын. Трансформациялық әдіс алғашында дистрибутивті талдауға қосымша түрінде пайда болған, бірақ ол сөйлемдегі күрделі синтаксистік құрылымдарды байқауға тиімсіз болды, себебі сөйлемдегі дистрибуция ұғымы дегенде ешбір мән, мағына жоқ.

Бұл әдісте зерттеуші әрі сынаушы (бақылаушы), әрі сыналушы бола алады, немесе бұл мақсатта информанттардың қызметін пайдалана алады. Осыдан келіп трансформациялық әдістің мақсат - міндеттері шығады:

1) Композитадан бастап сөйлемге дейін кез келген құрылымның семантикалық ерекшеліктерін зерттеу.

2) Туынды конструкциялардың пайда болу ережелерін зерттеу.

3) Әр түрлі синтаксистік құрылымдардың тепе-теңдігін және бір айтылымның мағыналық айырымын түсіндіру.

Негізгі ұғымдар

Синтаксистік жүйе (граматикалық синтагматика) екі жүйе бөлігінен тұрады: ядролық (орталық) және туынды.

Орталық синтаксистік жүйе бөлігі міндетті және факультативті (қосалқы) актанттардан тұратын орталық (ядролық) сөйлемдерден тұрады.

Туынды синтаксистік жүйе бөлігі – бұл орталық жүйе Баланың кітабы бар.

Трансформация (лат. transformatio – өзгеру, ауысу) – орталық конструкциядан «ішкі» аудару арқылы, яғни бір мағына беру үшін әр түрлі тілдік тәсілдерді қолдану арқылы туынды конструкция жасау.

Трансформ – бұл орталық конструкциядан жасалған әрбір жеке конструкция. Мысалы: салыстырыңыз:

Баланың кітабы бар.

Кітап баланыкі.

Кітаптың иесі бала.

Баланың кітабы.

Кітап балаға тиесілі.

Балаға тиесілі кітап.

Бұл жерде 5 трансформ берілген. Бірақ оның барлығы сөйлем болып табылмайды. Оның кейбірі сөз тіркестері, бірақ та оларды біріктіріп тұрған жалпы мағына – пропозиция.

Пропозиция – бір сөз тіркесінің немесе сөйлемнің, немесе бірнеше сөз тіркестері мен сөйлемдердің негізінде жатқан ортақ мағына; сөйлемнен туындайтын конструкцияларға ортақ семантикалық инвариант. Мысалы: әжем жіп иіріп отыр, әжемнің иірген жібі т. с.с.

Трансформация ережелері – трансформация жасау үшін, яғни алғашқы конструкциядан трансформдар алуға арналған нұсқаулар. Өзгерудің жалпы және жеке ережелері бар.

Жалпы трансформациялық ережелер:

а) Бір орталық конструкциядан алынған барлық трансформдар бір мағынаны, яғни пропозицияны беру керек.

ә) Трансформдарды жасауда конструкцияның синтаксистік құрылымын өзгертуге болады, бірақ мағынасын өзгертуге болмайды.

б) Кейбір жағдайда конструкция элементтерінің пропозициялық құрылымын өзгертпейтін сөзді синониммен ауыстыруға болады.

Мыс.: Баланың кітабы бар.

Кітап баланыкі. (бар түсіп қалған)

Жеке трансформациялық ережелер трансформациялық өзгерулердің негізгі қызметтерін қамтиды.

а) Пермутация (лат. permutare - өзгерту) – сөйлем ішіндегі элементтердің орнын ауыстыру.

Мысалы: Ермек сабақта болды. → Сабақта Ермек болды. Егер де сөйлемнің мағынасы өзгерсе пермутация мүмкін емес. Мыс. Мысық тышқанды жеді. ≠ тышқан мысықты жеді.

ә) Субституция (лат. substitutio – алмастыратын, орнына жүретін) – бұл жағдайда жалпы мағынасын сақтай отырып, сөйлем элементін басқа сөзбен, конструкциямен немесе грамматикалық құралмен алмастыру.

Салыстырыңыз: Жұмысшылар үй салып жатыр. → Үй салынып жатыр.

б) Адъюнкция (лат. adjunctio – қосу) – сөйлем құрылымын қосымша элементтермен толықтыру. Мысалы: Ермек сабақта болды. Ермек сабақта болды ма?

Ағылш. You know this. Do you know this?

Бұл мысалдарда айту мақсатына қарай сөйлем өзгерді, бірақ пропозициялық (мағыналық) негіз өзгерген жоқ.

в) Элиминация – пропозициялық (мағыналық) негізді сақтай отыра сөйлемнен бір элементті алып тастау. Мысалы: Ол жақта ылғи да жылы. → Ол жақта жылы. → Онда жылы.

г) Номинализация – орталық (өзекті) конструкцияның етістігінен зат есім жасау.

Мыс.: Ит үріп жатыр → Иттің үрісі.

д) Адъективтену - зат есімдерді анықтау мақсатында етістіктен сын есім немесе есімше жасау. Мысалы: Кітап қызықты болды. → Қызық кітап. (салыстырыңыз: ағылш. This book is interesting → Тhe interesting book.

е) Кешенді трансформациялау – бір тарнсформды жасағанда бірнеше трансформ ережелерінің қатар қолданылуы.

Мысалы: ағылш. The father loves his son →The son is loved by his father. Бұл сөйлемде пермутация (сөз тәртібінің өзгеруі), грамматикалық субституция (loves орнына is loved) және адъюнкция (by элементі қосылып тұр) қолданылып тұр.

Трансформациялық әдіс кез келген конструкцияның (композита, сөз тіркесі, сөйлем) мағынасын зерттеу үшін қоданылады.

Неміс тіліндегі композитаны талдаудың мысалын қарастырып көрелік: Нем. krebsrot – rot wie ein Krebs (салыстыру)

zornrot – rot vor Zorn (себеп)

hochrot – sehr rot (сапа белгісі)

braunrot – braun und rot (ұштасу, ой жалғасы)

Сонымен, түр-түс белгілеу конструкциясының элементтері арасындағы семантикалық байланыс қана емес, «wie», «vor» предлогтары және «und» союзы арқылы байланыстар орын алған.

Сол сиқты сөз тіркестеріндегі семантикалық байланысқа талдау да жасауға болады. Бір синтаксистік конструкциядан бірнеше трансформация түрін алуға болады. Синтаксистік конструкция неғұрлым күрделі болса, соғұрлым көп трансформация түрін алуға болады. Осыны сөйлем деңгейінде қарастырайық:

Мысалы, Бала сурет салып отыр → деген сөйлемнен :

→ Бала суретті салып отыр;

→ Сурет салып отырған бала;

→ Суретті салып отырған бала;

→ Суретті бала салып отыр;

→ Бала салып отырған сурет.

Трансформациялық әдіс құрылымдық лингвистика негізінде тіл мәселелерін шешу тәсілдерін іздеу нәтижесінде келіп шықты. Бұл әдіс кез келген конструкцияның, соның ішінде тұтас бір сөйлемнің де семантикалық құрылымын талдауға мүмкіндік туғызды. Аталмыш әдістің нәтижесінде әрбір синтаксистік конструкция семантикалық байланыстың әр түрін көрсете алатыны және әртүрлі синтаксистік конструкция бір мағынаға ие бола алатыны іс жүзінде дәлелденді. Трансформациялық талдау негізінде сипаттаудың жаңа бір түрі пайда болды, ол бір тілдегі сөйлемнің барлық жиынтығын сипаттауға мүмкіндік беретін конструкциялық тәсілді дамытты. Трансформациялық әдіс лингвистикалық зерттеулердің дәлдігін жоғары дәрежеге көтерді. Зерттеу барысында информанттарды қолданса, тәжірибенің шынайылылығы мен құндылығы одан сайын арта түседі. Дегенмен де бұл әдістің де кейбір кемшіліктері бар. Олар:

1) Дәстүрлі лингвистикадағы сияқты конструкцияларды талдау жеке сөйлемдер деңгейінде ғана жүзеге асады. Сонымен қатар екі жақты мағына мәтінде өзінің екі жақтылығын жояды, ал бір пропозицияның мүмкін варианттарының саны тек қана дискурста немесе сөйлемде анықталады.

2) Белгілі бір конструкцияға байланысты трансформация тізімін зерттеуші күні бұрын емес, тек қана өз интуициясы негізінде анықтай алады, мүмкін болған жағдайда тіл иелері – информанттардың көмегімен нақтылай алады.

3) Трансформациялық ережелерді қатаң сақтау кейбір қиындықтарды туғызады.

Синхрониядағы номографиялық әдістер

Егер де жоғарыда қарастырған идиографиялық әдіс тілді басқа тілдермен салыстырмай тілді «ішінен» зерттесе, номографиялық әдіс тілді жалпы адамзат тілімен байланыстыра зерттейді. Тілдерді салыстыра зерттеу нәтижесінде тілдердегі ерекшеліктер мен ұқсастықтарды анықтауға болады. Салыстыру нәтижесінде әлем тілдерінің барлығына тән универсалияларды немесе әлем тілдерінің көпшілігіне тән фреквенталияларды айқындауға болады.

Номографиялық зерттеудің мақсаты – универсалды грамматикадан асып, әлем тілдеріндегі универсалийлермен идиоэтникалық құбылыстарды зерттеу, жеке тілдер типологиясымен қатар барлық әлем тілдерінің типологиясын жасау және лингводидактиканың ғылыми негізін жасау сияқты мәселелерді қарастырады.

Синхрониядағы номографиялық әдіс зерттеу мақсатына қарай үшке бөлінеді: а) салыстырмалы; ә) салғастырмалы (констрастивті);

б) типологиялық.

Салыстырмалы және салғастырмалы (констрастивті) әдістер, олардың жетістіктері мен кемшіліктері туралы жоғарыда айтылды. Сондықтан енді типологиялық әдіске тоқталамыз.

Салыстырмалы және салғастырмалы әдістердің бір жақтылығын жою мақсатында типологиялық әдіс пайда болды. Бұл әдістің негізгі мақсаты – әлем тілдерінің және зерттелетін тілдердің ұқсастықтары мен айырмашылықтарын іздеу, әлем тілдерінің типологиялық классификациясын жасау. Бұл салыстырмалы және салғастырмалы әдістердің бірлігі, оны туыс тілдерде де және туыс емес тілдерді салыстырғанда да қолдануға болады. Аталмыш әдіс бойынша әлем тілдерінің сәйкестендірілмелі құбылыстарын барлық деңгейде зерттеуге болады.

Құрылымдық типологияның тағы бір мәселелерінің бірі – шетел тіліне үйретудің лингвистикалық негізін жасау.

Негізгі ұғымдар

Типология – тілдік құбылыстардың әр деңгейдегі жүйелер (фонология, лексика, грамматика) жиынтығы туралы немесе жалпы әлем тілдері жиынтығы туралы ғылым.

Тип – ортақ, бірқатар біріктіретін белгілері бар тілдік құбылыстардың жиынтығы.

Тілдік құбылыстардың ұқсастығы – ұқсас, біртекті заттарды бір типке, класқа біріктіретін белгілер саны.

Айырмашылық – бір тілдегі құбылыстың салыстырып отырған екінші бір тілден ерекшелендіретін өзгешелік.

Ұқсастық/айырмашылық деңгейі – салғастырылып отырған құбылыстардың ұқсас және ерекше белгілерінің сандақ арақатынасымен анықталады. Ұқсастық белгілері көп болса, ұқсастық деңгейі жоғары болады және керісінше.

Типологиялық зерттеулердің әдістері. Типологиялық индекстер әдісі немесе квантитативтік әдіс

Типологиялық зерттеу практикасында Дж. Гринберг енгізген индексация әдісі (типологиялық индекстер әдісі) немесе квантитативтік әдіс ерекше орын алады.

Сандық көрсеткіштерді қолдану әдісіне қарай квантитативтік деп аталатын өз әдісінің негізіне Дж. Гринберг сандық индекстер алатын кейбір қасиеттер мен нышандарды алды. Өз есептеу нәтижесін Дж. Гринберг 100 сөзден тұратын мәтін негізінде төмендегі параметрлер бойынша алды:

Бірінші параметр – синтез деңгейі немесе сөздің жалпы күрделілігі. Егер де зерттелген мәтіндегі морфемалар санын М әріпімен белгілесе, ал сөздер санын – W әріпімен белгілесе, онда M/W қатысы синтездің көрсеткіші болып табылады және синтетикалық индексі деп аталады.

Екінші параметр – бұл байланыс әдістері. Егер А әріпімен агглютинативті конструкцилар санын белгілесе, aл J әріпімен морфемалар арасындағы тігісті белгілесе, A/J қатысы сөздің дәнекерлену деңгейінің көрсеткіші болып табылады және агглютинация индексі деген ұғымға ие. Дж. Гринбергтің ойынша агглютинациясы жоғары индексті тіл агглютинативті тіл, ал агглютинациясы төмен индексті тіл фузионды тіл, яғни флективті тіл.

Үшінші параметр – сөз жасаушы және сөз өзгертуші морфемалардың көп таралғандығы. Егер R зерттеліп отырған мәтіндегі түбір морфема санына тең болса, ал W – сол мәтіндегі сөз санына сәйкес болса, біз R/W қатысын аламыз, яғни сөз түзу (күрделі сөз түзу) индексі болады. Егер аталмыш мәтінде барлық деривациялы морфемаларды белгілесе, D/W қатынасы тілдің сөз жасау мүмкіндігінің көрсеткіші болып табылады.

Төртінші параметр аффикстердің түбірге қатысын сипаттау үшін қолданылады. Егер де префикстерді Р символымен белгілесе, онда P/W қатынасы, яғни префиксалдық индексі префикс санының сөз санына қатынасын көрсетеді. S/W қатынасы, яғни суффиксалдық индексі суффикс санының сөз санына қатынасын көрсетеді.

Детерминанттар теорисы

Типологиялық зерттеулердің әдістемесі мен универсалийлерді анықтауда Г. П. Мельников ұсынған детерминанттар теорисының үлкен маңызы бар. Оның ойынша, субстанциялық қасиетке ие тіл белгілі бір жүйе құрайды. Г. П. Мельников тіл жүйесінің ерекшелігі, оның нақты бір қажеттілікке байланысты ой-пікір білдіруге икемделуі, бейімделуі деп есептейді. Бұл қасиет құрылым варианттарының, сол сияқты субстанция варианттарының нақты тілдік жағдайға байланысты іріктеу жүргізу арқылы жүйенің өте жақсы қызмет етуін қамтамасыз етеді. Жүйенің осы маңызды қызметі детерминанта жүйесін анықтаушы сипаттамасы болып табылады.

Детерминантты қолданып әр деңгейдегі универсалийлерге талдау жасау Г. П. Мельниковты «кез келген күрделі қызмет қарапайымнан кейін, ал қосалқы қызмет маңызды қызметтен кейін жүзеге асады» деген жалпы қорытындыға келді.

Эталондық әдіс

Типологиялық зерттеулердегі эталондық әдістің мақсаты – кез келген бірнеше тілдерді эталондық жүйемен салыстыру. Тіл-эталон ғылымға белгілі кез келген тілді салғастыруға болатын өлшем бірлігі үшін шартты түрде қабылданған тіл. Аталмыш ұғымды тіл біліміне Б. А. Успенский енгізген. Тіл-эталон идеясы салыстыру ұғымынан шаққан.

Шет тілдердің жүйелерін ана тілімен (ағылшын тілін орыс немесе қазақ тілімен) салыстырғанда ана тілі тіл-эталон болады.

Жоғарыда аталып кеткен тек қана типологияға тән әдістерден басқа тіл білімінің басқа да бөлімдерінде қолданылатын дистрибутивті әдіс, анкеталық әдіс және т.с.с. әдістер қолданылады.

1 Тіл білімі әдіснамасының өзекті мәселелері

2 Тіл біліміндегі антропоцентрлік парадигма

3 Психолингвистиканың әдістері мен тәсілдері

4 Әлеуметтік лингвистиканың әдістері мен тәсілдері

5 Этнолингвистиканың әдістері мен тәсілдері

6 Паралингвистиканың әдістері мен тәсілдері
Тіл білімі әдіснамасының өзекті мәселелері

Тіл білімі тіл туралы ғылым болғандықтан өз объектісін оның қасиеттері мен сапалық ерекшеліктерін есепке ала отырып зерттейді. Тіл туралы толық, барабар білім алу үшін оны қиын құрылымды тұтастық ретінде қарастырып, қоршаған ортаның басқа құбылыстарына қатысын және адамның тілге қатысын есепке ала отырып зерттеген жөн. Лингвистиканың дамуының әр кезеңінде тілдік танымның өзекті мәселелері және ғылым дамуының қазіргі кезеңіндегі жинақталған білім сияқты мәселелер қарастырылады.

Мысалы, лингвистиканың пайда болу кезеңінде (ХІХ ғасырдың бірінші ширегі) назар аударылған нәрсе – ол тарихи құбылыстар болды. Ал Ф. Де Соссюрдің «тіл» және «сөйлеу» ұғымдарын бір бірінен ажыратқаннан кейін ғана тірі тілдерді синхронды әдіспен зерттеу өзекті бола бастады, ол зерттеудің жаңа тәсілдерін өмірге әкелді. Мысалы, зерттеу жұмысына информанттарды – белгілі бір тіл иелерін қосу. Ал қазіргі кезеңде тілді прагмалингвистика тұрғысынан зерттеу алдыңғы орынға шықты. Ол лингвистикалық әдіснаманың алдына жаңа мақсаттар қойды. Жалпы алғанда ол мақсаттар мынаған саяды:

1) Ішкі лингвистика (яғни тілдің субстанциялы қасиеттері), сыртқы лингвистика (адамның сөйлеу әрекеті), прагмалингвистика (жеке адамның ауызша (дискурс) және жазбаша сөйлеуі (мәтін) формалары) пәндерін нақты межелеу (шектеу);

2) Тіл білімінің соңғы дамулық кезеңінде ғалымдар тіл табиғатын адам болмысымен, оның қимыл-әрекетімен ұштастыра қарастыра отырып, тіл мен таным ұғымдарына назар аударуда. Соның нәтижесінде тіл білімінде «антропоцентристік» бағыттың басым болуы. Бұл бағыт жеке тұлғаның сөйлеу моделдерін әртүрлі жағдайда жеке тұлғаның ерекшеліктерін ескере отырып зерттеумен байланысты жүргізіледі;

3) Зерттеу жұмысында эксперимент, тест, анкета жүргізу сияқты басқа ғылымдардағы әдістерді қолдану арқылы объективті және дәл зерттеу нәтижелерін алуға ұмтылу;

4) Қазіргі тіл ғылымындағы жаңа бағыттағы зерттеулердің мақсаты-тіл жүйесін қозғалыстағы, өзгермелі жанды нысан ретінде зерттеп қарастыру. Лингвистикадағы прагматикалық, функционалдық т.б. жаңа бағыттар тілге даму тұрғысынан қарап, тіл құбылыстарын қозғалыста танып білумен шұғылданады. Тілді қозғалыста танып білу дегеніміз - тілдің өзін және элементтерін адамдардың өзара қарым-қатынасында, сөйлеу үрдісінде, коммуникативтік үрдісте қарастыру.

Тіл біліміндегі антропоцентрлік парадигма

Сыртқы лингвистика тілдің функционалдық қасиеттерін зерттейтіні жоғарыда айтылды. Сыртқы лингвистиканың негізгі мәселесі тілдің қоғамдық және жеке мәнін зерттеп білу. Адам қызметінің қай түрі болса да тілдің қызметінсіз іске аспайды. Сондықтан тіл қызметін адамсыз қарастыру мүмкін емес.

Сыртқы лингвистиканың жоғарыда аталып өткен бөлімдері (әлеуметтік лингвистика, этнолингвистика, психолингвистика) бір-бірімен жақын шекаралас пәндер. Олардың бәрі тілдің адам қоғамындағы қызметінің негізгі қырларын, аспектілерін бейнелейді және барлық жағдайда сөйлеу үрдісінің негізгі объектісі – адам. Адам әлемнің тілдік бейнесін жасаушы, тілдік өзгерістің дереккөзі болып табылады.

Тіл біліміндегі антропоцентрлік парадигма тілді белгілі бір этностың тілде қоршаған қасиеттерін бейнелейтін қоғамдық санасы ретінде қарастырады. Тілдерді антропоцентрлік тұрғыда зерттеу қазіргі лингвистикадағы негізгі бағыттардың бірі болып табылады. Осы орайда Э. Бенвенистің – тіл, мәдениет, жеке тұлғалық триада терминдері негізінде антропологиялық феноменді зерттеуге негізделген басқа лингвистика тууы мүмкін еді деген сөздері орынды. Тіл арқылы адам дамиды, тұлға ретінде қалыптасады және өзінің әлеуметтік, саяси, интелектуалдық және рухани бірлігін сақтап қалады [3, 31 б.].

Қазіргі лингвистикада антропоцентристік парадигма шеңберінде екі түрлі бағытты бөліп көрсетуге болады: танымдық лингвистика және лингвомәдениеттану.

Танымдық лингвистика тілді адамзат санасының органикалық және ажыратылмайтын, сонымен қатар таныммен, ойлаумен бір қатарда тұратын бөлігі ретінде қарастырады. Тілді танымдық тұрғыдан қарастыру негізінде тіл түсінуге тырысатын тұтас құбылыстың бір бөлігі екендігі және оны түсіну үшін дүние туралы білім қажет екендігі түсінікті болды. Әрбір тіл тек қана өзіне тән танымдық құрылымдар мен танымдық перспективаларды тасымалдаушы болып табылады. Семантикалық сәйкессіздік негізінде білім көрсететін құрылымдағы танымдық ерекшеліктер жатады. Танымдық лингвистиканың ең өзекті мәселелерінің бірі адам санасында әлемнің тілдік бейнесін адамның әлем туралы түсінігінде бейнелеп көрсету. Әлемнің тілдік бейнесі адамның әлем туралы түсінігі негізінде жасалады. Тіл объективтік әлемнің субъективтік бейнесінің моделін құрайды [4, 55 б.].

Тіл мен ойлаудың, тіл мен танымның арақатысы адам баласының интеллектуалды өмірінде құндылықтар қаншалықты рөл атқаратынын белгілеп береді. Тіл біліміндегі жаңа бағыттар танымдық ұстанымдармен тығыз байланысты. Соңғы ізденістердің көпшілігі тілдік деректердің танымдық қазынасын, мағыналық қоймасын зерделеу негізінде жалпы тілтанымдық үрдістің ішкі және сыртқы мүмкіндіктерін дәйектеп, түсіндіруге жағдай жасады. Танымдық ізденістер – когнитивтік ізденістер. «Бүгінгі танымдық қағидалар тарихи мәселелерді шешуде де, салыстырмалы-салғастырмалы талдауда да, тілдік универсалий негіздерін сұрыптау кезінде де, тілдегі уәж себептерін айқындау барысында да. басшылыққа алынып, жаңа танымдық теориялардың қалыптасуына ықпал етері сөзсіз» [4, 194-195 б.]. Әрбір тіл әлемді өзінше бөледі, өзінің консептуалдық тәсілі бар, соған орай әрбір тілдің өзінің ерекше әлем бейнесі бар және адам өз ойын осы бейнеге сай білдіруі керек.

Сонымен танымдық лингвистика адам әлемді қалай танып біледі деген сұраққа жауап іздейді, ал лингвамәдениеттану адам әлемді қалай көріп, таниды деген сұраққа жауап беруге тырысады және тілде бейнеленген, бекіген халық мәдениетінің көріністерін зерттейді.

Лингвомәдениеттану тіл мен мәдениеттің өзара қатынасының тілдегі көрінісін зерттейді. В.Телияның ойынша, лингвистикалық мәдениеттану тіл мен мәдениеттің синхрондық түрдегі қарым-қатынасын зерттеуге арналған. Ол сұрыпталған және ұйымдастырылған нақты бір мәдени байлықтарды, сөздің тууының тірі коммуникативтік үрдістері мен қабылдауын қарастырып, өзіндік тілдік тәжірибе және ұлттық менталитет бейнесін, сонымен қоса дүниенің тілдік бейнесінің жүйелік сипаттауын береді.

Тілді зерттеудің осы тәрізді тәсілдерінің негіздері Э. Бенвенистің, Л. Вайсгербердің, В. Гумбольдтің, А. Потебняның және басқа ғалымдардың еңбектерінде көрінеді. В. Гумбольдтің тіл бірліктері, ойлау және мәдениет феномендерінің бірлігі туралы айтқан ойлары лингвистиканың және мәдениет туралы ғылымның қосылуының негізі болды.

Әртүрлі тіл бірліктерін зерттеуде лингвомәдени тәсілді қолдану арқылы тілдің сыртқы құрылымын оның тереңдегі болмысын және олардың мәдени көрінісін анықтауға болады.

Әдістемелер ішіндегі лингвомәдени сараптамаға келсек, оның этимологиялық сараптамамен пара-пар келмейтінін айту керек. Лингвомәдени сараптаманың мақсаты – «тілдік бірліктің шығу тегін айқындау емес, әр түрлі типтегі, яғни әдеби, діни, саяси және т.б. дискурстар ықпалымен пайда болған фразеологиялық бірліктерге түсініктеме бере отырып, оның пайда болу шарттары мен жағдаяттарын анықтау болып табылады» [4, 133 б.].

Лингвистикалық зерттеулерде көп уақыт бойы сипаттау теориялары мен тұжырымдамалары (концепциялары) басым болды. Соңғы жылдары түсіндірмелі лингвистика теориясы дами бастады. Ол тіл білімінде лингва-елтану, этнолингвистика, танымдық лингвистика мен лингвистикалық мәдениеттану сияқты жаңа бағыттардың дамуына түрткі болды, бұл бағыттарда тіл дамуының негізгі факторы ретінде адам қарастырылады. Қазіргі кезде тіл тек қана қатынас және таным құралы ретінде емес, сол сияқты ұлттың рухани мәдениеті ретінде де бірнеше бағыттарда қарқынды түрде зерттелуде.