Концептсфера. Интерпретация және түсіну мәселесі

Тілге, аудармаға қатысты мәселелерді мәдениеттанулық талқылау концепт, одан құралған концептсфера туралы айтуды қажет етеді. Концептсфера туралы қысқа мағлұмат беретін болсақ, онда ұғымды ғылыми қолданысқа орыс филологы, мәдениеттанушысы, академик Д.С. Лихачев енгізгенін айтуымыз керек. Концептсфера деген термин ноосфера, семиосфера деген терминдер қатарынан табылатын дүние. Ол екі сөздің: "концепт" және "сфераның" қосындысынан шыққан құрама сөз. Терминнің өзін анықтау үшін құрамдас бөліктеріне, әсіресе, бірінші бөлігіне тоқталған жеткілікті.

Концепт деген терминді алғаш болып еуропалық ортағасырлық кезеңнің діндар-философы Ансельм Кентерберийский ұсынған көрінеді. Латын тілінен концепт сөзі ("conceptio") – 1. "Байланыс, жиынтық, жүйе"; 2. "Қойма"; 3. "Заң актілерін тұжырымдау"; 4. "Ұрық қабылдау"; 5. "Ұғым" болып, бес түрлі мағынада, берілген контекстіне сай аударылады [157, 222 б.]. Кең мағынасында концепт – ойдағы идея, ұғым дегенді білдіреді, яғни ол "есімнің (белгінің) ұғымдық мағынасы" [158, 45 б.]. Мысалы, Ф. Риггз ұғымдардың атауларын – терминдерді зерттейтін терминология саласында концептология түсінігін ұсынған көрінеді. Оның айтуынша, концептология ұғымды зерттеумен айналысатын философияның бір тармағы болып танылуы тиіс екен.

Концепт туралы айтпас бұрын, оның сана элементі ретіндегі болмысын да, қайсыбір ғалымның ойлап-құрап шығарған ұғымдық конструкт ретіндегі болмысын да есте ұстаған жөн. "Концепт" деп, ең кең мәдениеттанулық тұрғыдан алғанда, қалыптасқан мәдениеттің ықпалынан туындайтын әрі сол мәдениет өкілдерінің әлем бейнесін сипаттауына қатыспай тұрмайтын "ядролық" (түпнегізді) ұғымдық бірлікті айтады. Сонымен, концепт – белгі арқылы берілген білім “кванты”. Ол – тіл иегерлерінің ұлттық жады қоймасында сақталатын, нақты немесе қиялдағы шындықты танытатын ұжымдық сананың бірлігі. Сол концептердің жиынтығы “концептсфераны”, яғни тілдің ұлттық мәдени ерекшелігі бар қандай да бір “аурасын” – "нұр шапағын" құрайды.

Концептер жеке тілдік тұлға үшін болсын, жалпы лингвомәдени тұтастық – тілдік қауым үшін болсын экзистенциалды, яғни өмірлік маңызға ие. Қай мәдениеттің болмасын негізгі концептеріне төмендегідей абстрактілі, жалпыадамзаттық мәнге ие ұғымдар кіреді: махаббат, Отан, ұят, тағдыр, ерік-жігер, күнә, заң, еркіндік, үміт және т.с.с.

Мәдениеттің негізгі концептерінің ұжымдық-тілдік санадағы рөлі өте зор. Өйткені онсыз ұлттың өзін түсіну, оның ділін, арман-мұратын ұғу қиын. Демек, ұлттық мәдениеттің концептсферасын танымай тұрып, бір тілден екінші тілге көркем аударма жасау өте қиын. Бұдан аудармашы жүгінің ауырлай түскенін де байқауға болады. Концептер ішінде лакуналық ұғымдар, яғни бір тілден екінші тілге аудару барысында баламасы табылмайтын ұғымдар көптеп кездеседі. Мысалы, қазақ мәдениетінің концептсферасындағы: "құт", "көңіл", "нәпсі" және т.б. Бірақ концептер түгелдей лакунарлы болуы тіптен де міндетті емес. Мысалы, "Отан", "құдай", "тағдыр", "махаббат", "күнә" және т.т. әрбір ұлт тілінде кездесетін ұғымдар емес пе?! Қалай дегенмен де, аудармашы тұлғасының мәдениеттер сұхбатындағы рөлінің маңыздылығы оның атқаратын қызметінің жасампаздық, жоғары шығармашылық рухын паш етеді.

Лакуналық ұғымдар, концептермен бірге тұрақты сөз тіркестері – фразеологиялар, аударылмайтын тілдік конструкциялардың бар болуы мәдениеттердің арасындағы салт-дәстүрлік, ғұрыптық-рәсімдік, дүниетанымдық алшақтықтың нәтижесі. Мысалы, Некрасовтың "Как женщину, он Родину любил" деген әйгілі өлең жолдарын “Отан” деген ұғымды “Фатерланд” деген әкемен байланыстыратын еркек текті (мужского рода) сөзбен жеткізетін неміс тіліне қалайша адекватты аудара аларсың?

Фразеологиялық, яғни әбден қалыптасып қалған, нық орныққан, өзгертуге келмейтін сөз тіркестерін аудару – күрделі шығармашылық еңбекті қажет ететін жұмыс. Көп жағдайда, фразеологиялық бірліктерге аударма тілінен эквивалентті сөз тіркесін табу қиынға түседі. Сондайда, яғни аударма тілінде фразеологизм негізінде жатқан бейнеге сілтейтіндей ештеңе болмаған жағдайда аудармашы оның мағынасын жеткізіп беруі тиіс. Фразеологиялық бірліктерге келгенде калька-аударма беру – ең тиімсіз жол. Ол басқа тілдегі оқырман үшін түсініксіз болатындығы айдан анық. Фразеологиялқ тізбектердің табиғаты сөздің байлаулы мағынасы туралы ұғыммен байланысты.

Әдеби шығарманы тәржімалауда аудармашылық процесті күрделендіретін тағы бір тілдік категория – мақал-мәтелдер. Кейбір ғалымдар (мысалы, академик В.В. Виноградов) мақал-мәтелдер мен қанатты сөздерді фразеологиялық топтарға жатқызады, ал басқалары, керісінше, оларды фразеологияның айрықша бір түрі деп есептейді. Қайткен күнде де халықтың сергек ойынан, өткір сөзді тапқырлығынан туындаған мақал-мәтелдер әрі ықшам, әрі көркем, әрі терең ойлы, әрі кең мазмұнды тілдік құрылым ретінде сөздің әрін келтіретіндігі, мәтінге қайталанбастай ұлттық сипат беретіндігі даусыз. Айрықша мәнерлі сөз өрнегі – мақал-мәтелдерді тәржімалау барысында аудармашының аударма жасалатын тілдің сөздерінің байлаулы мағынасын ғана емес, сол тілде сөйлейтін адамдар құрған материалдық-рухани мәдениет шындықтарын білуі талап етіледі.

“Прозада аудармашы – құлға тең, өлеңде – ол бәсекелес қосавтор” деген де қанатты сөз барлығын жоғарыда айтқан болатынбыз. Расында, поэтикалық сөз неғұрлым құрылымданған және ақпаратқа қанық сөз. Сондықтан поэзияда мәтіннің тілдік ерекшеліктерге (мәселен, фонетикалық) тәуелділігі шығарманың тек мазмұнына ғана емес, формасына да әсер етеді. Қалжан Нұрмаханов "Түпнұсқа және аударма" деген мақаласында [159] өлеңнің аудармаларында ұлттық және тарихи колоритті сақтай отыра аударудың үлкен жетістік екендігін айтыпты. Түпнұсқаның әрпін емес, рухын беруге тырысу аударманың жақсы болып шығуының сыры деп біледі. Сонда ол Абайдың "Сегіз аяқ" деп аталатын тамаша өлеңінің тартымды аудармасынан үзінді келтірген екен. Біз де осы жерде сол аударманың көркемдігіне тәнті бола аламыз. Аудармашы Л. Озеровтың шығармашылық рухтағы тәржіма жолдарынан сыр тартсақ, былай екен. Абай айтқан: