Ойшыл, ағартушы, ақын, публицист (Мәшһүр Жүсіп Көпеев)

Мәшһүр Жүсіп Көпеев 1858 жылдың қысында қазіргі Ж.Аймауытов атындағы ұжымшардың Айыртас деген табиғаты әсем жерінде дүниеге келген. Ата-анасының азан шақырып қойған аты- Адам Жүсіп болғандықтан Мәшһүр деген қосалқы лақап есім оған кейіннен танылған. Себебі, бұл туралы ақынның өзі кезінде :

Жұрт кеткен сүйгенінен Мәшһүр десіп.

Қолыма қағаз-қалам алған шақта,

Кетемін қара сөзге желдей есіп,

Мұны айтып отырған себебіміз ертеректе жариялаған кейбір зерттеу еңбектерде М. Ж. Көпеев 1857 жылы туған деп жазылған [9]. Бірақ, Мәшһүрдің туған жылы – 1858 жыл. Олай деу себебіміз ақын өз өлеңдерінде бұған байланысты :

Ғаріптілік бұл жалған біздің баста.

Өң түгіл маған жалған жоқ қой түсте,

Екіншіден, Мәшһүр Жүсіптің әлеуметтік шығу тегі де зерттеушілер тарапынан дұрыс көрсетілмеген. Мәселен, Б. Кенжебаев «М. Ж. Көпеев ауқатты семьяда дүниеге келген»,- деп жазса осы ойды М.Ғабдуллин де «Қазан төңкерісі кезінде Мәшһүрдің бейтарап бағыт ұстау себебі оның дәулетті семьядан шыққандығынан болды»,- деп әрі жалғастырды.

Алайда, кезінде Мәшһүр Жүсіптің байлықпен аты шықпағанға ұқсайды. Бұған оның :
Өмір бойы ұшырмай бізге молдық,

Табысымыз көп болса ат пен тондық.

Әкемді өлтірген жаудай болды,

Кедейлік, кемтаршылдық, қысқа қолдық,

Оның үстіне бұл жөнінде әдебиетші, зерттеуші ғалым С. Дәуітов : «М. Көпеевтің әкесі Көпжасар. Бір әке бір шешеден төрт ағайынды. Көпжасар – семьядағы балалардың кенжесі. Ертеден бері еліміздің салтында кенже туған құлынды, қозыны көпей деп айтатындықтан,үй ішіндегі баланың да кішісін «Көпеш», - «Көпей» деп еркелететін болған. Міне, осы себепті де Көпжасар аты жайына қалып, Көпей атанып кеткен. Ал, Көпейдің әкесі Шермұхамедтің тұрмысы тапшы, дәулеті кемдеу екен.

Осы құрғыр тапшылықтың кесірінен Көпей үй ішіндегі әр түрлі «сыбағадан» қағыла беріпті. Әрі намысты, әрі қайратты жас жігіт мұндай қорлыққа шыдай алмай, Қызылжар қаласына 18 жасында оқу іздеп кетіпті. Амал қанша молданың алдынан небәрі 4-5 ай ғана сабақ алған соң, қатты сырқаттанып қалады. Енді оқуын әрі қарай жалғастыруға қаражат болмағандықтан, Ахмет деген ноғайға жұмыскер болып тұрды. Жігер, күші мол жігітті қожасы қолынан шығармай Бұхар Ташкент, Түркістан қалаларына кіреші етіп жиырма екі жыл жалдапты», – деп жазған [12].

Алайда, бұл алып келген мал-мүлік 1816 жылы болған «тауықтың» жұтынан қырылып қалады. Бұл орайда М.Бөжеев : «Елге қайтып келген Көпжасар 3 жыл өтпей қу таяқ болып жүдеп қалғандықтан Баянауыл маңындағы жатақтарға қосылады. Ол кезде 5 жасқа толған Жүсіпті медресеге орналастырады», -деген ой айтады [13]. Сөйтіп, қанша жыл бейнеттеніп, адал еңбекпен тапқан малының жұттан қырылуы Мәшһүрдің әкесін қатты күйіндіреді. Ендігі мал-мүліктің орнын толтыратын қазына тек ғана ғылым, білім боларын түсінеді. Сондықтан ел-жұртын тастап, Қызылтаудан Баянауылға баласын оқыту үшін қоныс аударады. Мәшһүр 5 жастан 15 жасқа дейін Баянауыл маңындағы медреседе білім алғанын өлең жолдарына былай деп қосқан :

Амалсыз атаң айтса қаласың да.

Ойлайсың кім болды деп бізден ғаріп,

Жиылған көп шәкірттің арасында?!

Сол күнде өлең жаттап қостағаным.

Екі жыл Баян, бір жыл Қызылтауда,

Үш жылдай түнеп түзге қыстағаным [14].

Хамаратдин хазірет медресесі – Мәшһүрге ғылымның көп саласын үйреткен. Кейіннен Шығыс дастандары сюжетіне құрылған «Гүлшат-Шеризат» сияқты қиссаның дүниеге келуіне себепші болған. Әрі осы жылдары «Қозы-Көрпеш-Баян Сұлу», «Тарғын батыр», «Төрт жігіттің өлеңі» т.б жырларды жатқа біліп, жұрт алдында айтқан зерек баланың өнерін қадір тұтып, халық «Мәшһүр» есімін берген. Ал, оған Мәшһүр есімін тікелей қойған адам сол кездегі Баянауыл дуанының аға сұлтаны- Мұса Шорманов болған.

Мәшһүр Жүсіп Көпеев 1872-1875 жылдар аралығында Көкялташ медресесінде оқыған. Мұны айтып отырған себебіміз- кейбір зерттеушілердің еңбектерінде ақын өмірінің осы бір тұсы жаңсақ көрсетілген. Д.Әбілев : «1872 жылы Мәшһүр Жүсіп Бұқараға барып, «Көкілташ» медресесіне оқуға түсіп, жоғары дәрежелі білім алады да, еліне 1875 жылы оралып, бала оқытады» - деп жазған [15]. Сәбит Мұқановтың «Халық мұрасы» еңбегінде де Көпеевтің Бұқарада «Көкялташ» медресесінде оқығаны жазылған. Бірақ, онда оқыған жылдары көрсетілмеген. Сондай-ақ, «Ақын-жазушылар» деген жинақта да : 1870 жылдары Хамеретдин қазіретте, кейін Бұқараның медресесінде оқиды», – деп жазылған [16]. Ал, Қазақстанның «Энциклопедиясында» болса «1870 жылы Хамеретдин қазіреттің медресесінде, одан кейін Бұқар діни жоғары оқу орнында оқиды»,- деп анықтама берілген [17].

Бірақ, өкінішке орай, басқа әдебиеттерде, Мәшһүр Жүсіптің өмірбаяндық деректерінде бұл мәлімет жоқ. Тіпті, бертінде 1990 жылы тұңғыш рет жарық көрген таңдамалы шығармаларында да бұл жайт ұмыт қалдырылған.

Мәшһүр Жүсіптің ойшыл, қайраткер ретіндегі қалыптасуының алғашқы кезеңі халық ауыз әдебиеті үлгілерін жинап, бастыруымен тұстас келеді. Бұқара, Ташкент қалаларына сапар кезінде қазақ тарихымен танысып, ел аузындағы шешендік сөздерді жинаған. Ауылдағы ұстаздық жұмыс, ұлттың жүріп өткен тарихын зерттеу оны тағы бір сатыға көтереді.

Біздің бұл ойымызды «Ақын –жыраулар» деген жинақтан алынған мына бір сөйлем : «1887-1890» жылдары Орта Азияның Самарқанд, Ташкент, Бұқара, Түркістан т.б қалаларын аралап, халықтың рухани мұрасымен, тұрмыс-тіршілігімен танысады. Осы жылдары белгілі оринталист-ғалым, академик В. В. Радловпен танысып, қазақтың ауыз әдебиеті мұраларын жинап, жүйелеп бастыру ісімен шұғылданады» [18], – нақтылай түсетін сияқты.

М. Ж. Көпеевтің қайраткер ретіндегі қалыптасу кезеңінде «Дала уалаяты газетінің» алатын орны ерекше. Бұл газеттің бетінде оның оннан астам проблемалық мақалалары, өлеңдерімен қатар қазақтың билері мен шешендерінің сөздері жарияланған. Бұл туралы сөз алда болмақ.

Ал, қазір Мәшһүр Жүсіптің ойшыл, ақын, ағартушы ретіндегі қалыптасуы кезеңінің екінші сатысына (1907-1912 жылдар) тоқталар болсақ, онда 1907 жылы Қазан қаласындағы Хұсайыновтар баспасынан «Хал- ахуал», «Тірлікте көп жасағандықтан көрген бір тамашамыз», «Сарыарқаның кімдікі екендігі» кітаптары жарық көрді.

Алғашқы «Хал-ахуал» кітабы төрт бөлімнен тұрады : 1. «Хал-ахуал» (208 жол), 2. «Баяннама» (248 жол), 3. «Патша хақында» (144 жол), 4. «Ғибратнама» (4 бөлімнен тұрады).

Екінші бір «Тірлікте көп жасағандықтан көрген бір тамшамыз» кітабы алты өлеңнен тұрады. Бұд өлеңдер «Қыран құс көңіл ашар», «Қара өлең», «Қазақтың қылып жүрген жұмысы», «З» рет сөз», «Жалғанда таппай бір», «Сәлем хат!» деп аталады. Жоғарыда аталған екі еңбекте қазақтардың сол кездегі тұрмыс-тіршілігі, іс-әрекет, психологиясы суреттеледі. Бір сөзбан айтар болсақ, бұлар патшалы Ресейдің отарлау саясатына қарсы бағытталып жазылған шығармалар.

Үшінші, «Сарыарқаның кімдікі екендігі» кезінде бүкіл қазақ халқына танымал болған еңбек. Бұл екі бөлімнен тұрады. Алғашқы бөлімі қара сөзбен жазылған. Онда Сарыарқаның кімдікі екендігі сөз болады. Ал, қара өлеңмен жазылған екінші бөлімнің тақырыбы : «Қазақ жұртының осы күнгі әңгімесі туралы». Бұл еңбектерде негізінен халыққа теңдік беру, бұқараның сауатын ашу, сөз бостандығы, жер мәселесі сияқты көптеген көкейкесті мәселелер қарастырылады.

Бұл туралы Ә. Қоңыратбаев : «Мәшһүр Жүсіптің жоғары үш кітабының заңға ілігіп таратылмауы, оны шығарған Хұсайыновтарға 12 мың сом ауыр айып салынуы ақынның қамалушылар тізіміне ұшырап, ел ішінде бұғып жүруі осыдан», - деп жазған [19].

Кейбір әдебиеттерде Көпеевтің осы үш кітабының жарық көрген жылдары қате көрсетіліп жүр. Мәселен, «Ақын-жазушылар» атты жинақ пен Қазақ ССР Энциклопедиясының 7 томында М. Ж. Көпеевтің кітаптары 1917 жылы басылып шықты деп көрсетілген. Бұл-өрескел қате. Себебі, М. Ж. Көпеевтің аты аталған кітаптарын қадағалап оқығанда суреттелетін қоғамдық-саяси өмір 1917 жыл емес, 1905-1906 жылдарға сәйкес келеді. Мысалы. I-Мемлекеттік Думаға депутаттар сайлау, шығармаларда сөз болатын жаңа партиялардың құрылуы, одан кейінгі қазақ халқының қоғамдық-саяси өмірі. Міне, мұның барлығы өткен ғасыр басындағы өткен аласапыран оқиғаларды бейнелейді. Басты дәлел бүгінгі таңда Орталық Ұлттық кітапхананың сирек кездесетін кітаптар қорында М.Ж.Көпеевтің жоғарыда айтылған үш еңбегі де сақтаулы тұр. Ал, осы кітаптардың сыртқы мұқабаларында басылым шыққан жері «Қазан, 1907 жыл» деп анық көрсетілген.

Мәшһүр Жүсіптің творчествосы өзі өмірден кеткен соң 1950 жылдардан бастап қудалана бастады. Оған тағылған басты кінә «Революцияны мақтамады, оған қарсы шықты» деп айыптаушылық негізінен алғанда ақынның творчествосын білмегендіктен, түсінбегендіктен туған жалған айыптаулар еді. Соның бірі М.Ғабдуллин болатын. Ол М. Ж. Көпеевті : «Залымдар көзімізді алар ойып, мүшелер терімізді малша сойып», – деп совет қызметкерлері жайында пікір таратты деп айыптады [20].

Ал, шын мәнінде бұл жолдар кеңес қызметкерлеріне емес, патша өкіметі тұсындағы ауылнай, болыстарға арналған еді. Елді, өз ұлтын сүліктей сорған надан ел билеушілерді, арсыз арамтамақтарды сынаған еді. Бірақ, жоғарыда келтіргендей, жаңсақ пікірлер оның творчествосын зертеушілер үшін де, қалың оқырмандарға да кеселін тигізді.

Мәшһүрдің творчествосының үшінші кезеңі аз зерттелген дедік. Облыстық басылымдардан бастап, зерттеушілер еңбектерін қосқанда Мәшһүр Жүсіп творчествосына қатысты мәліметтер көптен саналады. Олардың барлығының басын қосып, бір жүйеге келтіру болашақтың ісі.

Кеңес өкіметі жылдарында Мәшһүрді тек бірыңғай ақындық жұмыспен шұғылданды деп айта алмаймыз. 1919 жылы Ташкент қаласының «Қазақстан» баспасында Көпеев жазған ертегі кітап «Балалар кітабы» деген атпен басылып шықты. Зерттеуші Төкен Әбдірахмановтың дерегі бойынша, ол өте сәнді көркемделген, жақсы қағазға басылған. Бұл ертегінің баспа бетін көрген екі варианты бар. Оның біріншісі - 1937 жылы «Қазақ ертегіліері» деген атпен, екіншісі дәл сол атпен 1957 жылы басылған.

Мәшһүр Жүсіп қоғамдық өмірге белсене араласа алмады дегенге келсек, ол жаңа өмірдің қалай құрылғандығына сенімсіздігінен еді. Оның үстіне 1921 жылы Ташкент қаласында сабақ беріп жүрген Әмен деген ұлының қайғылы қазаға ұшырауы да қатты соққы болып тиген. Солай бола тұра Мәшһүр Жүсіп өз заманының атақты адамдарымен жақсы араласқан. Бұл туралы Ә.Тәжібаев : «Тай кезінде аттан озған, бала кезінде атадан озған балдырған Жүсіп қаршадайынан талай дуалы ауыздардың батасын алыпты. Ол Ақан сері мен Абайға да сәлемін қабылдатып үлгерген. Атақты Бөгенбайдың немересі Саққұлақ шешенмен, белгілі Майрамен дастарқандас болған, даңқты палуан Қажымұқанмен, бұлбұл әнші Майралардың сырлас-мұңдасы екен. Ол Жүсіпбек пен Мұқтарға аға саналса, Ахмет, Шәкәрім, Міржақыптарға дос-жаран саналған. Осы аталған қазақ жұлдыздары туралы да ойларын айтып кетіпті», - деп жазған [21].

Сол кезеңдегі М. Ж. Көпеевтің жай-күйі, мәселен Ж.Аймауытовпен жазысқан хаттарынан еркін аңғарылады. Солардың бірі мынау : «Адамдардың миы ерте суалмаса керек, ақылгөй, таланты ерте тарылмаса керек. Егделенген сайын миы шыныға берсе керек. Соған қарағанда, сіздің де қаламнан қаларлық уақытыңыз бола қойған жоқ па деп шамалайын. Олай болса, қалған өмірде сырласып өткен дұрыс.

Сіз қазақтың заманында дүниеге келіп қалған гауһарсыз. Сіздің құлашыңыз ұзын, қиялыңыз терең, арманыңыз алыста өткен өмірде. Жаңа заманның бұйынтақ сөзі, жыбырлақ мінезі Сізді жарытпайды, тосаңсытады, күні өткен жат адам қылады. Жаңа заман айта берсін! Сіз онда жалғыздығыңызды, жапандығыңызды, сән-салтанатты ескі күндеріңізді жырлап өтіңіз». Міне, Мәшһүр Жүсіпке осындай тілек білдірген Жүсіпбектің жүрек жарды сөзінен артық бағаның қажеті шамалы – ау, өзі! Ол 1931 жылы 73 жасында қайтыс болды.

Енді, оның соңына қалдырған мол рухани мұраларына тереңірек үңілер болсақ, онда М.Ж.Көпеевтің әсіресе публицистикалық шығармалары әлі де болса толық зерттеле қойған жоқ деп айтуымызға әбден болады. Жоғарыда айтқанымыздай, оның публицистикасын екі салаға бөліп қарастырамыз. Біріншісі - өлең түрінде жазылған публицистикалық шығармалары. Өлең түріндегі публицистикалық дүниелеріне 1907 жылы Қазан қаласында жарық көрген «Тірлікті көп жасағандықтан көрген бір тамашамыз» және, «Сарыарқаның кімдікі екендігі» кітаптарын жатқызамыз. Әуелгі сөз осы еңбектері жайлы болмақ.

Бұл екі кітаптағы өлеңдердің мазмұны ұқсас. Екеуінде де ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ халқының қоғамдық-саяси, шаруашылық өмірі жазылған. «Тірлікті көп жасағандықтан көрген бір тамашамыз» кітабының, «Сарыарқаның кімдікі екендігі» кітабынан өзгешелігі – мұндағы бір бөлім қара сөзбен жазылған. Өлеңдерінің негізгі түйіні – патша империясының отаршылдық езгісінен құтылу. Мұнда Ресейдегі саяси-шаруашылық өзгерістердің қазақ өміріне әсері баяндалады. Ғасыр басындағы Қазақстанның саяси өмірі мен әкімшілік-басқару құрылымы, ұлттық психологиясы жан-жақты ашып көрсетілген.

Мысалы, «Тірлікте көп жасағандықтан көрген бір тамашымыз» кітабы 6 өлең топтамасынан тұрады. Бірінші өлең 9 бөлімнен құрылған. Екінші өлең тақырыбы «Қара өлең», «Қазақтың қылып жүрген жұмысы», «3 рет сөз» (13 бөлімнен құралған), «Сәлем хат», «Жалғанда таппай бір»...

Қазақ оқығандары үшін сол кездің басты мәселесі – отаршылдықты жою еді. Сол жолда күрескендерді Мәшһүр Жүсіп былай деп жырлайды :

Болар ек, атса таңың бізде де батыр.

Қазаққа құлақ пен көз болған ерлер,

Тұтқында білесіз бе, неден жатыр.

Бұл жерде Мәшһүр Жүсіптің айтып отырған ерлері кімдер еді? Патша езушілеріне қарсы үн көтерген адамдар қазақтың ақсүйектері арасында да аз болмаған. Үкімет саясатына қарсы шығып, ұлт мүддесін көздегендерді патша чиновниктері қызметтен аластатып, қуғынға түсірген. Сондай қуғын көрген азаматтар қазақ жерінде де болған. Сталиндік репрессия, кейінгі тоқырау жылдары тұсында ақсүйек әулеттерінен шыққандар қуғын көріп, баспасөз бетінен орын ала алмады. Сөйтіп, олардың есімдері архивтерде шаң басып жатып қалды. Сондай басты тұлғалардың бірі- Поштаевтар әулетінен шыққан азамат. Мәшһүр ол туралы «Сәлем хат» өлеңінде былай деп жазады :
Қарадан хан боп өткең бабаң Поштай,

Қолына жүрт билігін туған ұстай.

Халқына бақташы боп болған қорған,

Шарықтап ағып түскен қыран құстай.

Сонда бір түзу заман болып тұрған.

Наурызбай, Кенесары толқынында,

Поштай еді көп жұртқа болған қорған.

Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің публицистикасы екі жанрда көрінді дедік. Соның ішінде бір тобы – қара сөзбен жазылған публицистикалық шығармалары. «Сарыарқаның кімдікі екендігі» кітабының алғашқы тарауы қара сөз үлгісімен жазылған.

Бұл тарауды С.Дәуітов еңбектің кіріспе бөліміне жатқызған. Бірақ, біздің пікірімізше, бұл кіріспе бөлім емес, жеке бір тарау себебі, бұл тарауда ауқымды мәселелер көтеріліп, өзіндік ой- тұжырымдар қорытындылаған. Тақырып аясы да «Қазақ жұртының осы күнгі әңгімесі» деп аталуы да кіріспеден өзгеше.

Осы бөлімде тарихтан, этнографиядан көп мәлімет беріледі. Мақала публицистикалық сарынмен, оның үстіне тарихи еңбек түрінде жазылған. Бұл екі сала бір-бірін толықтырып, суреттелетін құбылыстар мен оқиғалар мағыналық тұрғыдан үндесіп, тарихи-публицистикалық очерк түрінде келген. Бұл публицистикада сол күннің басты назар аударып отырған қоғамдық-саяси мәселелері көтерілген. Соған әлеуметтік тұрғыдан талдау жасалған.

Мәшһүр Жүсіптің оқиғаны баяндау желісі өзгеше. Жай ғана хабарлай салмай, әрбір мәселені философиялық оймен, тарихи деректер тұрғысынан баяндайды. Шығарма шешендік тілмен жазылғандықтан, оқырман түсінігіне жеңіл. Еңбек «Күн батысы - Сырдария, күн шығысы - ұзын аққан Ертіс, оңтүстігі- Жетісу (Семереченск өзені), солтүстігі - Еділ, Жайық. Сол төрт судың арасы заман қадымда Дешті Қыпшақ атанған қыпшақ жұртының қонысы еді. Сол Қыпшақтан тоқсан екі ру ел тарайды. «Қытай көп пе, қыпшақ көп пе» деген мақала болған себебі сол»..., деп басталады.

Осы сөздерді түсіну барысында әр адамның көз алдына қазақ елінің жағрафиялық картасы елестейді. Кітапта Сарыарқаның келбеті – дала табиғаты суреттелген. Төрт өзенді жазғандағы айтпақ ойы- қазақ даласының оңтүстік- солтүстік, батыс - шығыс шекараларының мызғымай, ата-бабалардан ауысып, ежелден келе жатқандығы. Даланы иеленбек болған шет жұрттық басқыншыларға қарсылығын тарихи фактілермен дәлелдеп, этнография мен топонимикалық деректерді өз орнында қолдануы арқылы білдіреді. Жалпы шекара мәселесі, туындай қалған жағдайда Мәшһүр сияқты шежіреші – философтардың еңбегіне сүйенген жөн. Себебі, олардың шығармаларына бізге беймәлім жер- су аттары молынан ұшырасады. Әрі, тың деректер тарихи фактілермен дәлелденген.

Ең көне жырлардың бірі - лиро-эпостық «Қозы Көрпеш-Баян Сұлу» жырындағы кейіпкерлердің тұрмыс-тіршілігін Мәшһүр Жүсіп қазақ әдебиетінде тарихи тұрғыдан тұңғыш зерттеген деп айтуымызға болады. Автордың өзі бұған : «өлеңнің аяғында «Қара оба», «Сары оба» деген екі төбе – Қарабай, Сарыбай деген екі байдың қоныс қылған мекені екен. Бұл екеуі де қазақ байлары.

Сол Сарыбайдың жалғыз қызы Баянсұлудың туған жері – Баянауыл тауы. Бұл таудың атының Баянауыл қойылған себебі «Баянауылы» атанып кеткендікетен. Сол қыздың қарқарасы жоғалып, түсіп қалған жері «Қарқаралы-Қазылық» аталған. Домбырасы мен бет-моншағы түсіп қалған жері «Тоқырауын- Жәмшім» атанған. Сандығы түсіп қалған жер «Алтын сандық-Ақшатау» атанған. Аттарының шідері түсіп қалған жер «Жауырбоғы» атанған. Қайыр, бұл сапар қазағы жер аты – бәрі қазақтың ата-бабасының аттары», - деп анықтама берген [22].

Шығарма баяндау тәсілімен жазылған. Сөз болатын обьекті – Сарыарқа даласы, қазақ халқы. Әңгіме Дешті қыпшақ жерін суреттеуден бастап, қазақ халқының жоңғарлармен, қалмақтармен болған шайқастарды баяндаумен жалғасады. Одан әрі нақты оқиғаларға байланысты қазақ даласында сақталып қалған ескерткіштермен жер-су аттарының шығу тегі түсінікті тілмен жазылаған. Бұрынғы заманда болған оқиғаларға Мәшһүр Жүсіп өзінше топшылау жасаған. Бұл шығармада әрбір жер-су аттарына байланысты фактілер жиналып, аңыз-әңгіме түрінде берілген. Оқиғалардың тізбегі баяндау түрінде берілсе де, шығарма мазмұны бұзылмай, ой шашырамай, оқырман тез қабылдайды. Қай оқиғаны баяндаса да Мәшһүрдің айтпақ болған негізгі идеясы - қазақ халқының жат жұрттық басқыншыларға деген азаттық күресі, халық патриотизмі.

Қай публицистикалық мақаласын алсақ та осы идея алдымыздан шығады. Қалмақтармен, ноғайлармен, Бұқара, Хиуа хандықтарына қарсы азапты, ұзақ жылға созылған ұрыстарда да қазақтың ұлт ретінде сақталып қалуы- ата-баба жерін жау қолында қалдырмау ұраны. Бұл ұранмен талай батырлар жау қолында мерт болған.

«Ата-бабамыз қалмақтан не үшін қырылды? Кейінгі үрім-бұтағыма жер-су алып беремін деп қырылды. Жалғыз менің ата-бабам емес, жер-суға таласып көп қазақ қырғын тапты. Сол себепті бұл Сарыарқа біздің қазаққа атасының құны болып, олжа болып еді. Біреу-біреуге соңынан қалмаса «атаңның құны бар ма еді» дейді ғой. Сондай – ақ, атаның құны болғаны үшін жер-судан айырылып, қаңғып, қоныссыз жүргеніме ішім күйіп өлсем де ойымнан кетер емес. Баянауыл тауын қалмақтан еріксіз алған Жасыбай мен Олжабай еді. Жасыбай өлді де, Олжабай қалды. Жасыбай асуының алдында Жалаңтөс деген баласына қыстатып, Олжабайдың өзі Аяз басқан деген асуға қарсы қыстап еді. Дүние деген, шіркін, көшпелі, екен. Қазақтың тұлпар мініп, ту ұстаған кейінгі үрім-бұтағына олжа салған ең алдында мұжықтың поселкесінің аты болды. Олжабай қаласы атанған қала, Ереймен тауы-Олжабайдың өлген жері. Содан бір сөз. Ата-бабасының қаны қойдың қанындай ағып, алып берген жерінен үрім-бұтақ бабалары көзінің жасын төге-төге қаңғып кете берді».

Бұдан кейінгі сөз болар оқиға- ХIХ ғасырдың орта кезіндегі қазақ тәуелсіздігі үшін күрескен Наурызбай, Кенесарының орыс басқыншаларымен соғысы. Әр кезеңнің батырлары өз халқын аман сақтау үшін жан аяспас ұрыстарға бара білген. Шығарманың композициялық құрылымының бүтіндігі соншалық, әрбір сөйлемнің ара-жігі ажыратылмайды, барлығы түйінге келіп тіреледі. Оны бір төмендегі мысалдан айқын аңғартуымызға болады :

«Біздің Сарыарқадағы қазаққа : «қазақ бізге бағын, бізге қара»,- деп ақ патшадан жарлық алып шықтым деп Иван Семенович деген келді. Қазақ саған қармайды, маған қарайды деп ол екеуіне басқа қазақтың өз ішінен Кенесары, Наурызбай деген шықты. Олар :
Бағынба қазақ орысқа,

Бағынсаң қазақ орысқа.

Осы бастан амандас,

Сарыарқа деген қонысқа,

– деп ұрандады.

Осы замандағы қазақ жақсылары кеңесті де Кенесары, Наурызбайдың сөзін қостамады және қытай елшісімен сөйлеспеді. Жерімізге тимесең, солдат алмасаң, саған қараймыз деп, құдайшылығы бар деп, ақ патшаға өз ықтиярымен қарап, бағынады».

Мәшһүр Жүсіп қазақ халқының Ресей имперсиясына қарауын өз заманында болып өткен тарихи оқиғаларға байланысты жан-жақты суреттеген. Сол кездегі екі жақты психология, екі топ арасындағы тартыс орыс ұлықтарының пайдасына шешілді. Олар бос жатқан жер деп емін-еркін пайдалана бастады. Бұл шығарма ХIХ ғасырдың қоғамдық-саяси жағдайын дұрыс түсіне біліп, талдап көрсетуімен құнды. Ол бұл еңбектің отты екпіні мен жоғары эмоционалдығынан көрінеді. Бұл орайда : «Осы күнде байқап қарасақ. Қазақта ешкімнің есесі жоқ. Ол қалайша жоқ десек, қазақ жерін қала салумен бір алды. Бастықтарының уазифасы (усадьба) деп ағашты, шабындық жерлерді ат қойып, учаске деп ала берді. Қазақ жерін өзі тастап кете алмай неше жыл бойы көгіне ақша төлеп, қысы-жазы малының көрегі үшін сатылып, кедей болды. Бүйтіп сатып жеп қалайша күн көреміз деп суырма жонға қыстап еді. Жан сақтап, күн көріп жүрген жерлерін мұжық келіп егініне лайықты етіп алды.
Еркекте ақыл қала ма, өз қонысынан ауған соң,

Әйелде ақыл қала ма, біреуден сауын сауған соң.

Бұл ойын Мәшһүр Жүсіп одан әрі : «Бір жерде, бір қазақты бір мұжық атып тастаса, қазақ өлгенін қолына алып, көшіп-қонып ел аралап кетеді, ал сары орыс үйінде жаннан тыныш отыра береді. Бір қазақты бір казак –орыс пышақтап жарып тастаса, казак-орысқа сот жоқ көшеде ойнап-күліп жүре береді», - деп жалғастырады.

Қазақ ұлтын қорлаудың шегіне жеткен түрі осы. Бұл шығарманың кульминациясы да осы жолдарға келіп тіреледі. Қазақты қонысынан аударғаны, ел билейтін азаматтарына билік бермеуі, малын тартып алуы былай тұрсын, енді патша отаршылары жергілікті халықты өлтіруге кірісті. Отаршылдықтың ең жабайы әдісі- халықты аяусыз қыру. Қазақтың басына да осы ауыр күн келді. Туғанын мұжық өлтірген соң қазақ амалсыздан басқа қоныс іздеуге мәжбүр болды. Қазақ жоғары әкімдерге арыздана алмайды. Себебі, оның құқығы жоқ. Қазақтың сөзін чиновник тыңдамайды, көзге ілмейді. Бұл-Ресей империясының жергілікті халық құқығын аяққа басқан, отаршылдық саясатының көріністерінің бірі. Мәшһүр Жүсіп өзі көріп отырған қиянатты ашына жаза отырып, Ресей бұғауына бекер түстік деп күйінеді. Әділетпен, ел басқарған бұрынғы билер жолын аңсайды. Ол заманды «қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған заман болды»,- деп аңсайды.

Мәшһүр Жүсіп орталық саясаттың қазақ ұлтының дәстүрлі ел билеу тәсіліне кесірін тигізгенін жазады. Орыс отаршылары халықты құлдыққа ұстау үшін, әдейі бұрынғы ел билеу дәстүрін жойып, ауылнайлық, болыстық билеу жүйесін кіргізді. Орыс чиновниктері надан, топас адамдарды ауылнай, болыс сайлап қояды. Елде қазақ ұрпағы аза бастады. Елде надан, жалқау, өсекші, жағымпаз адамдардың көбеюіне әкелді. Қазақ жұртының ғасыр басындағы азып-тозған халін Мәшһүр Жүсіп көрсете білді.

Мәшһүр Жүсіптің 1912 жылы «Айқап» журналының екі санында «Туысқан бауырларыма бір насихат» атты мақаласы жарық көрді. Бұл мақалада қазақ елінің экономикалық хал-ахуалы, татар молдаларының қазақ ұлтына ықпалы жайында сөз болады. Мәшһүр Жүсіптің 1907-1912 жылдары айдауда болғаны белгілі. Сол жылдары Қазанда болып татар діни оқу жайын зерттеп, қазақ ауылындағы балалардың оқуына тигізген әсерін түсіне отырып, өз мақаласында осының мәнін ашып беруі мақсат етті.

Мақала «Айқап» журналының 7-8 сандарында басылған. Соңында Мәшһүр Жүсіп Көпеев деп қол қойылған. Мақалаға фельетон деп айдар тағылған. Бірақ, бұл фельетон ба, әлде басқа жанрдағы мақала ма? Осыған тоқталайық.

Бұл мақала фельетоннан гөрі проблемалық мақала жанрына сәйкес келеді. Бұл мақала бейнелі тіл болғанымен фелетонға тән басқа элементтер жетіспейді. Мақалада Ресейден және Қазан төңірегінен патша құлдығынан қашып, қазақ жерін паналаған татар молдалары, олардың жұртты алдап-арбап мал жинағандықтары жөнінде айтылады.

«Сарыарқаның ен шөбінің байлығы мен шаруа күтіп, мал бағып, ғылым-білімнен, әртүрлі ғибратты өнерден сафир болып айтса да болмады. Көл орнында қалған жұрт еді. Солдаттықтан қашқан құмыра бөрікті, толағай басты ноғайлар келіп, «Бәдуаш», «Кесік бас», «Ақыр заман» деген кітаптарын оқытып, өзі құдайдың бұйрығынан, ақ патшаның қырғынынан қашып жүрген қулар Ресейдің жұртын жамандап, үкімет ерлерін жамандап, «патшаның бізге қызметшілігі осындай, Қаһарлы қаттылығы осындай деп құдайды ұзын құлақтан зорға естіп жүрген қазақты шөптің басынан үріккен қойдай, ақ жарықта көлеңкесінен қорыққан қояндай қылып, Ресейдің бас хакімдері қазаққа қала сал, балаңды оқытуға бер десе, біздің ноғайға да осыларды айтқан, осылай айлалап барып тұзаққа түсірген деген. Қала салсаң шапшаң сал дейді, шоқын дейді. Балаларыңды орысша оқытуға берсең, солдаттыққа алады деп, көнектен шошыған биедей қылып шошытып, ғұмыр бойы өзіменен жырлас, сулас, оттас, арыздас болып тұрған Ресей жұртыменен ынтымағын қосуға келтірмей қазақтың ақылсыз, надан қатындары дуана келеді деп өз баласын өзі қорқақ қылып үйреткендей, жаман қылып, көк милау қылып жіберді», - деп жазды М. Ж. Көпеев [23].

Бұл жерде Мәшһүр Жүсіптің көзқарасының өзгергенін көреміз. Егер, бұрынғы шығармаларында ол Ресейдің тек отаршылдық саясатын ғана көріп, соған қарсы үн қатса, бұл жерде оқу-білім тарататын демократтық бағыттағы Ресейді көріп отыр. Көзқарасының өзгеруі сірә, Мәшһүрдің осы жылдары орыс демократтарымен көптеп араласуынан болса керек. Өзі діни білім алса да, татар молдаларының қазақ даласына тарататын жалған үлгі – насихатына қарсы шықты.

Мәшһүр Жүсіп татар молдаларының таратып жүрген білімдері қазақ топырағына лайықты емес, күні өткен ескі оқу үлгісі деп тұжырымдайды. Соған байланысты қазақ жерінде жаңа бағдарламамен оқытатын медреселер ашу керек. Әрі бұл медреселерге ұстаздарды қашып жүрген ноғай молдаларының арасынан емес, жаңа оқу негіздерімен оқытатын молдалар арасынан іздеу керек. Мәшһүр Жүсіп орысша оқыту керектігін күн тәртібіне қойды. Себебі, заман өзгерді. Жаңа заманға жаңаша ойлайтын, жаңа ғылым-біліммен ойлайтын адамдар керек. Сондықтан да қазақ өз балаларын жаңаша үлгімен оқытатын мектепке беру керектігін айтады.

Мәшһүр Жүсіп бұл мақаласында қазақ жұртының арасында мұсылман дінінің толық негізінде таралмағанын айтады. Қазақ ораза ұстап, намаз оқымайды. Соған қарамастан өздерін-өздері мұсылмандық жолын ұстаймыз деп сендіретіндігін айтады. Бұл жерде Мәшһүр Жүсіп мұсылман дінінің тәрбие, жақсы үлгі берер жақтарын көріп отыр. Дін- жақсы үлгіні, адамгершілік пен әділеттілікті насихаттайды. Осы үлгі қазақ арасына таралу керек.

Қазақ құдайға, мұсылман дініне онша сене бермейді. Дін көп таралмағандықтан да қазақ дінді оқыту жағдайын біле бермейді. Мұсылман дінін үйренуге ықыластанғанымен үйрететін ұстаздары аз. Ілгеріде айтылған шала сауатты татар молдаларды осыны пайдаланып, қазақты алдап-арбайды. Сол молдалар оқытқан шәкірттерін де шала сауатты етіп шығарады. Шет жұрттан қашып келіп паналағандар қазақты былай деп өтірік мақтайды : «Ноғайдан келді қазақтың өзін мақтады, өзгенің бәрін жаманға қойды. Сарттан келді, ол да осыны айтты. Сонан соң бұл қазақ ойлады : біз болған екенбіз, жетілген екенбіз. Дүние де бізде екен. Әулиелік те бізде екен. Дүниеде не жақсылық, бәрі бізде екен деп. Дәнеңені керек қылмайтын мұңсыз болды. Құдай өзі бізден аямаған дәнеңесі жоқ екен. Осы келіп жүргеннің бәрі судырап-судырап тұрған мол ғой, әулиелікке жеткен ойшылдар ғой. Құдай жаман болса, сонша жерден осындай жақсы жетілген кісілер неге келеді? Дүниеде төрт түлік малдан асқан құдай жаратқан жоқ екен, қазақтай асыл жұртты жасаған жоқ екен деп, Сарыарқадай жер қайда барсаң жоқ екен. Қыс болса халқының қазы-қартасындай тамақ қайда, жаз болса қымыздан артық шарап қайда деп шалқасынан түсіп жаттық та қалдық» [24].

Келімсектердің келген мақсаты біреу : қазақ жерінің кеңдігін пайдаланып, үкіметтен жасырыну, жергілікті халыққа қалайша сіңіп кету керек?

Көзге түсіп қалмау үшін молдалардың атын жамылып, ұстаздық етуге тырысқан. Қазақтардың аңқаулығы сонша, айтылғандардың бәріне сеніп қалады. Қашқындарды қатты құрметтеп, олардан дәріс алады. Одан келімсектер екі түрлі пайда көреді. Әрі молдалық жұмыс үкімет құрығынан құтылуға көмектессе, әрі бала оқыттым деген сылтаумен қараңғы халықтан пайда түсіреді. Олардан дәріс алған шәкірттер сауатты білім ала алмаса да қараңғы қазақ оларды құрақ ұшып қарсы алып, құрмет тұтады. Молда сымақтар алдағанымен қоймай, елді теріс жолға үгіттейді. Олар орыс мектептерінің оқыту үлгісін жамандап, соған балаларды оқытпау керектігін айтып, бар жанын сала теріс жолға бастайды.

Мәшһүр Жүсіп осы бір теріс құбылысты көре біліп, жалған молдаларды қазақ арасынан қуу керектігін айтады. «Айқап» журналы арқылы оқырмандарға мұсылман дінін көркейту туралы ұран тастайды. Патша дінге бостандық берді. Енді осы мұсылман дінін қазақ арасына тарату арқылы елді дұрыс жолға бағыттайды. Адамдар арасындағы сыйластық қарым-қатынасты қалпына келтіріп, адамгершілік пен әділдікті насихаттау керектігін баса айтады. Мақала үгіт-насихат үлгісімен жазылған.

«Дала уалаяты газетінің» 1890 жылғы 18 санында М.Ж.Көпеевтің «Ғажайып бір құс заманымызда» атты мақаласы жарық көрген. Бұл мақалада қазақ халқының аңшылық кәсібі туралы баяндалған. Аңшылық өнер құралы- бүркіт. Қазақтардың бүркітті қолда ұстауы, баптауы жайында қызықты мәліметтер келтірілген. Жәрмеңкелерде қазақ бүркіті көрушілерді алып тұлғасымен таңдандырады. Басқа мақалаларынан ерекшелігі- оқиға нақты фактіге құрылған. Мақаланы Павлодар уезі, Ақкелін еліндегі Т. М. Шормановтың бүркіті жайында бастай отырып, аңшылық өнердің қырларына бойлап кетеді. Аңшылық тек өнер емес, кәсіп, табыс көзі. Егер бүркіт алған аңдарды жәрмеңкеде өткізіп, көпестерге тұрақты сатып отырса, қазаққа біраз пайда түсетіндігін айтады. Алайда, «...оның бұл пайдасынан бөлек алған қызықтығы, мехнат иә машақатын таза біле тұрып, біздің қазақ халқы бүркітті пайда үшін салмайды, қызығына құмарланып, сол үшін машық қылып ұстайды» [25].

М. Ж. Көпеев мақаласында бүркіт ұстау қазақтың ежелден келе жатқан аңшылық өнері, дәстүрлерінің бірі екендігін, оны жалғастыру қажеттігін айтады. Бұл мақала ата кәсіпті жойып алмай жалғастыру қажеттігіне үндейтіндігімен құнды.

«Дала уалаяты газетінің» 1890 жылғы 14 санында жарияланған «Жақсы молда» атты мақаласында М.Ж.Көпеев қазақтың ел билеу тәсілі, молдалары жайында жазады. Халыққа үлгі көрсететін билеушілер қандай болу керек? «Егер билеп тұрған ұлық жақсы жолда болса, халық та соған еліктеп жақсылыққа тырысады. Егер ұлық жаман болса, халық һәм жамандыққа айнала береді. Халық басшысынан ғибрат алады», - дейді [26].Мәшһүр Жүсіптің мақалада айтпақ негізгі ойы - халықтың жақсы, жаман болуы елді басқарып тұрған ұлықтарға байланыстылығы.

Бұл мақаладағы сол кездегі билеу жүйесін талдап көрсеткен пікірлер жоқ. Мақалада жалпылама деректер ғана берілген. Әдетте, Мәшһүр Жүсіп мақалалаларында айтпақ болған құбылыстар мен оқиғаларға өзінің қатысы аңғарылатын және қорытынды тұжырым жасалатын.

Ал, «Жақсы молда» атты мақалада не молдалар, не ұлықтар жайында толық мәліметтер жоқ. Мақаланың тақырыбы «Жақсы молда» деп қойылғанмен, оқыған кезде оның мазмұнына сәйкес еместігін аңғарасыз. Соған қарамастан «Дала уалаяты газетінде» жарық көрген материалдарында халықтың шешендік сөздері, фольклор үлгілерімен мол мәліметтер келтірілген. Осы газеттегі мақала, өлеңдер М. Ж. Көпеевтің халық ауыз әдебиетін жинаумен шұғылданған кезеңіне сәйкес келеді.