С.Қожанов бұдан басқа әдебиет тарихы, әдебиет тағдыры мәселелеріне араласып

Ғани Мұратбаев 1902 жылдың 3 – маусымында Қызылорда облысының Қазалы ауданында, қазіргі өз атымен аталатын ауылда туған. Жоқшылықпен күн кешкен әкесі ерте қаза тауып, Ғани төрт жасында жетім қалады. Шешесі Батима көп ұзамай қалаға келіп Ғанибай деген көпестің үй қызметін атқарып, ұлы мен қызын асырайды. Кісі есігінің бар бейнеті мен азабын тартқан Батима балаларынан ғана жұбаныш табады, тек солар қор болмай, адам қатарына қосылса деп тілейді. Сол ниетпен ол бес жылдай байға да бәйбішеге де есепсіз еңбегін өткізіп, 1911 жылы тоғыздағы баласын қалалық 4 – кластық орыс мектебіне түсіреді. Бұл бала Ғанидың жаңа өмірінің басы еді.

Ғани шөлдеп келіп, мөлдір бұлаққа тап болғандай, кітаптан бас алмай оқып, көп ұзамай үздік шәкірттер қатарына қосылады. Мектебін мақтаумен бітіріп, дүние жүзілік бірінші соғыс тұсында қалалық мұғалімдер училищесіне түседі. Ащы мен тұщыны ерте ажыраттырған өмір, мектептен алған білім, астыртын тараған революциялық әдебиеттер елеңдетіп жүргенде, 1916 жылғы қазақ халқының азаттық көтерілісі бұрқ етеді. Осы көтерілісте келесі жылы патшаны тақтан құлатқан Ақпан төңкерісі де Ғанидың көзін ашып, саяси сезімін оятады. Оның үстіне Түркістан өлкесінің батысындағы Қазалыға Орталық Россиядан жер аударылған революционелердің бір тобы жиналған еді.

1906 жылдан Н. Шумилов, 1909 жылдан А. Першин сияқты белгілі большивиктер болып, жергілікті жұмысшылар арасында едәуір жұмыс тындырды. Прогресші, демократияшы мұғалімдермен, жас теміржолшылармен жақындасып жүрген Ғани, бұл тұста большивиктер ықпалында болып, митингілерге қатысып жүреді. Қазан төңкерісі кезінде Қазақстан мен Орта Азияның басқа аудандарына қарағанда Қазалыда, Ақмешітте революция бұрынырақ жетеді. Ғани бұл тұста Эр. Новицкий, И. Вишновский, Ф. Бакиров, Қ. Құятов сынды большевиктердің тапсырмаларын орындап, әлінше төңкерісті жақтап шығады. Осы кездерде жаңа нұсқаулар мен декреттерді түсіндіріп жүргенде, күтпеген бақытсыздыққа тап болады. 1918 жылғы ашаршылық пен жұқпалы аурулар алдымен шешесі Батима, оның күйігі басылар басылмастан қарындасы Күлбаршын дүниеден кетеді. Ол тым қайғылы тым ауыр күйлерді басынан кешіреді, халық бақытсыздығының күнәкәрларына кегі күшейеді.

Ғани Мұратбаев өмірінің екінші кезеңі Ташкент қаласымен байланысты. Үгіт – насихат жұмысында көзге түскен жас 1918 жылдың ақырында оқуға аттанады. Сол жолы сапарлас болған комсомолдың бұрынғы қызметкері Ғ. Насурлин : «1918 жылдың аяқ кезінде мен Ғани Мұратбаевпен бірге Ташкент қаласына келдім. Сонда оқуға түстім кейін комсомол қатарына өттім» дейді.

1918 жылдың 30 қарашасында партия комитетінде устав қабылдап, басқарма сайлаған Ташкент жастары одағының алғашқы ұйымдастыру жиналысын өткізеді. Онда одақ басқармасының төрағасы боп Гаврилов сайланады. Көп өтпей партия ұйымының инициативасымен Ташкент еңбекші жастары социалистік одағының тілі ретінде «Жас еңбекші» («Юнный труженик») атты журналы шыға бастайды. М. С. Кочуринер оның редакторы болады.

1918 жылдың ақырында Түркістан республикасында 1950 адамды қамтыған жастардың 11 ұйымы болады. Көп ұлттық тағдырын тоғыстырған, өскелең мәдениеттің, тамаша революциялық дәстүрдің ордасы болған үлкен қала тумасынан талантты жігітті тез өсіреді.Ол, әсіресе, 1918 жылдан бастап, Ташкент ұйымы жұмысына араласады. Бұған белсене қатысқаны сонша, 1919 – 1920 жылдары істес болған, не көмегін көрген жастардың көпшілігі оны сол кездің ірі қызметкерлеріне теңеп, оқушы екенін білгенде сене бермеуші еді.

Қызмет бабында қазақ пен қырғыздың, орыс пен өзбектің, тәжік пен түркіменнің көптеген тамаша тағдырлы, озат ойлы адамдарымен кездеседі. В. Колчин, С. Сапарбеков, Ә.Ақбаев, Ш. Забиров, К. Акимов, Ж. Абдырахманов, Н. Фокин, Т. Жұмабаев, Ш. Жармухамедов, М. Төлепов, Е. Алдоңғаров, С. Есова, С. Нұрпейісов тағы басқаларымен бірге қызметтес, таныс болады.

1920 жылы көктемде Алматыдағы қысқа мерзімді оқытушылар дайындайтын курсқа кіріп, бірақ ел әдебиетін жинайтын комиссиямен бірге Қапал, Лепсі жаққа кетіп бітіре алмаған кейін, Ташкентте оқып жүріп, І. Жансүгіровпен бірге жастардың алғашқы газетін шығарысып, өлеңдерін жариялайды. Ол осы орайда сол кездегі жастар баспасөзінің бірі – «Жас қайрат» газетін шығаруға, жас журналисттерді тәрбиелеуге көп күш салды. Бұл туралы Ғанидың замандасы, қазақ әйелдерінің арасынан шыққан белгілі қайраткер Сара Есова : «Қандай бір тапсырма болмасын Ғани бізбен ақылдасып, оны қалай орындау жөнінде ақыл кеңес беріп отыратын. Бірде Ғани маған осы журналист болуға икемің бар баспасөз қызметіне ауыссаң қалай болар екен деді, шынында да мен ақылшы ағаның айтқан мамандығын тез меңгеріп кеттім. Әуелгі кезде газеттерде, кейін республикалық «Әйел теңдігі» журналында редактор болып қызмет істедім «, деп еске алады.

1921 жылдың шілде айында Ғани, Қазақстан комсомолының тұңғыш съезіне қатысады. Съез материалдарынан, С. Есованың «Жас қайратта» жазған есебінен, съез делегаты Әмір Ипмағамбетовтың айтуынша Ғани С. Доми, М. Төлепов, Е. Алдоңғаров сынды азаматтармен күш қосып көп істер тындырады. Осы Орынбор съезіненен кейін көп ұзамай тамыз айында Түркістен комсомолының үшінші съезі болады. Бұл съезде комсомолдың саяси көпшілік жұмысын күшейту жайын түбегейлі әңгімелеп, алға жаңа міндеттер қойып өрлеу үстінде өткен Түркістан комсомолының бұл съезі Ғани Мұратбаевты орталық комитетке хатшы етіп сайлайды.

1920-1923 жылдары Ташкенте бір талай жерде панасыз жетім балалар үйі ашылады. Ғани сол жетім балалар арасына кезек-кезек жиі келіп, олардын арасында сөз сөйлеп, баяндамалар жасап, ұдайы әңгіме өткізіп тұрады. Еңбекші жастардың оқып, білім алып, жетілуіне Ғани Мұратбаев бар күшін салады. Ол бір жолдасына 1920 жылы жазған хатында : ғылымсыз-оқусыз еш нәрседе болмайды екен, биыл қаратабан кедей жастардан 500 баланы оқу орындарына орналастырсам деп жүрмін, - дейді. Өзінің еңбекші жастарды тәрбиелеуге, олардын білім алуына барынша көмектескісі келетінін айтып, мұны алдағы мақсаты етіп қояды.

Ғани : Балалар оқуы керек, совет дұшпандарын оқығанда ғана біржолата жеңеміз, жастар біздің жұртшылығымыздың болашағы, келешектің қожасы. Алдымызда асқар таудай келер қиын-қиын істер бар, оған біз даяр болуымыз керек, - деп жастарды білім алуға үгіттейді. 1921 жылы Ғани Мұратбаев жастарды тәрбиелеу, олардың арасында саяси жұмыстар жүргізу үшін Ташкенте тұңғыш жастар газетің ұйымдастыруға кірісті, сол жөнінде тиісті партия одақтарының алдына мәселе қойып, ақыры газет шығару жөнінде рұқсат алып, дегеніне жетеді. Ол газет «Жас алаш» деген атпен шығады. Заманға қожа болудың, тұрмысқа тұтқа болудың кілті бірігіп ұйымдасуда; ұйымдасыңдар езілген күншығыс жастары, большевиктер туы астында – деп Ғани Орта Азия және Қазақстан жастарын болашақ үшін күреске шақырды. Бұл газеттің алғашқы ұйымдастыру инициативасын алған да, редакторы да Мұратбаевтың өзі болды. Бұл газет Түркістан республикасы жастарының сол кезде Түркістанның құрамында болған Жетісу мен Сырдария облыстары жастарының арасында ғана емес, Қазақ АССР – нің жастары арасында да көптеп тарап тұрды.

Сол кезде 1921 жылы жастар газетінің екінші нөмерінде Ғ. Мұратбаевтың Жетісу жастары туралы мақаласы басылады. Онда, отаршылдардың, байлардың талай әйелдерді күң қылып, отын алдырып, тезек тергізіп, мал баққызғаны да анық : қолдан келгенше халықтың арасына кіріп, жастар ұйымдарын ашып, байлардың есігінде жүрген қазақ, қырғыз әйел жастарын жинап, оларды оқу орындарына кіргізу керек, жаздыкүні Жетісуға барып осы айтылған жұмыстарды істеуіміз керек, еңбекші халықтың бізді оқытып күткен үмітін ақтамай қалғанымыз жарамсыз болар, - деп жастардың алдына нақты мәселе қойып, міндетін түсіндіреді.

Ғ. Мұратбаев өкіметтің әйел теңдігі туралы нұсқауларын жүзеге асыру ісіне көп көңіл бөледі. Сол кезеңде артта қалған, қараңғы қазақ қыз – келіншектерінің бақытын көксеп, әйелдер мәселесіне үнемі назар аударып отырады. Қыз – келіншектер қызметке кіріп, оқуға орналаса бастаған алғашқы кезде Ғ.Мұратбаев : міне, қазір бірінші келген қарлығаштарды көріп отырмыз, біз он жылдан кейің қыз-келіншектер ісі нығайып, оның көркейгенің көрсек, шығыс әйелдерінің байлаудан босанып, елмен бірдей үлгі жолда болғанын да көреміз, - деп қуанады.

Қазан төңкерісіне байланысты, газетке «Жетісу мәселесі «деген саясат тақырыбына арналған бет ашады. Бұған Ғанидің нұсқалы мақаласы жарық көреді. Жетісуға арналған мақаласында жолшылар қозғалысына қуанып жастарға демесін беріп, көңілі көтеріліп жазады. «Жетісу мәселесі» шешілсе, қазақ-қырғыз енбекшілерінің тағдыры шешілмек дейді Ғани.

Ғани сол кездері «Ақ жол» газетіне де араласып, жастар жайындағы мақаласы басылып тұрды. 1922 жылдың көктемгі санында Ғанидің «Ақ жол» газетінде «Зиялы» деген мақаласы шығады.

«Еңбекші қазақ» газетінің 276 санында 1925 жылдың 12 – қаңтарында «Артық етем деп, тыртық ету «жараспайды» деген бір топ жолдастарымен жазған мақаласы жарық көреді. Ол «Ақ жол» газетінің бір санында жастар туралы бас мақалада, жастардың міндеті жаңылыс түсіндірілгеніне қарсы сын мақала еді.

Ғани Мұратбаев 1925 жылы, 15 – сәуір күні Мосва қаласында, 23 жасында өкпе ауруынан қайтыс болады.

Тағдыр тәлкегіне ұшырап ел арасында мемлекет тарапынан өзіндік орын ала алмай жүрген жандар : билер, батырлар, қайраткерлер төл тарихнамада баршылық. Солардың бірі – тек қазақ қана емес, бүкіл түркі халықтарының ортақ қайраткері, саясаткер, публицист, журналист Мұстафа Шоқай. Оның төл тарихнамадан өзіндік орын ала алмай, көп қағажу көруіне бірден – бір басты себеп М. Шоқаевтың кеңес өкіметі орнағаннан кейін басқа «Алашорда» қайраткерлеріндей Қазақстанда қалып қоймай, шетелге кетіп қалуы, сонда жүріп кеңестік сұрқия саясатқа қарсы күресін тоқтатпауы. Әсіресе бұрынғы кеңес одағы тарихшыларының көбі оны кеңес – герман соғысы кезінде фашизммен одақтасып кетті деп жазғырады. Мұндай пікірдің тууына бірлі жарым іліктер де жоқ емес. Егер М. Шоқаевтың өмірбаяны,еңбектері толық зерттенсе мұндайды айтып жүрген адамдардың аузына құм құйылуы да ғажап емес. Оның архиві тек Парижде ғана сақталғандықтан, еңбектерінің басым көпшілігі туған топырағына жетпегендіктен, оны алғызып, зерттеуге ешкім білек сыбанып кіріспегендіктен бұл іс ілгерілмей отыр.

Қазіргі күнде біз Мұстафаның екі еңбегімен таныспыз. Оның бірі «Советтер қол астындағы Түркістан. Пролетариат диктатурасына сипаттама» деген кітабы. Ол 1928 жылы француз тілінде, ал 1935 жылы толықтырылып орыс тілінде Парижде жарық көреді. Кітап 1935 жылы Оксфордта қайта басылуы арқылы қазақстандықтардың қолына тиді.

М. Шоқаевтың бұл шағын еңбегінің үлкен халықаралық маңызы болғанын ерекше атап өтуіміз керек. Онда Кеңес дәуіріндегі Қазақстан мен Орта Азия халықтарының саяси, экономикалық, мәдени өмірі объективті түрде сыни тұрғыдан айқын сипаттайды және Кеңес баспасөзі материалдарына сүйене отырып айтылады. Сондықтан да Түркістандағы кеңес үкіметінің отаршылық, шовинистік, тоталитарлық сипаты, пролетариат диктатурасының мұнда халықтар жүрегінен орын таппағаны ап – анық, үлкен шеберлікпен, отты тілмен дәлелденген. Кітаптың шетелдерде таралуы да осыдан. Ондағы ғалымдар да, эмигранттар да М. Шоқаевты нағыз демократ, адал публицист деп таныды.

Советтік басқыншылардың Тифилис қаласына кіруіне байланысты 1921 жылдың ақпан айында Мұстафа кемемен Түркияға өтеді. Түркияда көп аялдамай Францияға сапар шегеді. 1929 жылдың желтоқсан айында Парижде тұрып, Германия астанасы Берлиннен әйгілі «Жас Түркістан» журналын шығара бастайды. Ай сайын үздіксіз түрде 1939 жылдың тамыз айына дейін 117 саны шыққан сол журналда Мұстафаның қыруар тақырыпта жазылған, әлі де құндылығын жоймаған көптеген мақалалары басылды [94]. Ол оны өз атымен, басқа да бүркеншік аттармен шығарды. Сонымен қатар Францияның «Ориент ит оккидентт», Англяның «Ақиатис ревиев», Польшаның «Восход» журналында, сондай – ақ Парижде шығатын «Лараввиде Прометкес» журналында да көп еңбектері жарияланды.

Мұстафа сонымен қатар кейбір шетелдіктердің Түркістан жөнінде жазған кітаптарына да көмектескен. Ол тек мақалалар жазумен ғана шектелмей, 1928 жылы Парижде «Шезлес совиете онд Азия Сентранс» деген кітапты французша, 1935 жылы «Түркістан советтік әкімшілік астында», «1937 жылы, 1917 жылы естеліктерінен үзінділер» деген кітаптарды шығарды. Ол тек кітап, мақалалар жазумен қалмай, туған халқының ұлттық тәуелсіздігінің жолындағы күресті басқа да тәсілдермен жүргізудің шарасын қарастырды [95].

Мәселен, халықаралық конференцияларға қатысу, тым болмағанда сол форумдарға хаттар жіберу, қатыса алса өзі сөйлеп, соларда ол жеке Түркістан халқының ғана емес, бүкіл түрік тұқымды барлық халықтардың дауын даулап, жоғын жоқтады,мүддесін қорғады. Ол хаттар жіберумен де шектелмеген. Париж, Варшава, Берлин қалаларындағы түрлі жиналыстарында орыс пен қытай қол астындағы Батыс пен Шығыс Түркістан туралы лекциялар оқиды.

Екінші дүниежүзілік соғысқа дейін кеңестік режим туралы шет елдерде шыққан еңбектердің арасында М. Шоқаевтың бұл кітаптың шоқтығы биік тұр. Кеңес басшыларының өзі қарсы дәлел таппағанынан кейін Мұстафаны өзіне ата жау деп таныды. Өйткені ол пролетариат диктатурасының шын мәнін ашып берді. Ол Сталиннің де аузынан түскен жоқ. Кеңес идеологтары ашық жала жабудан басқа амал таппаса керек. Осыған байланысты М. Шоқаев 1941 жылы : «Туған жерімдегі халқымның рухани ахуалы туралы жазғандарым дұрыс па, бұрыс па, соны да білгім келді. Мен қазір солардан алыстамын. Айтып отырған жорамалдарымды да советтік баспада жарияланған материалдарға сүйеніп айтып отырмын. Менің журналымның ол жерлерге де ұласқанын, ол жердегілердің маған тіс қайрап отырғанын да білемін. Тістерін қайрағандарына қарағанда жанды жерлеріне тиіп кеткен болса керек» [96], – деп жазды.

М. Шоқаев сондай – ақ, 1917 жылы Ташкентте жарияланған «Ұлұғ Түркістан» газетінің басты авторларының бірі [97]. Ал, 1918 жылы басылған орыс тіліндегі «Сбоводный Туркестан» газеті де Мұстафа жинаған қаржымен жарияланған.

Мұстафа халықтың тіршілігіне әмбеге әйгіленетін журнал – газет ұйымдастыруға, шығаруға қатысады. Ол Мәскеу, Ташкент, Алматы, Орынборда басылатын большевиктік газет – журналдардан алынған нақты мысалдар мен деректер Парижде, Берлинде, Лондон, Варшавада жарияланып жатты. Әйткенмен оның жолы өзінің төл перзенттері Стамбулда шыққан. «Жаңа Түркістан», Берлинде шыққан «Жас Түркістан», басқа қалаларда шығып жатқан газеттерді тоқтатпаған. Орыс императорылық қоғамының «Азиатское ревью» хабаршыларының жарияланымдарына белсене жәрдем жасайды. Сөйтіп, ол Батыс елдерінде ғана емес, сонымен қатар Түркия, Қытай, Америкада жүрген эмигранттардың айтулы көсеміне айналды. «Ойы мен ісіндегі табан тірер тұғырының беріктігі мен бекемдігі мосқал тарта қоймаған жастығына қарамастан, оны қалың елдің батагөйі дәрежесіне дейін көтерді», - деп жазды Тахир Шағатай.

Мұстафаның ең маңызды майданы - тіпті қас дұшпандардың бойында өзіне деген құрметтеушілік, тіпті кей кезде іштартушылық сезімін туғызатын асқақ абзалдың қасиетінен байқалады [98].

1918 жылы Қоқан автономиясы советтік қызыл қосындар жағынан қару күшімен құлатылғанынан кейін Мұстафаға жан сауғалап қашуға тура келді. 1919 жылы Қашқарияға барады. Сол кездегі тәуелсіз Грузияның астанасы Тифлис қаласында тұрып, туған елінің ұлттық тәуелсіздігі үшін күресін жалғастырады. Баспасөзге де, өз айтуы бойынша да, Біртұтас Түркістан Республикалары туралы да көптеген мақалалар жазды. Оның сол мақалалары «Вольное горцы» апталығында және түркістандықтар мен украиндықтар бірлесе отырып шығарған «На рубеже» атты журналда басылған. Сол мақалаларды өз атымен және М. Жаной, Жәлил деген бүркеншік аттармен де жариялаған [99].

Ал 1920 жылы Солтүстік Қапқазияның ұлттық ұйымы мен Түркістан ұлттық орталығы бірлесе отырып онда «Жаңа дүние» деген газет шығарады. Мұнда сонымен қатар М. Шоқаевтың редакторлығымен «Шафақ» - «Таңсәрі» атты екінші бір басылым да жарық көреді. Бұл газеттерде жеке Түркістан мен қапқазия мәселелері ғана емес, сол кездегі жан – жақты жасалған шетелдік басқыншылардың шабуылына қарсы күресуші Түркиядағы Мұстафа Кемел жетекшілік еткен «Хуртудуш – кутылу соғысына» да тілектестік білдіріп тұрған – ды.

Мұстафа Түркістан мәселесін түрлі төңіректердің әрқилы мақсатпен «Батыс Түркістан», «Шығыс Түркістан» немесе «Орыс Түркістаны «, «Қытай Түркістаны» деп бөле қарауына да қосылмады. Ол сонау отызыншы жылдарға қарбалас кезеңде Қытай қол астындағы Шығыс Түркістан мәселесімен де ұдайы шұғылданды. 1930 жылы Шығыс Түркістанда болған көтеріліске байланысты «Жас Түркістанда» құндылығын әлі жоймаған көптеген мақала, еңбектер жариялады.

Ол өзінің Түркістан жастары алдында сөйлеген сөзінде : «Түркістан үшін өлу, Түркістан үшін жан беру – бәрімізге бір мақсат. Түрік халқы – батыр халық. Түрік халқы – арыстан, ер халық.
Кімнен таяқ жегендей

Біздің түрік баласы

Адырап жүрген дұшпанға

Аузының аласы.

Қазақстанда ұжымдастыру және аштық туралы «Кеңестер билеген Түркістан» атты еңбегінде Мұстафа Кеңес өкіметінің Қазақстанда жүргізіп отырған саясатын былай деп көрсетеді : «өкімет өкілдері өздерінің орыстарын қорғауды, оларды жақсылап тамақтандыруды, жақсы киіндіруді, өз үйлерін бөтен біреудің жібек матасымен және басқа да қымбат бұйымдар мен безендіруді ғана біледі. Ал біздерге, мұсылмандарға не істеді? Тамақтандырды ма? Жоқ. Егер киіндірсе кедейлер жалаң аяқ жүрер ме еді. Егер тамақтандырса мыңдап, он мыңдап аштан өлмес те еді» [100].

«Қазақ кедейлерінің қасіреті мен Совет үкіметі арамқылығын түсіну үшін,- деп жазды. Мұстафа,- патшалық құрылыс қазақ халқынан орыс қоныстарына 40 мың тақтадай шұрайлы жер тартып алғанын, ал Кеңес үкіметіндегі ұлт – азаттық төңкеріс артынан «әлеуметтік төңкерісшіл пролетариат атынан» құлдыраған құрылыстың жер жөніндегі әділетсіздігі түзетіледі, қайтарылады, бұдан былай қарай қазақ жерлеріне қоныс аударушылар жіберілмейді» деп уағда берген болу керек», - деп ашық айтады.

Ал, М. Шоқаевтың шетелдердегі ізбасарлары туралы сөз қозғасақ алдымен доктор Әбдулақап Оқтайдың атын атамай өту мүмкін емес. Екеуі де Мұстафаның нұсқауымен Берлинде «Жас Түркістан «журналын шығарып тұрды. Мұстафа қайтыс болғаннан кейін «Жас Түркістан «басылымдары атымен Түркияда 22 кітап шығарды.