М ж. КӨпеев шығармаларындағы кірме сөздер тарихы оқУ ҚҰралы

Ќорытынды

Б±л сµздіњ жаны бар. Ќазаќ тілініњ µз отанына µмір с‰ріп отырып, жетім бала «Көркемтай» сияқты ќаѓажу кµре беретінніњ бірнеше себептері бар. Біріншіден, орыс тілінен дендеп еніп кеткендігі соншалыќты «батпандап кірген ауру мысќылдап шыѓадыныњ» кері, бірден ыѓыстырып жіберу м‰мкін емес. Екіншіден, орыс тілді екі аймаќта ќазаќша сµйлейтіндер азшылыќта µмір с‰руде ол ‰шін ќазаќ тіліне деген ќажеттілік керек. ‡шіншіден, техника тілі єлі ж±мыс жасамай отыр. Тµртіншіден, геосаяси жаѓынан ќазаќ мемлекеті екі алып державаныњ арасында µмір с‰ріп келеді. Кµршімен тату болу ежелден келе жатќан ќазаќ ‰шін ќасиетті ќаѓида. Ќытайдан гµрі орыс халќымен ынтымаќта µмір с‰рген жаѓдайда тамырымыз терењге кетіп, ќарым - ќатынасымыз тым єрі кетті. Б±л деген Ќытай мемлекетімен араз болу деген сµз емес. Бесіншіден, ќазаќ тілініњ µркендеуініњ негізгі кµзі оралмандардыњ кµшіп келуі /миграция/ олар тілді тасушы єкелуші адамдар /ќазаќтар/ мысалы монѓолдар µлкесінен келіп жатќан ќазаќтардыњ кµбі байырѓы ќазаќ тілін єдеби тілді єжептєуір жаќсы біледі. Сол сияќты басќа жерден келгендерде осы дєрежеде. Алтыншы, тілге к‰штеу саясаты ж‰рмейді. Кµп±лтты мемлекет жаѓдайында ќазаќстанды ќос тілділік єзірше орныќтырады былайша айтќанда ќанаѓаттандырады. Ќазаќ тілі ±лттыќ тіл болу ‰шін орыс тіліне уаќытша тіл мєртебесін беру ќажеттігі туындайды.

Міне, осы ќордаланып ќалѓан мєселе шешілген жаѓдайда ќазаќ тілі µзінен µзі к‰ллі ±лыстармен, єр т‰рлі этникалыќ топтардыњ да тіліне айналар еді. «Тілдерді ќолдану мен дамытудыњ 2001-2010 жылдарѓа арналѓан мемлекеттік баѓдарламасы»² Елбасыныњ ќолдануымен д‰ниеге келді.

Н.Є. Назарбаев ќазаќ тілініњ дамуы ‰шін бар жаѓдайды жасап отыр. Ќазаќ тілінде сµйлемей отырѓамыз µзіміз. Єрќайсымызды Елбасы ќолымыздан ±стап ќазаќша сµйлењдер деп ж‰рмейді ѓой. Саналы депутаттар корпусы, єкімшілік басында отырѓан чиновниктер ќазаќша сµйлеп берсе, сењ ќозѓалып ж‰ре берер еді. Б±л арада орыс тіліне ќысымшылыќ болмау керектігі де ескерілуі ќажет.

Бірде бір мемлекет полиэтникалыќ жаѓдайда µмір с‰ріп отырѓан жоќ. Єрі кеткенде екі-‰ш ±лттыњ µкілдері µмір с‰ріп отырса да олар біздегідей кµпшілік жаѓдайда емес. Соныњ µзінде мєселе туындап ±лт араздыѓы ќозып, ќаќтыѓыстар болып жатыр. Ал, Ќазаќстанда µмір сүріп отырѓан кµпэтникалыќ ±лттар мен ±лыстардыњ, топтардыњ µкілдерініњ єрќайсысы автономды дербес ел боламыз деп отырса, дербес тілін с±рап отырса, Ќазаќстан не болмаќшы. Сондыќтан ќазаќстандыќ барлыќ кµпэтникалыќ ±лыстар мен ±лт µкілдері тату-тєтті µмір с‰ріп, оларды б‰гінгі ќалыпты жаѓдай таѓы ќайталап айтамыз ќанаѓаттандырады.

Елбасыныњ кµрегендігі арќасында Ќазаќстан халыќтарыныњ Ассамблеясы ќ±рылды. Б±л институттыњ аналогы ешбір елде жоќ . Єр ±лттыњ µкілдерініњ басын біріктіріп отырѓан жаѓдай олардыњ таѓдырыныњ ±ќсас болѓаны болса, екінші ортаќ сµйлеу тілініњ орыс тілі болѓандыѓы. Біраќ, т‰бі барлыќ ±лттыњ µкілдері ќазаќ тілінде сµйлеп, бірорталыќтан дєст‰рлі мєдениетке ќосылатын болады.

Ќазаќстан да ‰ш тіл /ќазаќ тілі, орыс тілі жєне шет тілдерініњ бірі аѓылшын/ тілін білу міндетті. Білім зањында да¹ осы туралы жаќсы айтылѓан.

Б‰гінгі жаѓдайдаѓы кірме сµздердіњ тарихы ќалай болмаќшы. Еліміз егемендік алуымен сµз тасќыны тікелей ену м‰мкіншілігіне ие болды. Орыс тілі т‰гіл шет тілініњ /аѓылшын, неміс, корей, ќытай/ т.б. сµздер тілімізге кіріп жатыр. Б±л тасќынды табиѓи жаѓдайда тоќтату м‰мкін емес. Олардың бірде - екілі сөздері тілімізге еніп орныѓатыны анық, оны тарихи тіл деректер де дәлелдеп отыр, жылдар өте ќазаќыланып төл сөз есебінде айтылып кететіні де анық. Бұдан қорқатын түкте жоқ. Мысалы, қазақ тіліне қытай, қалмақ, монғол тілдері осылай еніп, қазір өзіміздің төл сөзімізден айырғысыз болып кетті. Ал, тіліміздіњ ш±барлануы тікелей ќазаќ тілін білмеуден болатын құбылыс. Ана тілін білмеген бөтен сөздерге үйір болып тұрады. Сол бөгде тілде сөйлеу оңай сияқты көрінеді, және бөгде сөздер тіліне бұрынырақ ілігеді. Тілдіњ миграциясын тоқтататын кері тебетін к‰ш ол - тек ќана ќазаќ тілі болып табылады. Тіл көзге көрінбей, қолға ұстатпай ептеп еніп кететін құбылыс. Адамдарды кеденде тоќтататуға болады ал, сµзді /тілді/ тоќтатудыњ шарасын єлі ешкім ойлап тапќан жоќ. Аќпарат ќ±ралдары да тіл тасушы, єкелуші ќ±рал есебіне жатады. Интернет ж‰йесі, т‰рлі компьютерлер тіл ‰шін де ж±мыс жасайды. Кірме сөздер қазақ тіліндегі күрделі құбылыс. Олардың ену тәсілін, өз заңдылығы болатынын жоғарыда байқадық. Демек, кірме сөздер де тіл білімінің зерттеу нысанына ілінетіндей дәрежеге жетті. Олардыњ даму зањдылыќтарын білу деген сөз, сол тілдерді тілімізге енгізбеудіњ зањдылыѓын білуі деген сµз.

Ќазаќ тілін кірме сµздер ешуаќытта б±за алмайтыны, шұбарлай алмайтыны зерттеу ж±мыста кµрінді. Ќай ѓасырда болсын ќазаќ тілі µзініњ негізгі діңін, µзегін саќтап отырды. Ќазаќ тілініњ негізгі µзегі ол – ел ішіндегі ќазаќтар мен µнер саласындаѓы адамдар, аќын-жырау, єнші-сазгерлер, жазушылар, ұлтжанды тіл тасушылары болып табылады. Сол сияќты шет жердегі ќазаќтар, ұлттық тілдің қаймағын бұзбай тасушы, саќтаушы есебінде ж‰реді. Оралмандар тек қана қазақтардың санын толтырушы ғана емес, тіл тасушылары да болып табылады. Қазақтардың саны 25 миллионға жетсе қазақ тілінің проблемасы өзінен өзі-ақ шешіледі. Бүгінгі күні бірден қазақ тіліне көшу мүмкін емес. Ол үшін ең құрымағанда іс қағаздарды қазақ тіліне көшіру керек те, ал, орыс тілі уақытша ресми тіл (ауыз екі) сөйлеу тілі болып жүре беруі керек деп ойлаймыз. Сөз соңында, кеше ғана Елбасы Н. Назарбаевтің Қазақстан халықтарына арналған кезекті Жолдауын (2005) теледидардан тыбыр етпей тыңдадық. Қазақ тілі барлық этностың басын қосып, біріктіруші тіл екендігін айтып өтті. Қазаққа бірлік керектігін, алты бақан алауыз болмауын, бәріне мәнсап та, билік те Қазақстанда жеткілікті екендігін қатты айтты. Сондықтан, Елбасының айтқан сөзі маған ұнады. Елбасы сияқты екі тілде қатар шешен сөйлейтін, қағазға қарамай, сөзінен жаңылмайтын, мыңдаған цифырларды есте ұстап, батыл қадам жасайтын адамды бірінші рет көрдім. Елбасының жоспары арқасында Қазақстан жаңарып, гүлдене берсін.

Мазмұны

Кіріспе 3

1. 
   Кірме сөздердің қазақ тіліне енуінің тарихи кезеңдері 5
   
2. 
   Кірме сөздердің қазақ тіліне ену кезеңін дәуірлеу 24
   
3. 
   Қазақстанда орыс оқуының тарала бастауы 35
   
4. 
   Қазақстан орыс империализмінің системасында 48
   
5. 
   Кірме сөздердің қазақ тілі заңдылығына бейімделіп
   

6. 
   Кірме сөздердің қазақ тілі заңдылығына бейімделіп
   

7. 
   Қазақ тіліндегі «аралас тіркестердің» пайда болуы 59
   
8. 
   М - Ж. Көпеев шығармаларындағы
   

9. 
   М - Ж. Көпеев шығармаларындағы араб-парсы
   

10. 
    М - Ж. Көпеев шығармаларындағы кірме сөздердің
    

11. 
    М - Ж. Копеев и русский язык 143
    

Қорытынды

Қазақ ұлттық әдеби тіліндегі кірме сөздердің

алатын орны және оның болашағы туралы 155

Әдебиет 159

Әдебиеттер
1 Әбілқасымов Б. Алғашқы қазақ газеттерінің тілі. – Алматы: «Ғылым», 1971.

2 Әбдіхалықов М. Бір қандасы қазақтың хакас еді // Жас алаш. -15 қаңтар, 1993. - 4 б.

3 Єміров Р. Жай сµйлем синтаксисі. - Алматы: «Мектеп», 1983. .

4 Әуезов М. Қазақ әдебиет тілінің мәселелері. - Алматы, 1950. - 12 б.

5 Айдаров Ғ. Орхон-Енисей және көне ұйғыр жазба ескерткіштерінің тілі. – Алматы: «Рауан», 1995.

6 Айтматов Ч. И дольше века длится день. (Плаха. Пегий пес, Бегущий краем моря). - Фрунзе: «Қырғыстан», 1988. - 124 б.

7 Айтматов Ш., Шаханов М. Кұз басындағы аңшының зары /Ғасыр айрығындағы сырласу/. -Алматы: «Рауан», 1997. - 235 б.

8 Алекторов А. Из истории развития образования среди киргизов Акмолинской и Семипалатинской областей, «Журнал МНП», 1905. - № 2. - 157 с.

9 Алтынсарин Ы. Таза бұлақ. – Алматы: «Жазушы», 1998.

10 Алтынсарин Ы. Тағылымы. - Алматы: «Жазушы», 1991.

11 Аманжолов С. Ќазаќ єдеби тілі синтаксисініњ ќысќаша курсы. – Алматы: «Санат», 1994.

12 Арнольд Н.В. Лексикология современного английского языка. – Москва, 1959. – с. 207-208

13 Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы: «Санат», 1993.

14 Ахинжанов С. Кыпчаки в истории средневекового Казахстана. – Алматы: «Ғылым», 1999.

15 Байтұрсынов А. Тіл тағлымы. - Алматы: «Ана тілі», 1992.

16 Баскалев Н.А. Классификациясында қәзіргі түрлі тілдеріне қоса көне түркі тілдерінің қайсысы қай тапқа жататындығы және түркі тілдерінің ірі топтарының қандай кіші топтарға жіктелетіндігі көрсетілген. Введение в изучение тюркских языков. - Москва, 1969.

17 Барлыбаев Р. Ќазаќ тіліндегі сµз маѓынасыныњ кењейуі мен тарылуы. – Алматы; «Мектеп», 1968.

18 Бартольд В.В. О христианстве в Туркестане в домонгольский период. - В кн.: Сочинения. - Москва: «Наука», 1966. т.4.

19 Басқақов Н.Я. Туыстас тілдер тарихы. Қазақ тарихы журналы, 1993. - № 2. - 79 б.

20 Бекмаханов Е. Казахстан в 20-40 годы XIX века. - Алма-Ата: «Қазақ университеті», 1992.

21 Бекмұхаметов Е.Б. Қазақ тіліндегі араб-парсы сөздері. – Алматы: «Қазақстан», 1977.

22 БНМАУ-ын туух-Монғолдың тарихы. Уланбатор. - 34 б.

23 Болақаев М.Б. Қазақ әдеби тілі және оның нормалары. – Алматы: «Ғылым», 1984. - 90 б.

24 Болғанбаев Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – Алматы: «Санат», 1997. - 140 б.

25 Васильев А.В. Исторические очерки русского образоавания в Тургайской области и современое его состояние. - Оренбург, 1896.

26 Гарме И.Я. Народное образование среди казахов дореволюционного Казахстана. Ученые записки Петропавловского пединститута, 1957.

27 Гвоздев А.Н. Очерки по стилистике русского языка. – Москва: «Просвещение», 1965. - с. 69-70

28 Горшков А.И. История русского литературного языка. – Москва: «Высшая школа», 1969.

29 Грамматика современного русского литературного языка. - Москва: «Наука», 1970.

30 Гумилев Л. Көне түріктер. - Алматы: «Білім», 1994.

31 Дмитриев Н.К. Тюркология элементов русского словаря. «Лексикографический сборник». т. 3. - Москва, 1958.

32 Досмұхамедұлы Х. Аламан. – Алматы: «Ана тілі», 1991.

33 Дүйсенов М. Атаудың арғы тегіне зер салсақ // Қазақ әдебиеті. 16 сәуір, 1982. - № 16 (626). –10 б.

34 Жанпейісов Е. Қазақ прозасының тілі. – Алматы: «Ғылым», 1968.

35 Жиреншин Ә. - Алматы: Қазақ кітаптары тарихынан, 1971.

36 Жолдасбеков М. Асыл арналар. - Алматы: «Жазушы», 1990.

37 Жүсіпов Н.Қ. Мәшһүр-Жүсіп және фольклор. – Павлодар, 1999.

38 Жүсіпова Г.Қ. Мәшһүр-Жүсіп дастандары. – Алматы: Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты, 1998.

39 Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. - Алма-Ата: «Ғылым», 1966.

40 Ибатов А. XIV ғасырдағы хандар жарлықтарының тілі. – Алматы: «Ғылым», 1990. - 138-141 б.

41 Исабаев Қ., Байжан-ата С. Қажыға барған қазақтар. – Алматы: «Ана тілі», 1996. - 33 б.

42 Исаев С. Ќазаќ єдеби тілініњ тарихы. – Алматы: «Ана тілі», 1996.

43 Келімбетов Н. Шәді ақын. - Алматы, 1974.

44 Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі (лексика, фонетика). - Алматы, 1962.

45 Кенжебаев Б. XX ғасыр басындағы қазақ әдебиеті. – Алматы: «Мектеп», 1976. - 23 б.

46 Ковалевская Е.Г. История русского литературного языка. - Москва: «Просвещение», 1978.

47 Кодухов В.И. Введение в языкознание. – Москва: «Просвещение», 1979.

48 Ќалиев Ѓ., Сариев Ш. Ќазаќ диалектологиясы. – Алматы: «Мектеп», 1979. - 92-94 б.

49 Қордабаев Т.Р. «Қазақ жазбалары тілінің синтаксисі» /XIX ғасыр жазбалары негізінде/. - Алматы, 1966.

50 Көбеев С. (Таңдамалы шығармалары) Қазақтың мемлекеттіқ көркем әдебиет баспасы, - Алматы, 1960.

51 Көпеев М.-Ж. Таңдамалы.– Алматы: «Ғылым», 1990. - т.1.

52 Ќ±рманѓалиева С. Ќазаќ тілін терењдетіп оќыту. – Алматы: «Рауан», 1995.

53 Құл-Мұхамед М. Орыс энциклопедиясындағы қазақ шежіресі. – Алматы: «Атамұра», 1994.

54 Құнанбаев А. Шығармаларының бір томдық толық жинағы. - Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, 1961.

55 Ларин Б.Л. Лекции по истории русского литературного языка. (Х-середина ХVIII в.) - Москва: «Высшая школа», 1975.

56 Малов С.Е. Тюркизмы в языке «Слово о полку Игореве». Изв. Академии наук СССР. Отделение литературы и языка, 1946. - т. 5., вып. 2.

57 Марғулан Ә. «Ежелгі мәдениет куәлері». -13 б.

58 Махмудов Х.Х. Тюркизмы в языке русских памятников XI-XIV вв. Кандидатская диссертация. - Алматы, 1943.

59 Мещерский Н.А. История русского литературного языка. - Ленинград: издательство Ленинградского университета, 1981. - с. 82-83

60 Мұқанов С. Халық мұрасы (тарих және этнографиялық шолу). – Алматы: «Қазақстан» баспасы, 1974. - 17 б.

61 Нұрмаханова Ә.Н. Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы. - Алматы: «Мектеп», 1971. - 49 б.

62 Ожегов С.И. Словарь русского языка. 21-е издание. Переработтанное и дополненное. – Москва: «Русский язык», 1989. - 280 с. /Под ред. чл. корр. АН. СССР. Шведовой Н.Ю. /

63 Ондасынов Н.Д. Арабша-қазақша түсіндірме сөздік. /Қазақ тілдегі араб сөздері/ - Алматы: «Мектеп», 1984. - т. 1. - 14 б.

64 Орашева М. Орыс тілінен енген сөздерді меңгертудің тиімді жолдары. – Алматы: «Мектеп», 1973. - 10 б.

65 Панова В., Бахтин Ю. Мұхаммед пайғамбардың өмірі. – Алматы: «Жазушы», 1994. - 7 б.

66 Радлов В.В. Образцы народной литературы тюркиских племен, СПБ, 1870. - т. 3. - 18 с.

67 Рустемов Л.З. Қазіргі қазақ тіліндегі араб-парсы кірме сөдері. – Алматы, 1982. - 118 б.

68 Сайрамбаев Т. Ќазіргі ќазаќ тіліндегі к‰рделі сµз тіркестері. – Алматы: «Мектеп», 1981.

69 Сембаев Ә. Қазақ совет мектебінің тарихы. - Алматы, 1967.

70 Сороколетов Ф.П. История военной лексики в русском языке, 1970.

71 Сулейменов О. Аз и Я. - Алматы: «Еңбек», 1992. - 167 б.

72 Сулейменов О. Язык письма. - Алматы-Рим, 1998. - 40-41 с.

73 Сүлейменова Б.А. Некоторые вопросы русских лексических заимствований в казахском языке. –В кн.: Исследования по истории казахского языка. - Алма-ата, 1965. - 71 с.

74 Сүтжанов С. // Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің әдеби мұра. - Алматы, Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациясының авторефераты, 1994.

75 Сыздықова Р., Қойгелдиев М. Қадырғали би қосымұлы және оның жырнамалар жинағы. – Алматы: «Қазақ университеті», 1991. - 81 б.

76 Талжанов С. Моңғол тілдерінің тегі жайында. «Қазақстан мектебі» журналы, 1969. - № 8.

77 Тасымов А. Туған тілдің бір бұтағы. - Алматы: «Санат», 1995.

78 Томанов М. Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы. – Алматы: Қазақ университеті, 1992.

79 Тұрышев А.Қ. Түркітанушы - Ш.Уәлиханов // ПМУ хабаршысы. 2001. - №2. - 127, 132 б.

80 Уәліханов Ш. Таңдамалы. – Алматы: «Жазушы», 1985.

– 170 б.

81 Хасанов С., Алтынсарин Ы. Шығармаларының тілі. – Алматы: «Мектеп», 1973.

82 Шєкенов Ж. Ќазаќ тіліндегі к‰рделі сµздер мен к‰рделі т±лѓалар. - Алматы: «Ана тілі», 1991. - 55 б.

83 Юшманов Н.В. – Москва: Культура и письменность Востока, КН. - с. 7-8

84 Ягель И.Д. Полный персидско-арабско-русский словарь. - Ташкент, 1910.

85 Якубовский А.Ю. К вопросу об этногенезе узбекского народа. – Ташкент: «Фан», 1941. – с. 6-7