М т. Ізтілеуова, О. с сангилбаев

55
М.Т. Ізтілеуова, О.С. Сангилбаев
қалыптасуын жақсартады, түзету зейіннің кей-
бір кемшіліктерін жеңуге мүмкіндік береді. 
Сондықтан зейінді дамыту ‒ табысты қызметтің 
қажетті шарттарының бірі. Зейіннің қасиеттерін 
психологиялық тұрғыдан қарастыру өте күрделі 
болып келеді. Зейін өзін өзі көрсететін танымдық 
процестерді қарастырудың қажетті шарты болып 
табылады (Кошелева, 2010).
Осылайша зейінді зерттеудің өзектілігі атал-
мыш мақаланың «Зейінді зерттеу іс-әрекеттің 
нәтижелілігін дамытатын жеке тұлғаның сапасы 
ретінде» атты тақырыбын таңдауға әкелді. 
Зерттеу нысаны: түрлі жастағы адамдардың 
зейінінің түрлі сипаттамалары.
Зерттеу пәні: түрлі қызметтегі адамдардың 
зейін ерекшеліктері.
Зерттеу мақсаты: зейіннің мәнін, құрылымын 
және эксперименталды зерттеуін түсінудің 
ғылыми тәсілдерін теориялық талдау негізінде 
ерте онтогенез кезінде оның дамуын анықтайтын 
детерминанттарды анықтау.
Зерттеудің негізгі міндеттері:
1) зейінді зерттеу мәселесіне теориялық тал-
дау жүргізу;
2) түрлі қызметтегі адамдардың зейінінің 
тұрақтылығын дамыту жолдарын анықтау;
3) түрлі қызметтегі адамдардың зейінін ау - 
дару ерекшеліктерін анықтау бойынша ұсы-
ныстарды тұжырымдау.
Зерттеу әдістері: біздің зерттеу барысында 
кешенді зерттеу әдісі қолданылды, оған мына-
лар кіреді: эксперимент қалыптастыру, тестілеу, 
бақылау, әңгімелесу, іс-әрекеттің нәтижелерін 
зерттеу әдісі, статистикалық мәліметтерді өңдеу 
әдістері. Психологиялық әдістердің ішінде мы-
налар қолданылды:
1) Шульте-Горбов әдістемесі тұрақтылықты, 
таралуды және ауысуды анықтауға арналған;
2) Бурдонды оқу әдісі зейіннің шоғырлануын 
анықтауға арналған.
Алынған нәтижелердің шынайылылығы: тә-
жірибелік мәліметтерді сандық және сапалық 
талдау. Статистикалық өңдеу және эмпирикалық 
мәліметтерді талдау үшін бастапқы матема-
тикалық өңдеу әдістері қолданылды.
Зерттеу болжамы:
‒ тұрақтылық пен ерікті зейіннің шоғыр-
лануы көбінесе олардың қызмет субъектісі 
ретінде қалыптасу ерекшелігімен анықталады;
‒ диагностикалық әдістер жиынтығы тұ-
рақтылықтың дамуының жеке ерекшеліктерін 
анықтауға және қызмет барысында ерікті зейіннің 
шоғырлануына көмектеседі; олар дер кезінде, 
бағытталған және жеке көмек көрсету үшін 
психологиялық-педагогикалық мүмкіндіктер бе-
руге, сондай-ақ оны ұйымдастыруға бағытталуы 
мүмкін.
Зейін проблемасын зерттеуді келесі белгілі 
ғалымдар жүргізді: нейрофизиолог Н.А. Берн-
штейн, психологтар Л.С. Выготский, А.Р. Лурия, 
С.Л. Рубинштейн, П.Я. Халперин, Э. Д. Хомская, 
психиатр Б.Д. Карвасар және басқалары (Запо-
рожец, 2008).
Зейін дегеніміз ‒ белгілі бір жағдайда не-
ғұрлым маңызды объектілерді, заттарды не-
месе шындық құбылыстарын бөліп көрсету 
мүмкіндігі.
Зейін кез келген психикалық процестің ажы-
рамас бөлігі ретінде ұсынылады ‒ эмоционалды-
ерікті және когнитивті (психикалық). Зейін 
қоймай, кез келген ақыл-ой функциясын толық 
орындау мүмкін емес.
Э.Д. Чомская әдебиеттерді жалпылай келе 
зейінді сенсорлық, қозғалтқыш, эмоционалды 
және интеллектуалдық деп бөледі.
Сенсорлық зейін, өз кезегінде, сезгіш, есту, 
көрнекі және т.б. болып бөлінеді. Мотивациялық 
назар қозғалыстарды білуді және реттеуді қам-
тамасыз етеді. Эмоционалды зейін бағытталған 
және саналы нәрсе тәжірибесін жасайды. Бұл 
жеке ынтасы бар ынталандырулардан туындай-
ды. Ынталандыру неғұрлым маңызды болса, 
эмоционалды зейін соғұрлым жарқын болады. 
Осылайша, эмоционалды зейін жадпен тығыз 
байланысты.
Зейін қою функциясы екі негізгі деңгейде 
жұмыс істейді ‒ ерікті және еріксіз. Ерікті зейін 
аудару сөйлеуге байланысты. Бұл факт психолог 
П.Я. Галперин бастаған «ақыл-ой әрекеті» тео- 
риясымен байланысты болып келеді. Бұл тео-
рияның негізгі ережелерінің бірі ‒ іс-әрекеттің 
дамуымен зейіннің белсенділік деңгейі төмен-
дейтінін мойындау. Алдымен, зейін қоюды 
күшейтетін «рәсімдеуді» қажет ететін жұмыс 
режимін (экстериоризация) шығару керек, со-
дан кейін бұл әдіс барған сайын ішке енеді 
(интерьерленеді). Бұл көбінесе санау қабілетін 
иемденуде айқын көрінеді. Басқа ғаламдық 
психикалық процестер сияқты (атап айтқанда, 
ойлау, эмоциялар), зейін біршама ерекшеленуі 
мүмкін (Shapovalenko, 2005). 
Соңғы жылдары зейін қою тетіктеріне деген 
жаңа сипаттамалар жасалды. Бұл тәсілдің негізі 
‒ селективті зейін тек ми белсенділігінің жалпы 
өсуі негізінде мүмкін болатын позиция. Джей-
сперс, Ф. Бремер, П.К. Анохин және басқалары 
ми қыртысының белсенділенуін қамтамасыз 
ететін бұрын белгісіз жүйке аппараттарының 

56
Зейінді зерттеу іс-әрекеттің нәтижелілігін дамытатын жеке тұлғаның сапасы ретінде
жұмысын ашып, сипаттады. Бұл ретикулярлық 
форма. Бұл мидың өзіндік «энергетикалық 
орталығы», онсыз кортекстің жүйке жасушала-
ры, тұтас ми, күрделі және алуан түрлі функ-
цияларды орындай алмайды. Ретикулярлық 
қалыптастыру ұйқы мен оятуды реттеуге тікелей 
қатысады. Ретикулярлық құрылым ‒ бұл ми 
қыртысының тонусын реттейтін аппарат, оның 
қатысуы ақпаратты қабылдауды, оны өңдеуді 
және мінез-құлықты реттеуді қамтамасыз ететін 
мидың белсенділенуін анықтайды (Psychology, 
2006). Сондықтан ретикулярлық формацияның 
ми қыртысының жалпы активациясына қатысуын 
назардың физиологиялық негізін қамтамасыз 
ететін механизм ретінде қарастыруға болады.
Зейіннің негізгі түрлеріне тоқталып өтсек. 
Шығу сипаты мен іске асыру тәсілдері бойынша 
зейіннің үш негізгі түрі бар:
– еркін;
– еріксіз;
– кездейсоқ.
Психологтар зейіннің түрлерін жіктеу мә-
селесін шешуге көп күш жұмсады. Бұл маңызды 
жұмысты бастаған В.М. Бехтерев 1920 жылдары 
анкилоздық спондилит, бұл сыртқы ынталанды-
ру және ішкі сөйлеу арқылы туындауы мүмкін 
екендігіне сүйене отырып, назарды сыртқы және 
ішкі деп бөлуді ұсынды.
Зейін психологиясында кездесетін қиындық-
тар тиісті зерттеу әдістерінің жоқтығымен 
түсіндірілді.
Ұзақ уақыт бойы зейін қою психологиясы 
нақты қолданбалы бағытта таза эмпирикалық 
зерттеулер саласында дамыды. Психологтардың 
көбеюі тек эксперименттік зерттеулер жүргізу 
арқылы назардың мәні туралы сұраққа жауап 
табу мүмкін емес деген қорытындыға келеді. 
Бұл мәселені кеңірек деректер базасында және 
берік металлургиялық негізде тұжырымдап, 
байыпты талқылау, тікелей эмпирикалық әзір - 
леу мен эксперименталды тексеруге қол жетім-
ді емес теориялық мәселелерді шешу қажет. 
Зейін концепциясы, бұрынғыдай, зейін қою 
проблемасымен тікелей айналыспайтын пси-
хологтарды қызықтырады, өйткені ол әр түрлі 
құбылыстардың қарапайым және дәйекті түсін - 
дірілуін қамтамасыз етеді. «Тікелей бақылауға 
назар аударылмайды. Алайда зейіннің теория-
лық құрылымы көптеген байқалған өзара 
әрекеттесуді жеңілдетеді» (Nemov, 2008). 
Психологиялық зерттеудің көптеген қызықты 
және нәтижелі бағыттары күнделікті және таныс 
жағдайларды талдаудан басталды, олар әдетте 
оған кіретін және әрекет ететін адамға ешқандай 
сұрақ тудырмайды. Бұл жұмыста біз кейбір 
ғалымдардың назарын экспериментальды зерт-
теулермен қарастырамыз.
Зейінді және оның қасиеттерін диагности-
калаудың көптеген әдістері жасалды. Зейін ‒ бұл 
шоғырлану, адамның белгілі бір объектілерге 
зейін қоюы, оның шындықты қабылдауға да-
йындығын арттыру. Schulte кестелері дегеніміз ‒ 
1-ден 25-ке дейінгі сандар кездейсоқ ретпен ор-
наластырылатын кестелер. Сабаққа тағайындау: 
барлық сандарды берілген ретпен көрсетіңіз 
және атаңыз (1-ден 25-ке дейін көбейтіледі не-
месе 25-тен 1-ге дейін азаяды). Бір үстелдегі 
уақыттың жылдамдығы 40-50 секундты құрайды. 
4-5 үлгі бірдей кестелер көмегімен жасалады, 
бірақ әр түрлі сандар реті бойынша. Әр кестеде 
жеке адамның өткізген уақыты бөлек жазылады. 
Келесі индикаторлар анықталады: 
1) кестелердегі нөмірлерді көрсетіп, оларды 
атауға жұмсалған нормадан тыс уақыт; 
2) сауалнаманың барлық кестелері бойынша 
уақыт көрсеткіштерінің өзгеруі.
Осы индикаторлар бойынша қорытынды 
жасалады: егер тақырып әр кесте үшін уақыт 
нормаларынан аспаса, онда ол назарын жақсы 
шоғырландыруға қабілетті. Егер әр адамның 
үстелге жұмсаған уақыты бірдей болса, оның 
назарының тұрақтылығы туралы айтуға болады.
Егер адам әр келесі үстелге бұрынғыға 
қарағанда көбірек уақыт жұмсаса, онда оның на-
зары тез кетеді.
Оқу және еңбек іс-әрекетінің көптеген 
практикалық мәселелерін шешуде зейіннің жеке 
ерекшеліктерін зерттеу және оларды объективті 
бағалау қажет. Олардың арасында мансаптық 
бағдар беру және кәсіби таңдау проблемалары 
бар, сондықтан бірқатар мамандықтар назардың 
белгілі бір қасиеттеріне жоғары талаптар қояды. 
Мысалы, отырықшы көңіл-күйі бар адам әр түрлі 
адамдармен үнемі байланыста болу қажет болған 
жерлерде сәтті жұмыс істей алмайды. Зейіннің 
тұрақсыздығы, әсіресе оның инерттілігімен бірге 
жүргізуші кәсібіне қайшы келеді. Көңіл бөлу 
қабілетінің нашар дамығандығы және байқамау 
мұғалімнің кәсіби шеберлігін қиындатады 
(Shintar, 2002).
Бүгінгі таңда кез келген мектеп психоло-
гы өзінің практикалық жоспарында мектеп-
ке дайындығын және үлгерімінің нашарлау 
себептерін анықтауда үнемі назар аударуға 
мәжбүр.
Жалпы, адамның өмірі мен жұмысындағы 
зейін көптеген түрлі функцияларды орын-
дайды. Ол қажетті түрде белсенді және 

57
М.Т. Ізтілеуова, О.С. Сангилбаев
қазіргі уақытта қажетсіз психологиялық және 
физиологиялық процестерді тежейді, оларға 
ықпал етеді (Rottenberg, 2002). Ағзаның ағым-
дық қажеттіліктеріне сәйкес енетін ақпаратты 
ұйымдасқан және мақсатты түрде таңдау, ақыл-ой 
әрекетінің таңдаулы және ұзақ мерзімді бағытын 
қамтамасыз етеді. Фокус пен таңдау процестері 
зейінмен байланысты. Оларды түзету осы сәтте 
дене үшін, жеке адамның мүдделерін іске асы-
ру үшін ең маңызды болып көрінетіндігіне 
тікелей байланысты. Зейін қабылдаудың дәлдігі 
мен егжей-тегжейін, жадтың беріктігі мен 
таңдамалығын, ақыл-ой әрекетінің бағыты мен 
өнімділігін анықтайды ‒ қысқаша айтқанда, 
барлық танымдық іс-әрекеттің сапасы мен 
нәтижелері көрсетеді.
П.Я. Галперин зейін қоюдың қызықты 
теориялық тұжырымдамасын ұсынды. Оның 
негізгі ережелері:
1. Зейін қою ‒ алғашқы зерттеу әрекетінің 
сәттерінің бірі. Бұл психологиялық бейненің 
мазмұнына бағытталған ой, қазіргі уақытта адам 
психикасында бар тағы бір құбылыс.
2. Өзінің функциясы бойынша, зейін бұл 
мазмұнды бақылау болып табылады. Адамның 
әрбір іс-әрекетінде индикативті, орындаушы 
және басқарушы бөлік бар.
3. Нақты өнімді шығаратын басқа әрекет тер-
ден айырмашылығы, бақылаудың немесе зейіннің 
ұзақтығының жеке өзіндік нәтижесі болмайды.
4. Тәуелсіз, нақты әрекет ретінде назар тек 
іс-қимылға айналмай, қысқартылғанда ғана 
ерекшеленеді. Әр бақылауға зейін қойып керек 
емес. Бақылау тек әрекетті бағалайды, ал зейін 
оның жетілуіне ықпал етеді.
5. Зейін қоюда бақылау іс-әрекеттің нәти-
желері мен оны нақтылауды салыстыруға мүм-
кіндік беретін өлшем, үлгіні қолдана отырып 
жүзеге асырылады.
6. Ерікті зейін жүйелі түрде жүзеге асырыла-
ды, зейін қою алдын ала дайындалған жоспарға 
сәйкес жасалған бақылау формасы, үлгі.
7. Жаңа әдісті қалыптастыру мақсатында біз 
негізгі қызметпен қатар адамға оның барысы мен 
нәтижелерін тексеруге, тиісті жоспарды құруға 
және іске асыруға тапсырма беруіміз керек.
8. Бақылау функциясын орындайтын, ерікті 
және ерікті түрдегі барлық белгілі көңіл-күйлер 
жаңа психикалық іс-әрекеттерді қалыптастыру 
нәтижесі болып табылады.
Айта кету керек, айтарлықтай мөлшерге 
қарамастан қолданыстағы теориялар, зейін қою 
проблемасы онша маңызды бола қойған жоқ. 
Зейіннің сипаты туралы пікірталас жалғасуда.
Іс-әрекеттің күрделі және жан-жақты бо-
луы адамның зейініне ерекше талап қояды. 
Сондықтан ол байқауды, белгілі бір тақырыпқа 
ұзақ уақыт назар аударуды, бірнеше объектілерді 
бір уақытта қабылдауды және т.б. талап етеді. 
Осы талаптарға, сондай-ақ адамның жеке ерек-
шеліктеріне байланысты назардың тұрақтылық, 
концентрация, көлем, тарату және ауысу сияқты 
қасиеттерін ажыратуға болады.

жүктеу/скачать 1.62 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: