ЛОАМАНКХАЗ ЗОАХАЛОЛÁ ВАХАР

МАШАРÁ МОХК ЛОАМ БАХАР

Наьсар, ший ханага хьежжа воацаш, воккха хиннавар. ЧIоагIа воккха хетийтар из цун лоа мо кIайча, наькхá IотIаоттача, хоза товча можо. Геттара гIайгIане вар Наьсар хIанз. Аьлабоарзáр кхы цкъа-шозза а дов даьдар цунна, човнаш а еш. ЦIагIарча дезалхочо е гаргарчо, сел гIайгIане ма хила, хIама дергдац, кхел йоацаш валар хургдац шийга аьлча, оалар:

– Сай валара уйла яьяц аз, из нийсделча гIоне. Сона дагадоаллар-м сай къематди да; бехк-гунахьа доацаш, сай карагIа венна саг ва; цун юхебисараш: нана, нускал, зIамига кIаьнк а. Къавеннача сох-м фу ергьяр?

ХIаьта а лора чIоагIа лора. ВIалла коара аравалацар. ЦаI, шиъ воккхагIа вола саг а хулар из лоравеш. Даим дукха бераш хулар из волча виIий а, йиIий а, йиший а. Сакъердар Наьсара цу берашца. Дукха вагIар, царна фаьлгаш дувцаш. Бераша, хоза а хеташ, ладувгIар.

Дилла, бераша бувца а яхаш, цо бувцаш цхьа фаьлг бар:

«Геттара хьалхарча замалахьа хиннад, кховзткъа шу даьнна саг; саьргех баьча гергача дай чу а велле; воIа ахка вахийта везаш. Иштта аргIа тIакхаьча доа беш воаллача воIá тIа а вахá, дáс аьннад: «КIаьнк, чIоаггIа белахь из доа; хье воккха хилча; хьай воIá накъабаргболаш». Из къамаьл дIахозашше, ка аьга бера саьрг Iобежа, кхы доа хьа ца беш, ший да дIалоч-къаваьв воIа, нахá ше из ахка вахийтавоацилга дIа а ца хайташ. Ераш иштта бáхаш, йокъал а эттá, ялат эсала хиннад. БIаьсти яьлча, дIае хIама а йоацаш, сагота хьувзаш хиннаб юртара нах. Из дIахайнад лочкъаваь вагIача воккхача сагá. ВоI хьачувийха, дас аьннад: «Гота ца йоаллаеш ма Iелахь!» «ДIатасса ялат ца хилча, сенна хьег из къа?» – хаьттад воIа. «Iа фу дийя, – хьехар даьд дас, – шишша пхьагIат шоралла наькъа йистош оахаргья Iа; кхашка хинна ялат тIадаланза Iергдац цу метте; хIана аьлча, мелла лорадаь хиларах, наькъа йисте фийгаш Iолеганза Iац; гурахьа ялат чукхухьача хáна». Дас аьннача тайпара, воIа къа а хьийга, гурахьа дика хьийкъай наькъа йисташ. Нах тIатеIáб: «Бакъдар алалахь, мичара денадар хьона дIаде ялат?» Долчча бесса ца дийцача ца воалаш, дIадийцад воIа ший дá дийна хилар а, ше из ахка ца вохийташ витар а, цо даь хьехар а. ТIаккха из берригача мехка дIахезад. Цигга мехко вIашагIделлад, ха яхá къаьна хиларах, кхы воккха саг ахка вохийтаргвоацаш».

Ше фаьлг бийца ваьлча, берашка оалар Наьсара:

– Дукха ха яр шун дадá ахка вахийта веза, из де саг воаца мáра.

Бераш тIакхетар воккхача сагá, тха дада-м кхоссаргвац дIа, аьле.

Дукха нах ухар Наьсар волча, цун сагота ца хетийта, цунца бáгIа. Мел кхоаччара гаргара уж бале а, шоашта бовзе а; Наьсарга дIа а хаьтте, иштта саг ва, фу ду оаха, аьле мара; чувайтацар воагIа хьаьша Наьсарга хьожачар. Иштта баьхкача нáха а, коарачáр а, кхы гаргарчáр а; нах бахийтача фу дар-хьогI вай довна юкъе, аьлча; тIехьатеттар Наьсара; эзделаца дац, яхаш.

Юххера а; иштта даьгIа даргдий вай, аьнна; бехк боаккхаш къамаьл шийга дича; Наьсара аьлар:

– Шоаш раьзадар де.

ДIаоарцагIбаьннача къонгаша а тайпан наха а цу юкъебахача бакъахьбараш гулбир: Эса-чIожера Тоасо, дакъанна тIакхаьча хиннараш, Наьсарера къаьда, Мусáлим. Тайпан даь-веший воIа Хьанала уж шоайцига гулбир, лоам болхачар аьлча бакъахьа дола хIама вIашагIдолла.
* * *
Къаьдаси Мусáлимеи; шоаш арабовлале ши-кхо ди хьалха; мехка цIерах нах бахийтар Барта-боса Терсмейлагеи Лоалихагеи; царна цох фу хет хьажа а; хьалха а харцахьа а деце, довна юкъе гIоргдар вай ала а, нагахьа цар ма дувла яхе, мохк хьалъарабалалехь цIабахка а кхувргдолаш.

Хоам бе бахачáр аьлар:

– Нагахьа шоаш духьала деце, саг веннача нахá дIахайта, уж кийча хургболаш, маслахьатá нах боагIилга, йоах шуга Наьсарерча наха.

КIалхарчáр аьлар:

– Геттара бакъахьа да, хьогге оарцагIдовла дезаш дар вай. Нагахьа шух саг кастлуш хьал ца кхете, оаха-м лаьрхIáдар Iодахка.

– Даьллахь, эзделаца дац цу тайпарча гIулакхá сиха къахьега, яхаш; Наьсар духьала волаш, хьебенаб мохк, – аьлар акхар.

ЮкъебоагIараш малашб хá кIалхарчарна лайча; къаьда а, хьанаьхк а, манаьхк а ва, аьнна; дар долчча тайпара дIадийцар хоам бе бахараша. ДIахо цар аьлар:

– Нагахьа нах ца баьхкача бакъахьа бале, тхо ма долхха цIадаха деза, уж хьалъарабаргбоацаш. Хьалбаьхкача бакъахьа бале, укхаза Iе мара а дезац. Иштта хоадам баь, хьалдахкийтад тхо.

– Долче, дика да, – аьлар Терсмейла, – хIанзарчоа вай укхаза, тхацига, Iергда; са а лоIаш, бакъахьа долчун уйла а еш. ХIаьта оаха, кхоана дахá, Ковнаркъийга мохк боагIилга дIахойтаргда.

Дуккха хьаькъале къамаьлаш дир цу буса вIашагIкхийттараша. Тоъал нах бар гулбенна; цхьабараш Терсмейла бийха а; цхьабараш, иштта хьаьший ба, аьнна, хеза баьхка а. ЧIоагIа ловра нахá, кхы цIий Iо ца додаш, из дов дIадоалилга. Цар йоахар:

– Ца ховш хинна хIама а хилча, бакъахьа дар-кх дIадоаларе!

Уж тешар, Наьсара яхачох. ХIана аьлча дукхагIа болчарна вовзар из. Ха а ховш, тар а луш; из хIама цо дергдац, аьнна; дув буаргболаш вар хIаравар. Гулбе-нначáр юххера аьлар:

– Веннар цIавагIац; цудухьа, фу де деза аьлча, саг венначарна Iотталургдола къамаьл ца деш, царна хезача новкъа хургдола хабараш ца дувцаш, хьаькъале хила деза вай. Хезадий шоана: «Топо-туро цаI вийнав, метто ийс вийнав» яхаш. Из хилийта йиш яц. Массавар а, хьаннагIчун моллагIча тайпара из дале а, дов дIа-даргдола оагIув еш хила веза.

ТIеххьара вIашагIделлар; Iурре Терсмейли, Лоалихи, Наьсарера баьхкачарех цаIи саг венначарцига гIоргболаш; мохк боагIилга дIахайта.

ЛадувгIачáр пайда эцаргбола къамаьлаш а даь, бийса яхале дIа-хьа къаьстар нах. Бисараш цига Iобийшар.

* * *
Малх хьалбоалашше хьалкхаьча, болхашше Ковнаркъá наIарга бахар хоам бе болхараш. Цу наIа-рга, нув хьокхаш, кхалсаг йоаллар. БоагIа хьаьший бIа-ргабайча, ший болх соца а баь, нув картá юхе Iо а билла, моаршал хаьттар цо. Моаршал юха а дерзадаь, Терсмейла хаьттар:

– ЦIагIа вий Ковнаркъ?

– Ва, – аьнна, цIагIа дIачуяхар кхалсаг.

Цу сахьате Ковнаркъ хьааравера.

Моаршал-денар чакхдаьлча, Терсмейлар фу леладу хайна, сиха Жабала вежарий хьабехийтар Ковнаркъа.

Терсмейла а Лоалиха а аьлар:

– Укхаза, довна юкъе боагIаш, мохк ба!

Жабала вежарий раьза хиланзар, бакъда хоабалийтанзар. Из шаьра хайнача Ковнаркъа шорттига Iаса Iотехар, хьалъайяь дIа а ца хьокхаш. Из дар хьаьший лоархIам бар. Из къамаьл де воаллилга хайча; Терсмейла, шоай баь лоархIам теркал а баь, аьлар:

– Iа бехк ца булларе, хьо йистхилале, цхьа-ши дош аргдар оаха!

– Шо хьаьший да, са-м бокъо а яцар, шоана фу тов хьежа мара, дIай-хьай хьажа а. Къамаьл де оаш, – аьлар Ковнаркъа.

Терсмейла аьлар:

– Уж нах Наьсара а е цун цIен наьха а цIерах бац. Боккъалдар аьлча, Наьсара; эзделаца дац тхона, ма гIо далара шо; аьннад а йоах царга. ХьаннагIчо фуннагIа яхе а, мехка бокъо яц болччахьа бáгIа. Иштта даьгIача Даьла а раьза хургвац, аьнна; Даьла бехках кхераш, арабаьнна боагIаш а ба уж. ХIаьта тхо хьалха хьалдахкийтад, шоана фу тов хьажа; нагахьа шо раьза деце, мохк хьалбоагIаргбоацаш. Укх пхе шера, вайна массанена ма харра, цхьа эздий доацар гойтадац Наьсара а цун наха а, – аьнна, къамаьл чакхдаьккхар Терсмейла.

ТIаккха Ковнаркъа аьлар:

– Дала аьннадале, вай а-м лелоргдац эздий доацар; мохк ма бий боагIар. Ма дувла, аьнна; духьале а ергьяц; уж хьалкхаьчача, бакъахьдар дIа а аргда.

КагегIчарех саг йистхиланзар. ДIахо цо аьлар:

– Вай къамаьл цу тIехьа чакхдаьлар, хIанз вай чай маргда!

Катехха чай а менна, царна баркал аьнна, бахар хьаьший.

Жабала цIен нах мохк тIаэца кийчбелар.
* * *
Сарахьа Терсмейла коа кхаьчар довна юкъебоа-гIараш. Безаме тIаийцар фусам-дас хьаьший; ший йолча таронах, декхар дола гIулакх а дир. ТIаккха Жабала нахаца шоай хинна къамаьл дIадийцар.

ШоллагIча дийнахьа, гIадж кхоссал малх лакхбелча, Жабала воккхагIа волча веший Аьлабоарза коа кхаьчар мохк. Цу юртара а гонахьа ядача юрташкара а хила декхарийла бола нах тхьовре кхаьчабар цига. Селхан шоаш цIабахале; хоам баьбар царга Терсмейла; иштта моттиг я, Iурре Аьлабоарзарга хила, аьнна.

Хьаьшашта Iоховша а дIаовтта а лостаме кийчдаьдар ков.

Моаршал-хаттар чакхдаьлча, хьаьшаша аьлар:

– Оаха фу лело хов хург ма дий шоана!

Хьалхара къамаьл Тоасос дир. ДIахо а, де аргIа йолчо, дехар деш, къамаьл дир.

ТIеххьара хьехам беш, йистхилар Мехка къаьда:

– Тахан мехко; ер гIулакх де деза оаш, аьнна; шоана тIадуллаш хIама дац. Халкъá бакъахьа хет, оаш уйла йича, баь шод хьабаьстача. Дала йоах: «Шоай эгIазал юхатоха, нахá къинтIерадовла, нахá дикадар де». Цудухьа мехко шуга укх гIулакхá уйла е а, сабаре хила а йоах. Ве хьакъ дола саг ца вувш витáча, сагá маьл хул, йоах Дала, ше мел кхелла саг дийна витача мо. Дийнар нийсса хоттаденнадац, кIаьда хила деза.

ДIахо къаьдас дийцар:

– Цхьа иттех ди хьалха, Наьсаре гулбенна мохк бар, цу юкъе Байсхара Мочкха а, Канташа тIой а, Уцага Малсаг а вар. Шо а ма дарий цига, Лоалих, - аьнна, дIайистхинна, ший къамаьл дIаходихьар къаьдас. - Цар дийцар, вай даьша леладаь хIама, ца дохийташ, дIахо дIадахьа деза, яхаш. Къаьста Мочкхас дир дика къамаьл, лаьрххIа терко тIаяхийта, дийцар цо довна гIулакх. «ФуннагIа даь а, пхьенаш дутаргдола оагIув е еза», аьлар Мочкхас. Иштта цига дийцар; кхоаччара кхалнах мара кодаме ма ухалба; нийсбенначар; мелла гаргара бале а; белха а белхаш, таьзет ма дохадолда, яхаш. Саг йоалаеча, йохийтача наха, мехко яьча ваIадал совгIа, зенаш ма долда; нускал цIадоаладеча хана; тIехбаьнна дукха замеш ма ухалба, яхаш а дийцар. ЧIоагIа денал долаш, эсала воацаш, къамах дог лазаш, саг ва из Мочкха. Хийла, гунахьа доацаш, Буро тIарча Iаьдало кхайка тIавоалаваь саг, цун бехк беце, Мочкхас мукъаваьккха цIавохийташ дукха нийсденнад. Селхан тхо хьалдоагIаш, нах духьалбахкийта, шоайцига чудига дика хьегийта, Барта-боса кхаччалца накъадахийтар.

Ше чакхвоаллаш, къаьдас аьлар:

– Уж мо болча нахага ладувгIаш хила деза вай. Са къамаьл даьлар, – аьнна, Iохайра тIаккха.

– ХIа, фусам-дай, фу ях оаш? Мохк шуга ладувгIаш ба-кх, – аьлар, хьаюкъе а ваьнна, Лоалиха.

Цхьан юкъа сатем эттар. Юстара вагIа Ковнаркъ, хьалгIетта, дIаюкъеваьнна, дIаэттар. Iаса е Iо а тоханзар е дIа а хьокханзар. Из дар хьаьший тIех лерхIам бар а, сий дар а. Цхьан хIаман уйла еш мо, сабар а даь, цо аьлар:

– Нáхá юкъе машар хилча, дика хеташ хьувз шо. ЧIоагIа къа да оаш хьегар. Наьсарера даьнна, укх Лоам дахка атта дац, къаьстта боккхийча нахá. Хов тхона шо дог лазаш лелилга. Оаш хьийгача къих, шоана Дала йоал йойла. Кхоана, къематдийнахьа, маьл озача оагIо-рахьа тараза тIа а дуллалда. Дика гIулакх да оаш леладер. КIаьд ца луш; тхо мо долча Iовдалча нáха къамаьл дича, новкъа хиле, эгIаздахе цIагIа а ца совцаш; кхы дIахо а къахьега деза оаш; еррамо мехка юкъе нийсденнача хIаманна.

ТIаккха, къамаьл соцадаь, ха яьккхар. Низткъала дар цунна, шоаш мелла бакъбале а, мехка юхь ца еш дола къамаьл дIаде; хIаьта а теIIа, дог чIехка (Жабал дагавеха хила тарлора цун), дIахо халла аьлар:

– ХIанзарчоа тха уйла хувцаенна хIама дац, боккъал бехк ма билла... – кхы къамаьл ца дулуш, сецар.

Ше гIаьметта валцца сабар а даь, дIахо аьлар:

– Тха къамаьл цу тIехьа чакхдаьннад, Дала сагIа долда шун хьийгача къих, новкъа а ма хила!

ТIаккха йистхилар къаьда:

– Шун а долда Дала сагIа! КIеззига дегаондо йолаш хет тхона ер гIулакх. Боккъал, дIахо бакъахьарчоа уйла елаш!

Тух-сискалах кхета аьлча; баркал а аьнна, мохк цIабахар.

Иштта баьхкáча наьха бокъо а яцар хIама дуаш багIа, е фусам-даьша а тIехдаьккха алацар цу тайпарча хьаьшашка хIама даа. Къаман Iадат иштта дар, цо ший бокъо дIаехар.

Барта-боса кхаьчача Лоалиха шоайцига чубигар мохк; дилла а кхы Терсмейла хила безац маьл, сона а доагIа дакъа, аьнна. Тхьовре кийчо яьяр Лоалиха дезала. Бийса Барта-боса яьккха, сецца цIабахар мохк. Чубахá Наьсарга лоткъам дIа а баь, дIай-хьай къаьстар уж.

– ВIалла хIама дергдац мохк бенаб аьнна, цох бехк боаккхилга дац. Нах шоай аргIа яр де декхарийла ба, вайх а дац бехк боаккхилга, цар юхь ца ярах.

– Даьра, аз-м хIама ма яхацар. Дала эша ма болба уж! Нахá юкъе маслахьат леладу нах дика ма бий, – бехказъювлаш мо йоахар ГIайгIата.