КАГИЙЧА НÁХА ЛОАМ САКЪЕРДАР

КАГИЙЧА НÁХА ЛОАМ САКЪЕРДАР

ЮхеIийначарцара лоамара кагий нах шоай мохк дика бовзаш бар. Цхьан гIаланна юхе дIа а айтта, цар дийцар, гIалаш яр чоалхане болх хилар:

– Низ болаш хила дезаш хиннад тайпа, гIала дIайолаеча хана. Йолаяь шу далале, йистеяла езаш а хиннай. Цо хьахьокхаш хиннаб тайпан низ а барт а. Ца йоале, цигга болх соцабеш хиннаб. Гой, дIара цхьайола гIалаш? Шу далале, етта ца йоалаш, йиса я уж, – аьнна, хьахьекхар, бухь бетта, тхов тиллаяраш мо а йоацаш, царел башх-башха лохагIъяраш. – ГIала дIайолаечáр шоай доалахьа хила безаш хиннаб бетташ бола шовзткъа етт. Моттиг белгалйий, цигарча нахаца барта болаш, дIаболабеш хиннаб болх. ГIала йогIаш хиннай дукхагIа йолча хана сонкá тIа, цхьан оагIорахьара мара тIава моттиг хургйоацаш, дагадеххача хана, моастагI-чоа тIава атта ца хилийта. Нагахьа мо лоамашта гаьна йоацаш йогIе, сонкá буххье йогIаш хиннай, лоам тIара чуйоагIа чхар IотIакхачале, босагIа е хьачу е дIачу гIоргйолаш. ГIала йоггIал моттиг, хий оттаргдолаш, нийсйий; шовзткъа Iаттагара яьккха шура Iойотташ хиннай цига. Шура Iочуюэ, гIала цига еш хиннаяц. Из Iочуяар кIалхара моттиг чIоагIа ца хилара белгало хиннай. Iочу ца юаш, яте; гIала еш хиннай.

Хьакха кийчбаь Iобуллача кхерах, юкъерча устагIан мах бодаш хиннаб. Гаргарча наьха бокъо хиннай гIала еча нахá новкъостал де. Найц воагIаш хиннав, ший таронга хьежжа, Iодахка мара ца дезаш, кийчдаь тIой а дахьаш. ХIанз найц, кагий хIамаш ийца, уст-йижарий болча вахар мо; гIулакх хиннад из. Иштта йиший воI а воагIаш хиннав, моллагIа кхыйола хIама яхьаш.

Маркхал кийчбар а хиннад лоархIаме. Эггара хьалха ний чу шура йотташ хиннай, тIаккха фуаш Iочу-товсаш хиннад эшача боараме, цул тIехьагIа гIум а кIир а тохаш, кийчбеш хиннаб маркхал. Баь баьлча, пхьара ший лаккхал пескаца хьалъайбича, маза ца хадаш, урагIба безаш хиннаб маркхал. ТIаккха мара отташ хиннавац пхьар гIала йотта.

– Иззал дукха фуаш мичара дахьаш хиннад? – хаьттар цхьанне.

– Цу хана лоам дукха акха котам а, боабашк а, кхы оалхазараш а хиннад. Iуйрийна араваьлча, юстарча моттиге баь тIа дукха фуаш дадаш хиннад. ГIала йоттача нахá лаьрхIа йилла ха хиннай, малх хьалбаьлчахьа айлуш ахангахьа кхаччалца. Цу юкъа кхувш хиннад балха эша фуаш гулде. Цу ханналца, кхыча наьха бокъо хиннаяц уж лохьаде, цул тIехьагIа массане бокъо цхьатарра хиннай.

Бакъда дилла бокъо хиннаяц фуаш лохьаде, оалхазарий деба а ма дезий. Цу гIулакха а терко еш хиннай лоаманхоша.

– Из дIараяр фуй? – хаьттар цхьаькхане; зIамиго, котамий бу миссел хила тарлуча; гIалийна мо лакхе баь тхов болаш; корашта меттел кхера хьал ца ботташ, йита моттигаш йола; цIалг мо гIишлонг дIа а хьекха.

– Малхара каш да. Из-м хиланза даргдоацаш а хиннад. Хезадий шоана; вáха гIала йий цун, волла каш дий цун; оалаш. Венна саг, мерчена юкъе а велле, дIачувуллаш хиннав цу чу. Каш деш хиннад лаьрххIа долча кхерех. ДIоахалла, шоралла, лакхалла хулаш хиннаб ший боарам. Из доккха-зIамига хиларга хьежжа боарам болаш а, деча моттигага хьежжа оагIув нийсбаь а, дуташ хиннад кораш, боаггIача тайпара мух чу-ара баргболаш. Иштта даьча каша Iовиллá саг, ца талхаш, хьадж ца кхеташ, юхегIолла водача сага новкъа воацаш, вокъалуш хиннав. Бáха моттиг дукхагIъяр кхера хиларах а, кIаьда лаьтта кIезига хиларах а, хиланза даргдоацаш хиннад малхара каш. Цул совгIа, цар динца а дувзаденна хиннад из.

Дийнахьа сарралца дуккхача тамашнеча хIамашка а хьийжа, малх чубузаш ТIаргимарча наха мéла хий ийдеча хьаста тIа нийсбелар уж. Хи тIа баьхка мехкарий бар цига. Акхарга сайрдика йийца, мехкарий шоай хий эца айттар. Боккъал хоза кийчбенна бар уж. ТIадувхаш чокхеш, тIатIухкаш шифонаш, когашта ювхаш пашмакхаш. Юхерча метте болхаш, шоаш кийчлуча гIир-саца бар мехкарий.

Кагийча нáха мехкарашца хоза эздий бегаш болабир. Рустима аьлар:

– Iаь! Маьржа, хьаст-яI-кх, ма дукхача наьха вáхар иразе а хиннад хьо бахьан! Са баргбарий-хьогI иштта аьттув?

Мехкарех йоккхагIча йоIа аьлар, заггIе ела а енна:

– Хьалаха беза аьттув, хIанз хьо санна Iохайна а ца вагIаш!

Из ше аларах, эхь хийтта хургдар цунна, йоI цIийелар. Гуйран михо иштта а цIийяьча цун юхь тIа хоза тайра из.

ЗIамсага аьлар:

– Наьсарера ваьнна, укхаза-м венав со, аьттув лехаш; кхы фу ях Iа сога?

– Иштта дале, сона хийттача тайпара доацаш, хьо-м къахьегаргдарех хиннав. Дала аьттув боаккхалба хьа, Iайха хьегача къига хьежжа, хьайна товчча беса! Тхогахьа доагIий шо, мехкара доаца хьаьший? Оаха дездаь тIаэцаргда-кх шо.

ТIаккха, кIудал белаж тΙа ийца, хийцца йолаелар из ший нешашца.

Рустима, лохъяьча оазаца, сагá хазар кхераш мо аьлар:

– Кастта го а тарлу вай.

ХьалхагIа мо, хоза ела а енна, йоIа аьлар:

– Из ах дош мара дац, хийцца дувла шо, нах бахаш моттиг я шоана тхогахьа. НаIараш шерра йийлла а я, зене ца воагIачоа. Иштта воагIар юха а тох оаха!

Мехкарий а кагий нах а белабелар. Гуш дар йоI айхьаза а хьаькъале а йолга. Шорттига тIехьакхайка, кагийча нахá хьалхаваьнна лелача Лоаманкхáза аьлар:

– Со магIарча юртара ва; сона ца вовзаш, нагахьа саг вац укх лоам. Боккъал бехк ма биллалахь, хьаний хьо, цIи а миштай хьа?

Хаттара жоп а ца луш, йоIа аьлар:

– Даьллашоай, оаш а ма биллалаш бехк, сел хьакхаштарча къамаьлах. Укх деношка таьзет дарий шун юрта?

ЗIамигача сага корта лостабир, цхьан хIаманна ше бехке волаш мо, эхь хийтта, йист ца хулаш. Цунна хета а хетар кIеззига шоаш бехке, къаьстта ше. Кхоачаш таьзет дIадаьнна а далале, фуд акхар леладер, алар кхерар из. Уж уйлаш цунна чутайсар йоIа даьча хаттаро. Таьзета кхоалагIа ди а ма дий таханардар, аьнна; ше-шийца из бехказавоалашше, уйлаех ваьккхар йоIа баьча кодамо.

– Анаса я со, Кондар яхаш а я, – аьлар цо.

ХIанз шийна дага хиннар йоIа ца аьнна, паргIатваьннача, Лоаманкхаза аьлар:

– Дика бовз. Алташ яхаш воша а вий хьа?

– Ва, – аьнна, корта лостабир йоIа.

– ХIа-а, тамаш яц Iа къамаьл хьаькъалца дар, мичахьара яьннай ховргдолаш я. Саготалла алац лоам: «Хьанаьхка-наькъан мо ала деза дош», – шун ковна цIи а яьккхе.

Уж ба а бар, нахаца товргбола мотт лебе ховш. ДIахо Лоаманкхаза аьлар:

– Таьзетера цIабаха баьнна нах накъабаьха доагIар тхо, – тIаккха, кIеззига сабар а даь, тIатехар: – Шоана гаьна боацаш, шун гаргара хулаш, шучий бах са. Цхьа кIира яхар мо ха яьлча юхадоагIаргда тхо. Хьаьший баьхкаб, аьнна; хьайга саг воагIе; цига хьа ца йоагIаш ма Iелахь. Хоза са а къердаш, дагIаргда вай.

Йист ца хулаш, йоI яхар. Лоаманкхаз а ший новкъосташта юхатIавера. Цигга Рустима аьлар:

– Дикача наьха хулчоа тара да цун гIулакх, из йолча-м ваха а мегаргвар.

– ХIа-а, йоIа корта бIогорабаьккха хургба хьа! – кагий нах белабелар.

Лоаманкхаза аьлар:

– Цига даха йиш йолаш да вай. Из йоI яраш сона бовзаш ба, хийцца вай хьоашалгIа даха мегаргдолаш. Шо раьза дале; гΙулакх даьлча; шо цIадахале; юхадаьхка, мехкарий тIа а бийха; сакъердаргда вай цхьаннахьа. Саг йоало езаш, кагий нах а хург ма бий вайца.

Дийнахьа сарралца уж лувш а, цар сакъердаш а, цхьа дош ца оалаш лийнача Сабара аьлар:

– Даьра, ва тхо ше мел вар-м, саг йоалае езаш, геттара бакъахьа да-кх!

Новкъостий «гIоггIе» белабелар. ЗIамигача сага царех бехк боаккхача хьисапе аьлар:

– ЧIоагIа ма дела, куц дац вайна.

– Хьайла, – аьлар цхьанне, – бага беллáча пIелгах царг тохаргьяц, аьнна хетар а мишта корзагIваьннав, мехкарий бIаргабайна.

– Вита оаш, – аьлар цхьаькхане, – дукха ца луй а, ше оалар меттахьа-м, даьра, оал. Шек ма вала хьо, саг лехá мара цIа-м, даьра, вохийтаргвац вай хьо.

– Ай, модз эккха хьа бага! – аьнна, чам болаш, шорттига велавелар Сабар.

Сабаре а сатийна а хиларах, саг йоалаю ха тIехьайоалаш латтачоа, тара вар из. ЗIамига воацилга а хоалора сибатах. Дагахьа чIоагIо йир Лоаманкхаза: «Цу Дала аьннадале, хьона саг йоалае сайна мога новкъостал де», – аьнна. ТIаккха цIенгахьа вийрзар из, ший новкъосташца. Пхьера ханна хьалкхаьчар уж Лоаманкхазарга.

– КIаьдденна а да, Iурре гIовтта а деза, кхоана денз бе безар тоъал болх а ба, хIанз салеIача бакъахьа да, – аьлар Рустима.

Кхы хье ца луш, хIама а кхаьлла, Iобийшар уж.
* * *
Ди Iуйрийна дийкхá дера. Дика марта диа, баха баьлар новкъостий.

– Вай гIоргда Тхаба-ерд яхача элгацага хьажа, - аьлар Лоаманкхаза.

Эсагара пхи бIаь гIа хиллал, малхбоаленгахьа дар элгац. Шозза вIаштIарадаь гIаьххьа цIа мо гIишло яр из, лаьттах лармаш доахкаш. Цхьа хIама тΙакхаьчача, цу лармашка ховшаш хиннаб нах. Даьлагара дехаш хиннад, шоашта тIакхаьчача балех хьалхадаха тхо, яхаш.

Элгацага, лоамашка, хишка, хьунашка а хьийжа, царех тамаш а яь, цIенгахьа бийрзар уж. Чуболхаш, дувцар шоайла:

– Дукхача тайпара ганзаш йоахка хургья укх лоамех. Цхьан замалахьа пайда эца мег нáха царех.

Тоъал деношка лийлар уж лоам. Маьтлоам тIа а ЦIайлоам тIа а хилар. ДукхагIа тамашне йолча моттигашка хьожаш, цхьа кIира а даьккха, Лоаманкхаз хьалха волаш, ТIаргиме бахар кагий нах.

– МоллагIа эшар хьадеха а, бакъахьа хетар дIаала а хьакхашта я кIал гаргара нах болча, – йоахар цар.

Новкъостий Iоа гаьнна сайца а сайца, шучий коа хьалчувахар Лоаманкхáз. Фусам-дай цIагIа бар. Моаршал-денар хаьтта даьлча, укхо дIадийцар ше леладер.

– Хьаьший гаьна хIана битаб Iа? – аьнна, бехк а баьккха; цунга, хьо хьалчувала, аьнна; хьаьшашта Iодухьалвахар Лоаманкхаза шуча.

Ара баьдлуш латтар, воагIар вовзаргвоацаш. Хьаьшаша; шоай новкъост ва мотташ; эккхаваь воагIа хьо, аьнна; хьакхашта бегаш бар кхераш; гаьннаро Iокхайкар IотIаводар:

– Маьрша доагIалда, гаьнара хьаьший. Новкъостага хьежаш шо латте, из хьалла коа дIалаьцав. Хийцца хьадолле, шоана а хургья цига моттиг.

Хьаьший а фусам-да а, вIашагIкхийтта, хьалболабелар. Коа новкъост хьакхийтта, хьаьший чубаьхар. Сиха чай оттадир царна. Дийтта-пхийтта шу хила мегаш, цIагIара яле а, коара яле а, хийцца хьаьший гIулакх деш лелаш, кхелета йиIиг яр. Боккъал эздий дора цо шун тIа гIулакх. Хьо хьаний, аьнна, шийга хаьттача; йиIига жоп делар, ше укх цIагIара я, аьнна.

Коара а лоалахара а кагий нах хьачубаьхка, цхьацца дахар-денар а дувцаш, баьгIар уж. Кагийча нахá юкъе, акхарна цхьан сага тара а хеташ, хьадага а ца воагIаш, куст долаш зIамига саг вар. Шоайла дIа-хьа хаьттача, кхы вайза а ца вайза, новкъостий гIулакх миштад хьажа чувенача Лоаманкхазага, вокхарна дIахазар кхераш, шорттига хаьттар хьаьшаша:

– ЧIоагIа цхьан сага тара хет тхона дIавагIар, хьадагавагIац, малав из?

Вокхо, вела а венна, лочкъа ца деш аьлар:

– КIира хьалха вайна хьасте яйнача йиIий воша Алташ ва-кх, тара вий?

– Даьллахь, ва-кх юхьа тIареи, оамалаи, хьаькъалаи дукха тара-м. Иштта хила езар-кх вай мел кхув тIехье а.

Ше могаварах, зIамига саг цIийвелар. Цу хана хьачувенача гIулакх деш латтачо аьлар цунга:

– Ара кхайк хьога!

– Бехк ма биллалаш, – аьнна, пурам а дийха, араваьлар Алташ.

Лоаманкхазах бехкаш доахаш бар кагий нах: «Ай, дага мел дехача биц хьона уж бегаш. Гой, вай даьча къамаьлах эхь хийтта, араваьлар из».

– Цу морча гIулакхах, мух ена вода саг вац из. Даьра, мотт ховш нах маб шоана уж-м. Кхайка вахав, гIулакх даьлча, юхавоагIаргва.

Цу ханна, ниI дIайийлла, хьачуваьлар вож, со-м юхачувоагIа, аьнна.

Иштта араваьнначунга; фу дар, мала дар хеттацар. Хайтача бакъахьдар, араваьнначо ше хьаоалар.

– Кхы сагото йолаш хIама дацар цига-м. Даи зIамагIа вола вошеи Наьсаре бахá цIагIа бацар тха, уж цIабаьхкалга хайта вена кIаьнк вар из, - аьлар Алташа.

Котамаш а йоаяь, гIулакх дир хьаьшашта. Эшар хьатIадахьаш, тхьовра царна гIулакх деш лийна цу цIагIара йиIиг яр; шун тIа гIулакх деш, зIамига саг вар. Чаьца юа хIама чуя йолаелча; коара а гонахьара а кагий нах; цхьацца бахьанаш а доахаш; сои-сои гIулакх долаш ва, котамаш йиа диза да, чай цIагIа маргда оаха, яхаш; арабувла баьлар. Цхьабараш, цхьацца гIулакха беза аьле, арабоахар.

ТIабаьхка хьаьший мара ца бусаш, юртара нах цIагIара арабаьлар.

Хьаьшашта чай дотта а, гIулакх де а чубоалабе безаш бар коара мехкарий. Уж, цу арабаьннача кагийча наьха, йижарий а кхоаччара даь-веший мехкарий а хулар. ГIалгIай Iадатах воша, даь-воша, наьна-воша, кхоачара даь-веший воI волча; кагийча нахá тIабаха, чай дотташ, зоахалолаш дувцаш латта бокъо яцар мехкарий. Иштта, кхоачара мехкарий кΙал а болаш, царех саг нийсвелча; йист ца хулаш, тарлой цу кхоачарча сага бIарга ца гойташ, арайоалар йоI. Кагийча наха бехк боаккхаш дацар из; цул дIахо, тхьамада пурам доацаш, йистхила а, меттагIара яла а бокъо яцар йиIий.

Чаьцарча хIаманца кийчдаьдар шу. ГIулакх даьча зIамигача сагеи йиIигеи чай а хьадеттар. Тхьамадá аьлар:

– ЧIоагIа хоза гIулакх да цу дIарча зIамигача сага а цу йиIига а дер, цар салоIаргдола хIама дича бакъахьа хетар сона!

ШоллагIа вагIачо аьлар:

– Чай кхычарга доттийта деза яхалга хургда-кх хьа из?

– Даьра, да, – аьлар цун эгIавагIача Сабара.

Массарел воккхагIа вале а, из цига нийсвеннавар наьна-веший воIá Рустима магIавала йиш цахиларах. Бехкечоа магIа ца воалаш мо, саг юкъе воацаш Iоха бокъо йоацандаь, цхьаькха сага а эгIаваьнна, кхаьча гIанд дар из Сабар вагIар.

– Долче, – аьлар гIулакх деча зIамигача сага новкъостал деча йиIигага, – йолле, Элмис, хьабоалабе вайцига бола мехкарий, акхарна чай доттаргдолаш.

Иштта вIашагIкхийттача; шоайла бовзар кагий нах, мехкарий. ТIаккха, цигга зоахалолаш дийце, хийла цох кхел а хиле, цхьана бáха ховшар.

ЙиIиг дIаараяьлар.

– Аьъ, из ма тамашне, хоза цIи я! Фу яхилга да из? – хаьттар цхьанне.

– Дошол безагΙа кхера ба йоах из цIи йолаш. Дошол а дукхагIа йиIиг езаш, нанас тиллай из цIи. Со Элмиса гΙо де вода, - аьнна, дIаараваьлар гIулакх деш вар.

Дикка уйла яь, магIа вагIачо аьлар:

– Ба, алмаз оал цох. Маьха дошол дезагIа да уж кхерий, бриллиант яхаш а хул уж.

– Из я а я алмаз, – аьлар Сабара.

Чу ца бахка гIерт-те уж, аьнна, кагийча наха хеталуш; хьебелар мехкарий. Иштта болхача мехкарашта юкъе хьаькъал долаш йоI нийсъелча, хIанз мо саббаре дора мехкараша из. Цу юкъе я а яр цу тайпара йоI: хьасте бегаш баь хиннар.

– Чудахка мегаргдий тхо? – аьнна, Элмис хьалха, цунна тIехьа Кондар а, цунца хи тIа хиннараш а болаш, сайрдика йийца, хьачубаьлар мехкарий. Кондар магIа а йолаш, дIанийсбелар уж. Рустима хаттар дир. Духьала хоза хаттар мехкарий тхьамадас а дир.

– Тхо-м цкъарчоа шек а даьннадар, шо дагIац мотташ. Хье хIана лу шо, дикагIа моттиг кораяьяр шоана? – къамаьл доладир тхьамадас.

Из чакхваллалца, таккхалча а лаьтта, Кондара аьлар:

– Сел чехка шеквала мегаргвац. Мел гайнадале а, тхо-м дахка ма даьхкадий, шо..., – ше ала еннар соца а даь, дΙахо аьлар: Тхога шунцига доагIаргда а аьнна, кхычахьа даьхка дагIа шо да дикагIа йола моттиг лехараш-м. Бакъдар аьлча, со-м, цкъарчоа, ца я а еннаяр, укх фусаманна новкъа ца хилийта ена мара. Цатоам боацаш, хоза доахк тхо укхаза.

Кагийча наьха тхьамадас аьлар:

– ХIанз оашош леладер дувцал тхона, мишта нийсденнад шо укхаза?

Элмис жоп дала éлар. Рустима аьлар:

– Дукхаяха, цу хаттара жоп шоай тхьамадага далийта тхона.

Сих а ца луш, магIа латтача йоIа аьлар:

– Тхо даьхкад шо да аьнна хеза, шуга моаршал хатта а, шун гIулакхага хьажа а, гаьнара даьхка хьаьший ма дий шо. ЦIадахача оаш, лоамара нах во бацар аргдолаш, тхоай тарлой шоана тоам хургболча тайпара мога гIулакх де лаьрхIа а. Тха низ дIацакхаьчачунна, кхы оаш а бехк булларг мичаб.

ХьалхагIа мо бегашкахьа эза доацаш, къамаьл лаьрххIа дар йиIий.

– Долче, тхьовра Iа аьннача тайпара, цатоам боацаш, хоза са а къийрда, дега безам а ийца, вай а къастаргда-кх цкъарчоа дIай-хьай.

ДIахо аьлар кагийча наьха тхьамадас Элмисага:

– ХIанз Iа хьадувца тхона, малагIа гIанд хьанга да а, шоай цIераш а.

Хьаьшашта товр дар духьа, тхьовра жоп дала гIийрта яле а, цу тайпара гIулакхаш леладаьчоа тара яцар Элмис. Мехкарий кхоачам ца хиларах, со зIамига я, йоагIаргьяц яхашше, гIулакх дечо, фусам-нана хургья хьо, аьнна, чуйоалаяьяр из, такхалча лаьттача яьннай хьо, хаьттачоа хьайна хов жоп а луш, цаховр шоай тхьамадага дIа а хоатташ.

ЦIий а енна, доккха са а даьккха, хедалуча оазаца аьлар Элмиса:

– Тха тхьамадан цIи Кондар я, шоллагIа латтар Холхаз я, кхоалагIъяр – Белмат, царна эгIа латтар Сара я, лерттIа вIаштIехьа ца доале а, укх чу хьаьший гIулакхага хьожаш лела шоана йовза со а я.

– ТIаккха-м фусам-нана йолчох тара я хьо, майрра гIулакх хьадеха йиш я-кх хьогара? – аьлар Рустима.

Я, аьнна, корта лостабир Элмиса. ДIахо аьлар магIа вагIачо:

– Кагий нах, хIанз мехкарашца зоахалолаш а дувцаш, шелденначо чай а дIохьадайташ, хоза сакъердаргда вай.

ТIаккха ший пела кховдадир мехкарашкахьа, хьадIохьадел ер, оалаш. Мехкарех цхьаккха меттагIъ-яланзар, из малагIчоа доагIа ца ховндаь.

Элмиса хаьттар:

– Тхох малагIчо дIохьадича бакъахьа хет хьона хьай чай?

– Кондара дIохьадича, – аьлар тхьамадас.

Хийцца дIатIа а яха; пела хьа а ийца; гIулакх деча зIамигача сага лаьрххIа хьачуенача пхьегIа чу цу чурдар дIачу а детта; юхе латтача зоакилгашкара дIайха чай хьа а детта; пела, дIадихьа тхьамадага дIа а денна; Кондара аьлар:

– Кхы сага дIохьадайтий чай?

– Тха а хила мегаций белгалбаь тхоай нах; кхычунга дIохьадайтаргда оаха; баркал, ираз долаш яхийла, – аьлар шоллагIа вагIачо.

– Сона-м бакъахьа ма хетар, чай несарашка доттийташ, хоза чам болаш вай ер моларе, – аьлар кхоалагIчо.

– Ой, фу деш вагIа хьо, – аьлар Рустима, – хьо ва-кх из къахьега дезар!?

БIижа гIанда тIа вагIачо ший къамаьл дIаходихьар:

– Элмис, йий хьа укх тха тхьамаданна лаха саг?

ЙиIига, я яхачох, корта лостабир.

– Малий из тIаккха? – хаьттар зIамигача сага.

– Ер Кондар мегаргья, аьнна; хет сона-м, – жоп делар фусам-нанас.

Мехкарий тхьамаданна фу хет а хьежа, цо духьала йоацилга хьа а хайта, тIатеIIа дувца доладир зоахалол. Дар-доацар дувцаш, тхьамада могавеш къамаьл дир цо. Тирка дехье-сехье йийцар; шоай тхьамадас цигара говрий ремаш лехк, яхаш. ГIаьбартой мохк а бийцар; доахана Iулаш кхувл, яхаш. НегIий аренаш а йийцар. Дуккха дир зоахалол дувцачо тхьамада могаву къамаьл. ТIеххьара лоткъам чакхбоалаш аьлар:

– Иштта волча укхунца хье тарлургьяле, нийсса бIара а хьеже; укх тха тхьамадага, йоагIаргья со, ала деза Iа; хIилла а йоацаш, дег чура!

ВIалла еха а йоацаш, Кондара аьлар:

– Тийшаболх бир оалилга дац шоана, цу массанахьа со укхунна тIехьа лелалургья аьлча бакъдац, кхалсаг ма йий со. Укхо хьаденар хоза хьожадеш, боштеи мискача нахаи дIа а декъаш, кхоачам хиллал тхоашта а дуташ, цхьа бахьан тхов-кIийле хуле, яхаргья со. Цох шун тхьамаданна кхоачам бале, оаш ала яха из дош а аргда аз.

– Фу леладу хьажа гIерташ, цIагIа Iо ца ховш, тIехьалелачарна-м со се а вац дукха раьза. Сона ма хетта да Iа яхар, – аьлар Рустима, – из тхов-кIийле вай йолаш я, Iа хьадувцар сона мегаш а да, хьайга кагийча наха яхар де Iа.

– Шоана шиннена а кхоачам болаш ма дий шун гIулакхаш; тхо хьога хьеж, Кондар, – шорттига тхьамадан наькх тIа кулг дилла, – хьайл, мишта детталу укхун дог. Из, чура арадаьнна, хье йолча дIадáле; дош аьле яла хьо, – аьлар зоахалол дийцачо.

ЙоIа, гIоргья со, аьнна; цхьа зоахалол чакхдаьлар.

ШоллагIчоа а дийцар новкъост могавеш зоахалол. Из а, йоIа йоагIаргья аьнна, чакхдаьлар; кхоалагIчоа а дийцар. Iохьежа: – ХIанз Сабарá дийцача фу дар-хьогI вай зоахалол? – аьлар тхьамадас.

Массавар раьза хилар. ТIаккха Сабара, озавенна, аьлар:

– Шун къамаьл дIадоладалале, йистхургвар со, пурам даларе!

Тхьамадас бокъо а енна, волавелар из. Цу тайпарча метте дукха нийсвенна цахиларах, нахах бехк хеташ, эхь хеташ, лувра Сабар. Ше сабаре хиларах, дош ца тувладеш, нахá сакъердалуш дир цо къамаьл. Цунна ховра шийна зоахалол йиълагIа латтача йоIаца дувцаргдолга. Цун безам бар Элмисаца, дагахьа соцам а баьбар тарлой йига. Хьалха, оаш харцахьа ма кхетаделаш, аьнна; мехкарашта хьалхашка бехказа а ваьнна, цо аьлар:

– Укх мехкарех моллагIа сога еча а; аз кхоачам бе мегаргболаш; сувнаш мо нах ба ераш, вайна тIабаьхка латтараш. Бакъда, безамо ше яхар мара де тигац. Вай укхаза даьхкача гIоне, ший тарлучох, гIулакх деш кIаьд ца луш, вайна товр де гIерташ, хьувз дIара фусам-нана йола Элмис. Цох бIаргкхийтача гIоне, из дагайоаллаш ва со. МоллагIчунга яхá, из йовр а лацар сона, цудухьа сайна дувца зоахалол цунца дийцача бакъахьа а хетар.

Кагий нах а мехкарий а белабелар. Эггара эгIа вагIа зIамига саг велара тIера вацар. «МоллагIчунга яхá из йовр» яха дешаш цунна доагIаш дар; хIана аьлча, аргIагIа зоахалол дийцача, цунна кхоачар Элмис. Мехкарий чубахкале хьалхха, айхьазо бегаш баьбар цо Сабарца, цудухьа даь хургдар Сабара из къамаьл.

ДукхагIча ханашка, мехкарий кхоачам хилча, зоахалол ца а дувцаш, хьаьшашта гIулакх а дий, арайоалийтар фусам-нана.

Тховсара кхыча тайпара дар. Мехкарий кIезига хиларах, хьаьшашта гIулакх лерттIа дIакхачийта, фусам-наьнаца а дувца дезаш дар зоахалол.

– Хьайла «тихоняйга», Элмис шийна лаьрхIа а вий, - аьлар эгIавагIачо шорттига, – ер-м, араваьнна цIаьхха дуне дайна, шаьр ма веларий. Цудухьа яьхад из вай даьша: «Сихачох ма кхера, сабаречох ма теша».

«Тихоня» яхилга фуд хацар е Сабара а е цу чу багIача дукхагIчарна а. Из Iотталуш дош хуле, Сабара цатоам хилар кхераш, ца хозаш мо, терко ца еш, Iийра шевар.

Из кхетадаьча тхьамадас аьлар:

– «Тихоня» яхар-м ийрча дош дац, эрсий меттала аьлча, «сабар» хул из.

Мехкал арахьа базара а балхашта а лелаш хиларах, эрсий мотт дикка караберзабаь бар Рустими эгIавагIа-чои. ХIаьта-м хац тхона, хьайла «тихоняйга», яхаш; тоъал бийлар кагий нах а мехкарий а.

Меттá шаьра хиларах; кагийча наха, Сабара яхар а ца деш; из дIа-хьа а корчадаь; цунна зоахалол кхычунца дувцар кхераш; юстаро вагIача, тхьовре а цунна новкъостал де лаьрхIача Лоаманкхаза; саг юкъеэккхале; сихха аьлар:

– Сабар дика саг а вай новкъост а ва, са шуча духьала еце, цунна товр-м, даьра, де деза, – къамаьл ца социйташ, Элмиса дIатIа а вийрза, дIахо аьлар:

– Фу ях Iа? Дика саг ва хьона из, раьза хилалахь.

Лоаманкхаза къамаьл доалашше; тхьамадагара пурам а дийха; йоIа жоп даларга а ца хьежаш; тхьамадас шийна пурам ца далар кхерар из; хаззал оазах; ца хьелуш, Сабара аьлар:

– Элмис, аз аьлча а; укхаза мел вагIачо аьлча а; хьа шучас хьона водар аргдац хьона; цо яхачунга ладув-гIаш хилалахь.

– Хьайла, оал-оалар меттахьа а алаций! Тховсара-м хIаьта а даргдацар вай укхо яхар ца дича, - аьлар тхьамадас.

Рустимá юкъе а эккхаш, цIаькха а аьлар Сабара:

– ХIанз, тIеххьара Iайха аьнначох, виц ма лелахь. Аз кхы хIама яхац, са къамаьл даьлар, шоай гIулакх дIахохьо оаш.

– Дика да, хIанз хьожаргда-кх вай Сабара гIула-кхага. Аз айса-м, Даьллахь, дувцаргда цунна зоахалол. Фу ях Iа, Элмис, мегаргдий оаха хьоца Сабара зоахалол дувца? – хаьттар тхьамадас.

ЙиIиг йист ца хулаш ха яьлча, кагийча наха бегаш болабир; хьона тIабенар чIоагIа болх ба, уйла елахь, хьо дехке йоале, бехке тхо дац хьона, яхаш.

– ВIалла хIама а дергдац, хьайна мел лов уйла е Iа. Вай даьша а яьхад, уйла йоацаш даь хIама, бала боацаш хургдац, – аьлар Рустима.

Ше вагIачара хьал а гIетта, Лоаманкхаза аьлар:

– Сох эхь хеташ латтий а хац са шучилг; оаш пурам лоре, араваргвар со, ца говш юха чу а воагIаргволаш.

Тхьамадас пурам делар.

– ХIа-а, ер ма дарий из тхона дийзар-м, – аьлар бIижа гIанда тIа вагIачо. – Хьо дIааравоаларе-м, оаха дергдар укх хьа Сабара доагIар!

– Со дукха говргвац шоана, бокъо йоацар ма дувцалаш. Элмис, хьожаш хилалахь, – аьнна, дIаволавелар Лоаманкхаз.

Фусам-нанас, пурам а дийха, аьлар:

– Хьай паргIатта хила хьо, бокъо йоацар оалийтаргдац вай укх цIагIарча сагага, къаьстта Сабарга хIаьта а!

Лоаманкхаз араваьлар, цIагIа сатем эттар. Цу сатема новкъарло а ца еш, шорттига хаьттар тхьамадас:

– Фу ях Iа, мегаргдий оаха къамаьл де?

Хьалхара оалаш хургдар цо из, цIий а енна, «мегаргда» аьлар Элмиса.

– Харц-бакъ дувцаш, оаха могаве ца везаш, ер вовзалла къамаьл хиннад укх чу. Нах цецбоахаш, ше а даьд укхо тховсара дикка къамаьл. Хьо шийна езара боарам, сага дош ала ца дезаш, тхьовре хьа а хайтаб. Нагахьа мо хье укхунца тарлургья аьнна хете; нийсса бIара а хьаже; цу Сабара юге, цунга гIоргья со, раьза а йолаш; ала деза Iа дохаргдоацача дешаца.

Элмис йистхила гайча, кагийча наха юха а бегаш бир:

– Ара гIолла оал мотт шоана измо дола дош. Ер-м ма вагIий, Элмис дош аьнна йоалашше, урдув Iодилла лаьрхIа!

– Шоана сага пурам деннадац, шоай къамаьл соцаде, хIанз Элмиса фу оал хьожаргда вай, – аьлар тхьамадас.

ХIаьта а бIижа гIанда тIа вагIачо аьлар:

– Хьайла, ла мишта дувгI. «Элмис» аьнна цIи мел яьккхача тувсалуций.

– Из а хIама, даьра, дац хьона, – аьлар цхьаькхане, – кара хIама а доацаш, из тувсалулга мара.

ДIахо саг йистхиланзар. Акхар фуннагIа дувце а, са гIулакх хулачахьа ма даьннадий аьлча мо, вагIар Сабар.

Тхьамадас цIаькха а аьлар:

– Элмис, тхо хьога ладувгIаш да; Сабар а сагота ва. Дош аьле яла!

Кагийча нахах цхьанне аьлар:

– Сабар хIанав сагота, из-м сай лаьттах белла ча мо вагIаш ва.

Цу юккъегIолла Элмиса аьлар:

– Бехк ма биллалаш сона; уйла йоацаш даьр, бала боацаш хилац оаш аьннадаь; сабар даьдар аз.

– Уйла яр харцахьа дац, хIанз фу ях Iа? - хаьттар тхьамадас.

Корта хьалъайбаь, нийсса Сабара бIара а хьежа, елакъажано аьлар Элмиса:

– Со-м гIоргья цу Сабарга, се цо юге.

Кагийча нáха баркал аьлар. Моттиг ираз долаш а йийцар цхьанне.

Висачоа а зоахалол дийца; мехкарашка хаттараш а деш, сакъердаш кагийнах болаш, со-м юхачувоагIа, аьнна; хьачуваьлар Лоаманкхаз. Хьо кхы дукхагIа хьевеннаваларе, ховргдар-кх хьона оаха хьай Сабара фу дора, яхаш; бегаш бе болабелар кIалбагIараш. Цу ханна; чуя мегаргйий, аьнна; пандар бе а боаллаш; цIагIа хьачуяьлар къоно кхалсаг.

Сайрдика а йийца, пандар Iоотта а баь, аьлар цо, Элмиса дIатIа а йийрза:

– ЙиIиг, хьаьший пурамийца, пандар а бекабайта!

ТIаккха дIаараяьлар. Ена дукха ха йоацаш, нус хулачоа тара яр из.

МагIа вагIача Рустима аьлар:

– Гаьна доаццаш, селхан мара хаданза таьзет хилча, акхар шоай эздела хьаьший гIулакх дизза чакхдаккха пандар хьачубенабале а, вайна а ха деза дича бакъахьдар. Цунца вай дукха сакъердаргдац, шо раьза дале, гIайгIане цхьа йиш локхийтаргья мехкарех цхьаннега. ГIийло ашарга ладувгIаш, дезачо чай а молаш, цхьа кIеззига ха йоаккхаргья вай.

Пандара болх Кондара тIабиллар цар. Кагийча нахах цхьанне аьлар:

– Харцахьа деце, чай дIохьадайтаргдар аз, пхелагIа латтача вай несийга. Боларга а хьожаргдар, ах-астагIа йий а мича хов, нагахьа заIап хуле, новкъоста тийшаболх а ма бой вай.

– Бакъахьа да, кагий нах, хийцца доттийта оаш чай, – аьлар тхьамадас.

Къамаьл даьчо пела дIакховдадир. Хийцца хьатIа а ена, пела дIа а ийца, керда чай хьадеттар несас.

– Iехавеннавац вай новкъост-м, – бегаш бир цхьанне.

Иштта массе мехкарашка чай доттийтар цар. БIижа гIанда тIа вагIачо аьлар:

– Жи, Кондар, Iа хьайна тIадилла гIулакх кхоачашде; оаха, ашарга ла а дувгIаш, чай маргда.

Пандар хьаэца Кондар меттагIйоалашше; цунга сабарде аьнна; чехка дIаяха хьаийца пандар хьа а бена; Кондарга дIабелар Элмиса.

Рустима аьлар:

– ЛаьгIо бергба-кх Iа из болх, хезачо вайх бехк боаккхаргбоацаш!

Кондара пандар дIа-са озабир. Чхар духьала а этта, хьагIар чу висáча жаIун йиш яр цо лекхар. Сатийнна, ашарга ладийгIар кагийча нáха. ТеIа а, йолчул кIеззига лоацагIа а лекхар цо из. ШоллагIа вагIачо аьлар:

– Таьзете багIачарна хезача а, сага бехк боаккхаргбоацаш гIийла-миска лекхар Iа из. Ираз долаш яхийла хьо! ХьагIар чу висача Iуно цкъа лекхача, сердал чуяллал; шозлагIа лекхача, циск чудаллал; кхозлагIа лекхача, саг араваллал хийраяьннай чхар, яхаш; да-кх из дувцаш. Бакъда, хIанз Iа мо из лекхача-м, цкъа локхашше а, хийраяргьяр из чхар, хийцца саг араваллал.

ТIаккха тхьамадас аьлар:

– Дика сакъийрдад, хIанз мукъабоалийтаргба вай мехкарий а фусам а. Вай дийцар дийцача а да шоана. МагIахьа цхьацца йисача моттигашка а хьежа – хоза хIамаш дукха да йоах цигахьа, – тхо юхадоагIаш; Кондар, шунцига да хьона вай. Цига лаьрххIа хоадам бергба-кх вай, тховсара мел дийцачун!

Цкъарчоа, цун дош бегаш тIа даккха дага, тахан мо хургдий-хьогΙ хьа хабар, ала дагадехар йоIá. Из чу а къайла, аьлар:

– Укхаза мо дика ца хуле а, могача тайпара шун гIулакхага хьожаргда вай. Дувла шо, тхо хьежаш да.

ТIаккха Элмисага аьлар Рустима:

– ЦIаккха а цхьаннахьа а ца къийрдача тайпара, сакъердийтар оаш тхога, ираз долаш дахалда шо, шоашта товчча дIанийсденна. Даьла фу де воалл мича хов, тховсара вай дийцар а тарлу кхоачашхила.

ТIаккха тIавийрзар из Сабара; Iа фу ях цох, аьнна. Вокхо аьлар:

– Саи Элмисеи дош арагIолла, миччахьа михага дIакхувсаш дац; сона моге, тхачох-м кхел хургья; Дала аьннадале; шо фу лаьрхIа да мича хов сона!

Берригаш хоза белабелар.

Дала кхоачашдолда вай массане мел лаьрхIар, аьнна; Iадика йийца; хьаьший баха арабаьлар. Элмисагара дIаийккха мехкарий цIагIа сайцар. Из; фусам-нана хиннадаь а доацаш, ше цу цIагIара йоландаь; хьаь-шашта гIулакх даьча зIамигача сагаца болхачарна тIеххьа араяьлар. Коа цу цIагIара а коара а кагий нах бар. Хьаьший никъ дика бийца, араяьннача сабардир цо, вежарех бехк хийтта. Тоам боацаш дар, мехкараша вежарий латтача хийрача кагийча нахаца къамаьл деш, къаьстта безамца дувзалуча яхарах-ярах хIаьта а. Цудухьа Элмис юхачуяьлар. КIалхара мехкарий белабелар; гIаьххьа, хьайх гIийбат деш тхо доахкаш; ер-кх хьо, аьнна.

– Вай дийцар-м дацар гIийбат. Тарлой, саг воаццача, Сабарга къамаьл де араяьннай Элмис, мара яхарий вай, – аьнна, елаелар мехкарех цаI.

– Бакъда. из-м, – аьлар Элмиса, – аьттув-м баланзар, коа вежарий хиларах. Хабар а ца дувцаш, хьадувла; хIама дуаргда вай, – аьнна, пхьегIаш дIаяха эттар из.

Элмис лостам баь йоалашше; котамех дизза оаркхув дахьаш; чуера итт-цхьайтта шу хургдола, боккъал куст долаш безаме йиIиг.

Цо оаркхув Iооттадешше, мехкарех цхьанне аьлар:

– Хьай аьттув боалий хьажа енайий хьо? Кагий нах-м тхьовре а бахаб, тIехьайисай хьо!

Берригаш белабелар.

– Ханнахьа я езар, – аьлар шоллагIчо, – хьайна кIаьнк везе. Бахабецаре а, уж-м оаха хьабаьхаб.

Кхы дIахо а бегаш бир мехкараша йиIигаца.

– Даьра, енаяц со-м шун къабенна кагий нах болча. Савар-м дошо эппаз мо кIаьнк ва. Уж-м вай воте ханнара ма барий. Кхы саг вайнавеций шоана! – аьлар йиIига.

ТIаккха мехкарех цхьанне аьлар:

– Iа вувцар хьай найц Сабар хургва.

Юха белабелар мехкарий. ЗIамига яле а, тIехьа-шкаяргйолаш йиIиг а яцар. Дукха ховчох тара яр. Йишийга Элмисага хьежжа йоацаш, Кондар мо хьакхашта яр из. Мехкарашка цо аьлар:

– Вай дахалда, бахале хьалха уж бIаргабайнача хана, кагий нах тхьовре чу а бахá, шоана тIехьабаьхка шун вотеш уж ба мотташ ма яр со. Мичахьара корабаьб шоана уж? Саготалла лийкхаяц из, дена нускали кIалхара мари шоайла тара нийсбелча, халхавоалачо лийкха йиш, – аьнна, илли аьлар йиIига:

Тарама чIугал халхаювл.

Газá ког гораувтт,

Ворс-тIох, ворс-тIох!»

– Йолле, дукха а ца лувш, кхы эшаш йола хIама хьая, – аьнна, човхайир Элмиса йишилг. Духьала йист ца хулаш араяьнна; цу сахьате, цхьацца хIама а яхьаш, чуера из.

– Айя, Дала йоахае хьо, са йиIиг, хьаел укхаза, – хьаьстар из Кондара.

ЙиIиг дIаюхеяхар. ТоIIаяь из мархIа а елла, аьлар цо:

– Йизза саг я; дика-м, даьра, эшадир Iа тхо!

Шийл боккхагIчарца айхьаза къамаьл даь во хийтта хургдар цунна, йиIига аьлар:

– Кондар, бехк ма биллалаш иштта хьакхашта аз къамаьл дирах. Оаш кагийча нахаца сакъийрда цахилар кхераш, бегаш баьбар аз. Нанена из дIахой, лувргья сога. Цунна дIа ма хайталаш вай даь къамаьл, – аьнна; йиIиг дIаяха елча; яхийтанзар мехкараша.

– Хьо мо дикача бера мишта ду цатовр; даьра, аргдац, тхоца Iоха хьо, хIама цхьана дуъ вай, – аьнна, дIа ца йохийташ соцайир цар из. ГIадъяха, эгIа йисте Iохайна йиIиг, Элмиса араяккхар кхераш, гош эгаш ягIар. Иштта хьаьший баьхка моттиг нийсъенна дIачу-яхача; хьо зIамига я; гIулакх дац укх чу, аьле; арайоаккхар из Элмиса. Гоама дар цунна уж къамаьлаш. Ший са мо дукха езача йишийна раьза йоацаш, ха йоаккхар цо иззаморг нийсделча. Массарел йоккхагIча Кондара сога Iе аьлча; вокхар фу гIулакх да со араяьккха, аьнна; сапаргIатаяьлар из. ДIахо уйла йора, нагахьа цо яхар дергдеце, хьаьшашта гIулакх де тхьамада яь, чу хIана яхийтар из, мехкарий тоаба тIехьа а яьккха.

Цу уйлаех яьккхар из хьайистхиннача йишас:

– Йолле, дукхаяха, хьаьший берхIа а хьабIохьабе; езачоа дилла а я!

Боарам боацаш, хоза хийтар йиIига йишас хьастар. Шийга араяла аргда моттача хана; Элмиса аьнна «дукхаяха» хьахезача; гIадъяха, елха дог а эттар. Элмиса-м каст-каста хьоастар из, бакъда, тахан мо нийсденнадацар из дош. Хьаураийккха, шийга йишас яхар де елар йиIиг. Мехкараша аьлар:

– Тха берхIа шел а беннабац, дилла а езац. Чай маргда вай; Iоха, дукхаяхийла хьо. ВIалла хIама мича диад Iа, кIеззига хIама кхалла.

ХIама даанза яле а, сов гIадъяха, ше йиза хетар йиIига. ХIаьта а хьаьшашта долча товра, цкъа-шозза хIама кхаьллар цо.

Шун тIа хIама дуаш саг вацар.

– Кхы вай ца дуэ; бакъахьа да, ер тIера дIа а ийца, чай хьаоттадича, – аьлар Кондара.

Чай а менна, дикка баьгIар мехкарий къамаьлаш деш. Наггахьчо пандарца лаьгIо йиш а йоаккхар.

– Хоза даьгIад, са а къийрдад, дика а хьийгад, вай бахьане урабагIараш а хургба. Нах мукъа бац, балха баха безараш а хургба. Кхы ца говш, чудахача бакъахьа да, – аьлар юххера а Кондара.

Цу къамаьла шеяр раьза хинна, баха гIейттар мехкарий. Хоза Элмисá а фусама а баркал аьнна, Iадика йийца, арабаьлар уж. Хьаьший баххалца, яхаш; ураяьгIа нана хьаараяьлар. Шоашка кхайкача хьабахкарах царна баркал а аьнна, кхайка хьа а вийха, зIамагIа волча воIага аьлар нанас:

– Хьайца вай ши йиIиг ийце дIа а вахе, цIеннах дIанаIарга водаш, хьаьший чу а биге вола.
* * *
Лоаманкхаз хьалха волаш, Эсаца урагIболхар ТIаргимара дика хьийга, сакъийрда боагIа кагий нах. Бутт тIехьбахá хиларах, баьде яр Эса йист. Бахьа безар гаьна никъ бар. Сийрдача хана гIаьххьача боларах водаш, цхьан сахьата совгIа шоай юрта кхоачар Лоаманкхаз. ХΙанз наькъа така баьдеча гIолла во хоалуш хиларах, лоралуш ваха везар. Новкъостел дикагIа никъ бовзарах, сихагIа водар из. Каст-каста юха а саце, оалар цо:

– ХIама дергдац; сабаре хилалаш; сих а деле, ког лоза ма байталаш. Вай кIеззига хьалходаьлча, малхбоаленгахьара Эса чу IочудоагIаш, боккъал цIена хий да. Цигга воашта хий а менна, кIеззига са а леIа, дIахогIоргда вай. Цу ханале, бутт а гучабаргба; тIаккха аттагIа хургда.

Эггара тIехьарчунга бегаш беш Iокхайкар из:

– Гаьна тIехьа ма висалахь, чанга вохьийтаргва Iа, – аьнна.

– Iа фуннагIа яхе а, чанцара бегаш во бола ха я ер, шоай герзаш кийча хилийта оаш, – аьлар цунна тIехьа водача Рустима.

Ча геттара бирса хула ха яр из.

Йист ца хулаш воагIача Сабара аьлар:

– Боккъалдар аьлча, шийтта сагал кIезигагIа болаш чаво лозабаь нах, Далла гарга кхераме ба, йоах; шоашта теха байнараш мо. Е найци уст-вошеи хила веза йоах. ХIана лаьрхIав а мича хов сона уж шиъ шийттанена нийсса.

– Долче, – аьлар цхьанне, – оаш дувцар бакъдале, вай ялх мара а вац, е вайна юкъе найц, уст-воша а вац. Ча бIаргаяйча, шийна ма могга вадар мара молха-м дац. Хеза хург ма дий шоана; са дезе гош хьоабе, яхаш.

Цун къамаьл чакхдоалашше, тхьовра бIижа гIанда тIа ваьгIачо аьлар:

– Мишта вац найци уст-вошеи? Йишел дукхагIа еза Лоаманкхаза шуча йийхай Сабарá. Уж шиъ дIатIа а хийца, юстардовргда вай.

Кагий нах белабелар.

Цхьаболчар шоашта чанах хезараш дувцаш, вокхар бегаш беш ераш болхаш, тхьовра хьалха водача акхар новкъоста дийцача хина хьалгаргакхаьчар уж. ТIаккха Лоаманкхаза аьлар:

– ЧIоагIа чам болаш хий да из; Iолохедаьлча, босагIа чудоагIаш мо сиха а доацаш, лаьгIлу. Эсах хьакхетале, магIа оагIорахьа Iам мо хул из. Цига лакхера, лоамаш тIара, IокIал а дувлаш, хий мела ух лоаман хьагIарч а, акха гаьзарий а, кхыдола оакхарий а. Саббаре, тата дужадаь, хьалтΙадолхе; бIаргаго а тарлу уж. ХIанз гIаьххьа мух цигахьара Iо ба, вай хьадж а когаша ду таташ а царна хоа ца дала тарлу. Укх ханна укхаза нийсвелча, царех цхьа тайпа бIарга ца гуш вахавац со. Мишта хоза хул хой шоана бийса; беттала хилча; шоай Iанарах юха а къехкаш, уж хий молаш доахкаш! Къаьстта лоаман хьагIарч. ЧIоагIа лоралуш оакхарий да уж. Цар хий мишта мол аьлча, цхьаццане хий а молаш, из лорабеча хьисапе вожаш саькха дIай-хьай а хьежаш, из баьлча кхыбар дIатIа а отташ, селлара фийла. Фийла-м массе хана а да уж. Царна топ тоха хала да, бийна моттиг а кIезига я.

– Сабардел! – аьлар Рустима, Лоаманкхазá дIатIа а вийрза. – Бутт хьалбала дукха ха йисаяц, тхьовра мо баьде йоацаш, сийрдагIа я. Бутт, ши кIира совгIа даьнна, кIеззига юхалеста мара боацаш, биза хула ха я ер. Хьалбаьлча дикка лакха хургба из, бийсаш йIаьхъенна хиларах. Морхаш ца хуле; дийнахьа мо хIана яц, аьнна; сийрда хургья. Хьалгаргадаха, тата доадаь цу хи йисте Iодийша, бутт хьалбаллалца сабардаь; тарлой, цу Iа дувцача суртага хьажа ловра сона; сатассалца ваьгIа а. Тамашнеча хIамашка хьажа ма сайцадий тхо, цIа ца долхаш.

Цо даьча къамаьла массавар раьза хилар.

– ХIанз сога ладувгIалаш! – аьлар Лоаманкхаза. – ГΙаьххьа оакхарий хи тIа доагIа ха я ер. Дукха лоралуш доаца лийгаш а акха гаьзарий а цхьадараш хий молаш доахкаш хила а тарлу. Хи йисте, оакхарошта гургдоацаш, уж воашта дика гург а долаш, дIатарлургда вай. Уж моттигаш я цу хи йисте лаьрххIа кийчъяь. Сона йовз уж, аз Iоховшадергда шо. Халла мара са ца доаккхаш, Iимад йоацаш хила деза цига. ГIовтта, аьнна, со йистхиллалца; дIа-хьа ма хьалаш.

Ераш хина хьалтIабахача, кIал цхьа-ши саг мара вацар, ераш мо хьажа баьхка. Уж хIаманна новкъа бацар. Оакхарошта топ кхосса баьхкараш а хулар, тIаккха гIулакх дохар. КIезига-м хулар, хIаьта а нийслора. Дагадехача хана, доаде бокъо яцар оакхарий. Бакъда ер, хΙанзара ха-м, топ кхосса мегача ханна чуйоагIаш яр.

ХIаьта а цу метте цхьаккха хана, цхьаккха тайпа аькха де бокъо яцар. Иштта соцаяь ши-кхо моттиг кхы а яр, топ кхосса йиш йоацаш. Цкъа-дале, тийшаболх лоархIар тоттаденна оакхарий ухача кIийлен хувшар; шозлагIа, чувхадича кхераденна, гаьнна лоамашка хьалчудаха, шоай мехкара цу тайпара оакхарий дIадалар кхерар нах. Йиллáча хана, соцаяь йоацача метте аькхе аха бокъо лора. Из яр, ахкан тIехьарча бетта ши кIира даьлча гIоне, Iан кхоалагIа бутт чакхбаллалца. Цу хана а, тарлой, маIача аькханна мара топ ма кхосса оалар. ДIахо, оакхарий деба ха я, аьле; соцабора из болх.

Борз мичча хана е бокъо йолаш яр; цо цIагIарча хьайбашта зе ду, яхаш.

Новкъостий Iоховша а баь, ше а дIатарвелар Лоаманкхаз. Иштта ераш багIаш, хьааха доладалар оакхарий. Эггара хьалха яьхкар гаьзарий. Боккъал цIагIар-чарна тара яр уж. Дукха саькха а йоацаш, паргIатта молар цар хий. БIийгаш хина дукха сагота яцар, бакъда ловзара тIера яр. Берда тIа ювлар; цигара IокIаллийлхе, чхар тIа а кхеран тIа а ювлар. Хий меннараш тIехьашкаяьле, духхьал хьалхашкахьа хьа а хьежаш, латташ хулар гаьзарий. Боккъал хоза товра цар урагIъягIа муIаши, тIагIолла хий Iоухаш Iояда можамаши; ханага хьежжа, йIаьхеи-лоацеи яр цар уж. Шеяр хий менна яьлча, шоаш Iояьхккача такилгах урагI-йолаялар. ТIеххьаръяр ловза а ийккха йолаелча (из хулар дилла а зIамагIа йола остилг); болар сих а дий, дIакъайлайоалар уж.

ТIаккха акха кой даьхкар. Уж а, ца хьелуш, дахар. Царна тIеххьа – лийгаш, уж а ганзар дукха. Бе-бе оакхарий а ихар хий мала. Бутт лакхбенна, Даьла къахетама, сигала морх йоацаш, сийрда хьежа ха яр из.

Гучаяьлар хьагIий ординг. Хьалха боагIар тенна хьагI, цунна тΙехьа из миссел хургбола цхьаькха. Вожаш доккха а, зIамига а, юкъера а дар. МуIаш, гаьзарий мо урагIа йоацаш, комаяраш мо дIай-хьай а йоацаш, царна юккъера яр. Хьалхарчо ког Iотехача, «тIапп» аьле совцар, цаI шоллагIчох дIа ца хьокхалуш. ТIаккха шеббар, гобаьккха тIадоагIа хIама гургдолаш, чехка дIа-са хьожар. ТIехьабоагIар, юха а бийрзе, дIаоттар. Кхерам болаш хIама хоа ца делча, Iоболалора хьалхарбар, вожаш тIехьа долалора. Хина IотIакха-чале, кхозза-диазза дир цар из.

Уж хи тIа IотIакхоачаш, тIехьадисано цхьаь дена ши лийг доаллар цига. Царех бIаргкхеташше а, хьалхарчо ког Iотехар, шеббар сецар. Iоара лийгаш корзагIдаьнна дехьа-сехьа гIолла урагIдайдар. Хьалха боагIача хьагIо цIаькха ког Iотехар, кхоалагIеи биълагIеи латта ши хьагI, араийккха, тIахьалхар лийгашта. ДоагIа хьагIаш дайча, лийгаш юха а дийрза, Iамангахьа Iодайдар. ХьагIай байя кур тоха мара ца кхувш, Iамалла чу а кховсаденна, нек деш а когаш лувзаш а, карарадаьлар уж. Кадай хьовзарах, ца довш дисар лийгаш. Чехка вож шиъ дIаюкъеэтта, ординг дIанийсъелар. Хьалхарча хьагIо, меттагIа ца боалаш, дикка ха яьккхар. Кхы хIама хоа а ца денна, хи тIа IотIабахар из. Цкъарчоа, бетта сердалонах хи чура ший сибат хоалуш сеца; тIаккха; ше шийна байзача мо; дIатIабахá хий мала эттар. Iочуелла бат хьал ца йоаккхаш, сихеи сутареи молар цо хий. Йисте ма баьллинге; хьалбаха, ординга тIехьашка дIаэттар из; шоаш Iодаьхкачахьа хьал а бийрза. ШоллагIа лаьттар а, хий менна, цунна тIехьашка эттар. ТIеххьарчо, ше баьлча, ког Iотехар; ординг урагIйолаелар.

Лоаманкхаза цIогIа техар; гIовтта, аьнна. ХьалметтагIарлийлхар хьагIий. ТIехьарчо, лаьгIбенна, ординг хьалгаьнаялийтар. Цо леладаьчох хетар; из беррига кхерам шийна тIаэца боалл, аьнна. Цига кхы кхераме хIама хоа ца делча, урагIбахар вокхарна тIеххьа. Царга хьежаш, хеталора, уда а ца удаш, уж гIейтта долх. Дега тоам хулаш, хьийжар кагий нах хьагIашка, уж къайладовллалца. Лоаманкхаза аьлар:

– ЛаьрххIа уж довдийтар духьа техар аз цIогIа.

– Даьра, бакъахьа-м техар, – аьлар Рустима. – Со укх лоам кхаьчачахьа тоъал хIамаш а дайнад сона, бакъда из хьагIий ординг гIаттарал-ядарал хозагIа хIама дайнадац. Из хиннад-кх Iа вай Iоховшале дийца хоза сурт. Да а-м, даьра, дар из хоза. Сихъенна йодача цIермашена тара хийтар сона уж, царна тIехьахьежача.

Кагийча нахах цхьанне аьлар Лоаманкхазага:

– ХIанз дувцал Iа тхона, цу оакхароша леладаьр!

Лоаманкхаза аьлар:

– Геттара тамашне оамалаш я хьагΙий яраш. Лийгашта цар даьр ма дайрий шоана. Шоай ордингах кхыдола хьайба хьакхетийтац цар, шоаш а кхетац кхычарех дΙа. Духхьал шоаш лелаш оакхарий да уж. Саг мара уж кхераш хIама дац, цох лора а лу. Кхыметтел, лом а, ча а, борз а дахьац царех. Ши ординг вIаший духьалнийсъелча, дукхагIча хана, гаьно тIехйоал. ВIашка-овтте, хьалхара божалой лат цаI эшшалца, латар чIоа-гIа а хул. ЦIагIара кой латаш хилча, цар бу тIом ба из. Хийла дийнахьа сарралца хул цар латар. ДIа-хьа а къасташ, дáжа а дажаш, са а лоIаш, юха вIашка а доагIаш, кIира а дукхагIа а дIаьхлу из цхьайолча хана. Латар дIаьхлу, нагахьа шинна ординга хьалхара божалой; хIетта летá, ордингашта хьалха лийна къаьна божалой эша а яь; хьалхаяьннараш къона божалой хуле.

Царех хIараяр хул, шийна духьалъотта могаш кхы бодж хургьяц, аьнна, хеташ. Мишта хеталуц, пхе шера е ворхI шера доал даь баьчча юстара а кхесса, ше хьалхаяьнна хилча. Ийшараш а хул; юстаро, царна гург-йоацаш, тIехьалелаш; уж летача хана, геттара цу суртага хьежаш. Шоайла кхы моастагIал а хилац. Юххера, латачарех цаI котйоал. Ийшар цу юкъера йод, е ординга дIаюкъе а яле, машара тIехьа соц. Ший аьттув баьлча, е цунца е кхыча ординга хьалхалелачох из лата лаьрхIа хилара белгало я ордингацара къастар. Котбаьннар, караерзаяьча ордингацара массе хьагIа тIабо-даш, ког Iотташ, кур тохаш, котбаьннар ше болга хойташ, шийна духьалъотта кхы хьагI бий хьожаш, чакхбоал. Уж шеббар шийна мутIахьа болга хайча; тIаба-хе, духьалъоттий хьажа боаллаш мо, шозза-кхозза кур тох хIанзза шийца летача бежá, из цу ордингаца яле. Ийшар, котбаьнначоа ше мутIахьа болга хойташ, из дIатIа мел ух дIахоуд.

Шоаш ма доаггIа ординга тIадоагIа, хIанз летачар хьалхагIа эшадаь, юстара лийннараш. ХьалхагIа кхаь-чар; ше ма бодда ординга дIаюкъебаьле; дехьарчоа-сехьарчоа кур тохаш; болалу. Дуккхаза нийсденнад; шоай ординга хьалха хинна бодж из йоландаь дале а; кIаьдъенна лоталургьяц со, аьнна, хеташ дале а; тхьовра из хьалхалелача ханара кхерам юха чубессабале а; цунга доал дIа а деле; котбаьннар таккхалча Iеш е юкъера дIабодаш. ХьалтIадаьхкачарех шоллагIбар, дукхагIча хана, юхабодаш нийслу, наггахьа латаш а хул, цаI котбаллалца. Нагахьа мо тхьовра котбаьннар ординг дIа ца хецаш лате, тIом юха болалу. Дукха бIаьх ца луш, къаьнабар котбаьле, соцаш а хул. ХьатIабенар; бетта, шин бетта яхар мо; салеIа; керда низ болаш; ше боккхагIа хиларах; латара говзал чIоагIагIа йолаш, бирса лат. ТIехьашка а баха, кIаьд а бенна, вож хьалтIакхаьчача, шорттига юстара а ийккхе, цо тоха кур тулийт. Из тIехьашкаболалушше; IотIахьийде; кур хьа а ца тохийташ; хадданза кур бетта болалу. Юххера а, вокхан гIоарал а дай; беттача курá муIаш духьалъувттае вIаштIехьа ца доалаш; къаьначо кур пIендарашта а чоаже а, тIакхаьч-кхаьчача, бетта болабу. Лета моттиг шув йист хуле, хийла ахка бахийте, бувш а нийслу.

ХIанз со ба-кх ординга дá, аьнна хеташ; из хьагIаш-та гобаха болалушше а; тIабоагIа тхьовра укхунца юстара лийна хьагI. ТIаккха цу шиннена юкъе тIом болалу, цаI эшшалца. Котбаьннар, Iул карадерзадий, доал де болалу; ийшар дIакъаст е юкъе бус. Иштта даим тIом латт цу хьагIашта юкъе, дукхагIча хана, къаьстта гуйран шин бетта. БIаьстангахьа йийрза, шу-ноаной бIийгаш е йолаелча, шерал йоккхагIа йола бодж а дахкаргдоаца се хьагIаш а дIакъаст. Ноаной, бIийгашта гIулакх деш, уж кхее йолалу. ДIакъаьста хьагIий ординг, гаьннара царга бIарг а кхоабаш, царна кхерам болаш моттиг нийслой оарцагIа йолхаш, юстаро лел. БIийгá е зIамагIа болча хьагIá аькха, тIакховда делча, во лоза а ду. Хийла ча е борз йийна моттиг а я.

– Цхьан чарахьа; ше царга хьежаш, нийсделар, яхаш; укх лоам дувцаш хIама да царех, – аьнна, дIаходийцар Ломанкхаза. – Ординг къувсаш а доацаш, доккхий хинна хьагIаш лела моттиг а хайна, тарлой топ теха бе лаьрхIа вахав чарахь. Ше хоа ца волийташ, тIакхача гIерташ, лакхе чхараш тIа а гувнаш тIа а вувлаш, хьийзав из. Юххера, цхьа тата хеза, ладийгIача; хайнад укхунна; ше хьунагIара гIулакх дика довзаш, къаьна чарахь хиларах; уж леташ доахка хьагIаш долга. Ше гургвоаца оагIув нийсъяь, гаргавахав чарахь царна. Дикка кIаьд а денна, латаш даьхкад хьагIаш шув йисте. Тоъал ваьгIав ер, царга хьежаш. Юххера, цхьанне; тIехьашкабаха белча ца бохийташ; кур теха, теха ахка бахийтаб шийца латаш боалла хьагI. Шув тIа, корта хьалъайбаь, соца латачоа хургдар из да-кх аьлча мо, латташ хиннаб котбаьннар. ХIанз-хIанз тохаргья-кх аз цунна топ, яхаш; цунга хьежаш, сакъердалуш, цо ахка бахийтар хIаьта а ший лаьрхIа ер волча хана; корзагIъийккхаб лакхе латтар. Из бада боал мотташ, топ бIарге лаьцай чарахьа. Цу ханна хьагI, лата кийчлуча хьисапе, тIехьашкаболабеннаб. Цкъарчоа, цо ахка бахийтар урагIбоагIа мотташ; хьагIаш миччахьа а лелалундаь; массагIа хила йиш я, аьнна; топ Iолохъяьй чарахьа. Кхы тIехьашка ца бодаш, котбаьннар геттара масса хьалхашкахьа дIабеддаб. Аьъ, фу де боалл из, аьнна; укхунна хийттача хана; хIанзза шийца летар ше ахка бахийтача гIолла гIетта чубахаб. Ер ма доккха хIама да, аьнна; лечкъа вагIачара Iо а ваьнна; хьалха лаьца топ а йолаш, чарахь шувна тIавахача; тамашне хIама хиннад лохе даьллар. Хайра тIехьашка ца бодаш, чана кур бетташ, латаш боаллаш хиннаб хьагI. Котбала ха гаргагIертача бу цар из болх, шоайла латача хана а. ДехьагIа, юстаро, денал дехалга ховргдолаш; цо ахка бахийта хьагI а хиннаб; шорттига, ше фу дергда ца ховш мо, лелаш. Латаш боаллачун моастагIа кIал-йисай; тIаккха, гаьнна тIехьашкабаха, техаб хьагIо чана кур, йожаеш; хIанз тоъаргдий хьона аьлча мо. ТIаккха, хьабена, тхьовра ше чубахийтача хьагIах хьадж яьккха, дIатIабаха чана шозза-кхозза ког а Iетта, дIаэттаб.

Чарахьа ше хоавалийтáв; бодж цкъарчоа дIаеддай; гаьна ца йоалаш, сабар а даь; юхатIаенай из хьагI болча. Чарахьа дийцачох, чIоагIа ловш хиннад котбаьнначоа ше эшабаьр шийца дIабоагIилга. Цу ханна хьалхашкарча когаш тIа урахайнай ежа улла ча. Ше латтачара, тхьовра мо тIехьашка а баха, тIахьийддаб чана хьагI. ДIаюхекхаьчача, тосса а луш, кур техаб цо чана керта юккъе, из йIаьхъенна ежай.

ТIаккха дIабеддаб, юхатIабеддаб, вож хьагI шорто Iобижáб божача хьисапе. Чана ше латтачара; меттагIа хийла хьо, аьнна; топ техай чарахьа. Котбаьнна хьагI дIаийккхаб, цунна топ тоха мегадац чарахьа. Цо латаш хьийгача къина совгIата битаб чарахьа из, ца бувш. IокIалваьнна, ер дIатIавахача; ча саувзаш хиннай. Чехка шалта хьекхай чарахьа цунна. ХьагI, бIаргаш хьалекхаш, бувхьаш иллаб. КIомала эрех баь бIаьха муш хьабаьккха, такхаргболаш кийчбаь, гаьннара муIех чу а тесса, юхебагIача хена ткъовронах дIатIехтесса, из муш Iоэзза, лата боле а ког гIортилга хургдоацаш, лаьттацара хьалкъоастабаьб чарахьа хьагΙ. Цул тIехьа-гIа, когаш дIа а бийхка; кертах дIатесса ши муш, букъа тIагIолла Iобихьа, юкъах дIабийхкаб. Шорттига ткъоврох боалла муш мелбаь, хьагI Iолаьтта байта, тIаккха цунна а шалта хьекхай чарахьа.

ТIехьагIа техкача, бакъдолаш гучадийннад, уж мо хIамаш чаво леладеш. Цо фу деш хиннад аьлча, латаш доахкача хьагIий таташ ма хеззинге а, цига тIаяхе, уж летá довллалца сабар а дий, кIалбиссар буаш хиннаб. Чам болаш, даьтта Iоухаш, хул из; гIаьххьа, хьагIар чу йижалехь чана ма безза а ба. ХIаьта, могаш болча хана, хьагIах лоархIаяц ча. Чарахьа дийцачох, из бакъ ма дий.

Къамаьл чакхдоалаш, аьлар Лоаманкхаза:

– Иштта чIоагIа низ болаш а цIена а аькха да-кх из хьагI!

Цхьанне бегаш бир:

– Сабар, хьона гIойле яр хьагI хиннабаларе; тIаккха уст-воша ца лехаш; е цхьайтта новкъост а ца лехаш; майрра лата мара везацар хьа чанах.

– Из ча хьо хилча-м хIаьта а лоталургвар со, – аьнна, духьала бегаш бир Сабара.

Новкъостий «гIоггIе» белабелар.

Ах бийса яьлча, хьалкхаьчар уж Лоаманкхазарга. КIаьдденна да, аьнна; ца говш дIа а бийшар.

Диъ-пхе денна йисáча моттигашка хьийжа, Ломан-кхазá а шоашта гIулакх даьча нахá а баркал аьнна, цIенгахьа бийрзар кагий нах. Рустими царцара цхьабараши кхы дукхагIа гá йиш йолаш бацар, балхашта юхатIабаха безаш хиларах. Болхаш, шоаш аьннача тайпара, ТIаргима Кондарарга чубаха са а къийрда, дийца зоахалолаш чIоагI а даь, цIабахар уж.