Магас 2011 шу б бк к84. 09(=Инг)6-44

КХЕЛ

ГIалгIаша бусалба ди тIаэцале, кхел оалаш тоаба яр, шийна чубоагIача нахах «кхелахой» а оалаш. Кхел фуй аьлча, моллагIа адамашта юкъе цатоам болаш дежа хIама машара тIехьа, озабезам боацаш, нийсхонца дIакъоастадеш йола, хьаькъал долча нахах вIашагIъ-елла тоаба я. ХIара юрта яр кхел, дIахо цунна керте – Мехка кхел а. Цунна чубоагIаш, массайолча юртий кхелера цхьацца-шишша, дикагIа кхеташ бола нах бар. Къовсам е цатоам цхьан юртарча наха юкъе нийсбеннабале, тарлойя, арахьа нахала а ца доалийташ, цу юртарча кхело къахьегар барт бара. Нагахьа дов шин юртарча наха юкъе дале, уж ши юрт а хьожар цатоам дIабаккха. ДукхагIча хана, из вIаштIехьа а доалар. ЛоархIам болаш дар юрта кхело, Мехка кхелага ца кхоачийташ къовсам дIабаккхар. ХIара юрта кхел ше дIакъоастаде хьожар шоай юрта нийсденнар. Нагахьа цох гIулакх ца хуле, Мехка кхеле лора дов.

Дукха нийслора чоалхане гIулакхаш, цу маслахьата тоабано дIадоахаш. Нагахьа совле йолча оагIоно саг вийнавале, ийшачáр тIехъяьнна хоарцо йийцаяле, бокъо йоаца гIелал енаяле, мохк оарцагIбаьккхе, дов дIадаккха хьожар. ТIаккха мехко, цкъа а шозза а бахе, дехар дора. Юххера, вIалла дегаондо я, аьнна, хеташ хуле; саг венначар коа а бахе; бартала бужар мохк. ДукхагIча хана, жоп лора ийшача оагIоно. Бакъда, моллагIа долча довна коа а баха, бартала бижа бокъо яцар мехка, къаьстта дов курал-сонталла даьдале, е котбаьннараш харцлийннабале. Ишттача довна юкъе бахáча мехкá жоп а луцар.

ХΙанзарча дунен дуккхача паччахьалкхений бокъонаш «римски бокъонна» тIатайжа, бух цигара болаш я, хIаьта из бокъо цхьан замалахьа Кавказера дIабахача тушхоша-этрускеша дIадихьа кхела дакъа да а, йоах. Цо хьахайт кхел мел кIоарга овлаш долаш а, мел яьржа ткъовронаш йолаш а я.

ЦIагIа багIача наьха тхьамадас аьлар, маслахьата тоабан воккхагIага:

– Хьайна бакъахьа хета нах белгалбе; водар, ца говш, ваха веза; делкъа ха хулаш латт; мел сиха вахача а, тахан лоамел дехьавала кхувргдац; бийсан готтача наькъа таках ваха кхераме а да. Ма хулла хьалгарга а бахá, лоамел сехьарча юрта бийса а яьккха, сецца цигара дIахогIоргболаш баха беза болхараш, Iурре хьалкхоачаргболаш.

ДIаараваьнна, новкъостий вIашагIтехар Мусáлима. Из волаш, пхи саг вар уж. Шиъ, нáха белгалбаьха, цун ханнара хургбола нийсбенна къонахий бар, цу тоаба чу а боагIаш. Вожаш шиъ-м берашха кагий нах бар.

ЦIагIа хьачу ца хувшаш, арахьа тоъал нах боландаь, яь ваIад дIакхайкаеш массаненна а хозаргйолаш, шеввар цIагIара араваьнна, коа латтар. Наьха къамаьл чакхдаьлча Наьсара аьлар:

– Харцахьа децаре, цкъа-шозза йистхургвар со!

Нáха мегаьд а аьнна, къамаьл доладир цо:

– Из декхар хиллал ахча вIаштIехьадаьннад укхаза, хьалххе нийсденнадаларе, бакъахьа дар ер, хьалдахьийтача мегаргдарий-хьогI?

Сага дош ца оалаш, тоъал ха яьлар. ТIаккха саббаре тхьамадас аьлар:

– Хьалдахьийтача бакъахьа хургда болхарашка. Цигарча гIулакхага хьежжа, шоашта ховргда акхарна де дезар.

ТIа ца ховшаш, коара арабаьлар болхараш. Из дар къаман Iадата тIех долча эзделах хIама. Фусам-даь тайпан кагийча нáха дIатIайигар царна говраш. Массе говр, хержача мо, хоза сибат а долаш, дотоца кхаьлача дирст-нувраца кийчъяьяр. Кагийча наха; хIаране аьтта кулгаца мочхала кIалхара дирста ганаш, аьрда кулгаца нувра лийтеи лаьца; тIаховшийтар баьреш. Гаьнарча наькъа йолхалга ховш мо, кийча йолга хьахайта гIерт уж аргдолаш, цхьан метте ца совцаш, когаш ийдеш, Iодетташ, коача яр говраш. Когаш сов дукха Iодеттарах, баргий ланаша аьхкача мо, лаьтта дохадаьдар. Баьри тIахайнар бейоаллачо дIа а хецаш, говраш чехкача боларах лоамаш долчахьа йолаелар.

Хьалха водар; зIамагIвар аьттехьа а волаш, воккхагIвар юкъе а волаш, шоллагIа воккхагIа аьрдехьа волаш; кхоъ. ТIехьа болхар шоллагIа зIамагIвар аьрдехьеи, кхоалагIа воккхагIа аьттехьеи.

Никъ готтбелча е духьала хIама йоагIаш хилча, сиха мугIарах нийслора уж. ЗIамагIвар хьалхавоалар, воккхагIвар шоллагIа хулар, вожаш ханашка хьежжа овттар, эггара тIехьа шоллагIа зIамагIа хулар.

Уж цIабахккалца; вай укхаза де хIама дац, аьнна; дIааха болабелар нах; делкъа ха а хиннай, хIама даа, аьлча; ер мо йола моттиг яц гийг юзаер, яхаш. Тайпан кхоачарагIбараши, кхычахьара тIабаьхка, фу хул халца дIа ца баха лаьрхIа гаргара нахи, коа сайцар. Юхебисараш хьагул а баь, фусам-дас аьлар:

– Тахан денз дахáча а даьхкáча а эзделаца хила деза вай. Хьайла акхар лелочунга, теха вийна саг Iо а виллá, вIалла эхь а хетий, нáха яхаргдоацаш.

– Уккхаза цхьаннахьа бийса а яьккха, Iурра дIахо-гIоргда вай!

Эггара хьалха шоашта бIаргаяйнача сердалонна, тIабахар уж. Отараш теха бáхача наьха бусйоагорга сердал яр из. Чукхайкача, араваьлар берашха зIамига саг. Моаршал а хаьтта, боккъал камаьрша чуозабир цо хьаьший. Ераш коа бовлашше, цIагIара хьаарабаьлар кхы а кагий нах, шоашта тIеххьа воккха саг а волаш. КагегIчар говраш дIаийцар, воккхача сага хьаьший чубаьхар. Уж чубаьхáр дар; хьаьша-да чувоаккхе, аьнна; кийчдаь, юстар-цIа; лохе ферта а уллаш; цу тIа цхьаццанахьа истингаш а дадаш. Iогора а хайна, фусам-дас аьлар, шорттига цхьа истинг шийна кIал хьа а эза:

– ХIа, Iоховшал, воккхагIа вале а, са бокъо яц Iоха, хьаьший уралатташ.

ВоккхагIа кхоъ Iохайша, шиъ – ца тугаш, эгIахьо дIаайттар. Хаттар даь дIа-хьа байза баьлча, фусам дас аьлар:

– Iоховша, яхаш, низ бергбац вай шоана; бакъда дукха лоатторгдац ура. ЦаI чувеча, хьалчу-Iочу даьха салоIийтаргда, наькъа даьхка кIаьдденна а хургда шо. Боккъалдар аьлча, са бокъо-м яцар шо ура а латташ вагIа, шоай новкъостий бехк лорабеш латта хур ераш, аьнна, ца ваьгIача.

ТIаккха хьалгIетта, дIанаIарга ваха, кхайка саг хьа а вийха, ше ваьггIача Iохайра. ЧIарх, аьнна, хьачу а ваьнна, йист а ца хулаш дIаэттар кхелета вола зIамига саг. Де дезар аларга хьежа хургвар из. «Фу ях Iа, сенна вийхав со?», – яха хаттараш деш дацар кагийча нáха, хIанз иззамо таккхалча а лаьтте, шийна воккхагIчо тIадилла гIулакх дора. Фусам-дас аьлар, из шийга дIайистхиларга хьежаш кийчча латтача воIага:

– ГIо, цхьаннахьа салоIаргдолча дIачубига ераш!

– Долле, кхыча цIагΙа гIоргда вай, цига салоIаргда оаш, – аьнна уралаттача хьаьшашка араволавелар кIаьнк.

Вожаш юхагIертар:

– Акхар дувцачунга ладувгIаш, укхаза латтаргда тхо, боккхийча наьха къамаьл хьаькъал ма дий – аьнна.

Хьаьшех воккхагIчо аьлар ший зIамагIашка:

– Долле, цкъа дIаарадайле, са а леIе, паргIатдовла, шоашта ловча хана юха чудоагIаргда шо!

Уж арабаьлча, боагача бага сердалонах, царна байра тулабеш латта устагIа а цунна гонахьа нах а.

– Ер фуд? – аьнна, чехка IотIаболабелар уж, устагIа бийна боахкарашта.

– Хьаьшан хьáмара даьна, яьхад вай даьша. Оаш гIайгIа е болх бац ер, кхы вай новкъостал эшаш хIама а дац, долле салоIаргда оаш, – аьнна, кIаьнк Iочубига гIертташше, хьаьший IотIабахар. Болх беркате а бийца, бакъдар хайна баьлча, сиха юхачубахар шоаш хиннача, дар боккхагIашка дIадувца.

– Тхо юха чудоагIа, – аьлар акхар.

– Ай, фу леладу Iа? Хьаьший гIулакхага хIана хьажац хьо? - тIачайхано йистхилар дá воΙага.

Даь йистхилар-м, лакхарча гIарах дале а, гIожа а доацаш, кIаьдо дар. ДIачубаьннача хьаьшаша аьлар, массанена ховлда шоана, яхаш мо:

– Ер тха гIулакхага ца хьожаш, телха хIама дац. – ТIаккха шоай новкъосташка аьлар: – Ераш устагIа бийна боахк, из шоана хайта юхачудаьхкад тхо.

– Боахкаче, Дала къоабала сагIа долда акхар! Наькъа даьхка, керамаш теIа а да вай; устагIа бувш, акхар хьийга къа а доадергдац, – аьнна, цкъарчоа бегаш баь, тIаккха лаьрххIа тΙатехар хьаьшех воккхагIчо: – Даьллахь, шоашта пхьера кийчъяьр хьаенаяларе а кхоачам ма бар! Тхо укх цIагIа чудаьлчахьа, из дIаала со гIерташ, цхьацца юкъеийккхе вусаш, юххера а со кхийрар хилар укхох!

– Фу дувц Iа, кхыча мехкара шо миссел баьхкача хьаьший сийна цIий ца доаккхаш мишта Iа? Из цIунтолг мара бац, бе-м тоа е кхохка боагIар; шо кходаь, ханнахьа шуга салаIийта оаха цу тIа сацийта мара. Вайна дукха ха яьннаяц, цхьацца дувцаш дагIашше, кIоригаш йоалача юкъа хьабаргба из. Цу гIулакха-м юхачудахка а дезацар, долле салаIа. Доаккхалá мо укхо а байтаб шоана из бIарга. Кхычахьа гIолла бига мегацарий? Волле, салаIийта хьаьшашка. Шо иштта мела леле-м, хIама диа бувшале, са хург ма дий. Со, наькъа вена, кIаьдвенна хинна мара, аз шуга дIакхоачийтарг-бацар из болх, – аьлар воккхача сага. ТΙаккха, дIатIа а вийрза, хьаьшашка аьлар:

– Тахан лоам, Эсал дехьа, таьзете хиннад тхо, укх юртара цхьадола нах. Сои са лоалахо Лоалихи кхоана юхадаха а деза. Доккха таьзет дар из. Доккха хилаций; хетарах мара, хьан вийнав ца ховш, гIаьххьа дIаараваьнна, хьашт мелд дика; наьна цаI мара воаца воI, меттахьа теха, вийна чувеча. Наьсаре декхар хьадеха вахá хиннав яхараш а тух тIа вахá хиннав яхараш а бар. Цхьацца дегабуам беш, моттигаш я-м, йоахар; боккъонца ховш хIама дацар.

Шоаш хьу никъ мишта бувцаргба ца ховш, дIа ца хойташ, Iе а во хеташ, багIача хьаьшашта гира мухь Iобаьлча мо, салоIам хилар фусам-даь къамаьлах. Цо, тахан таьзете хиннад тхо, оалашше а; дIаара ца бовлаш сайццача; кагий нах а, цун къамаьлага ладувгIаш, цу чу бисар.

Тхьамадас хаьттар фусам-даьга:

– Шо мишта нийсденнадар цига, гаргара нах ба уж, е хеза дахадар шо?

– Хьалхарча дийнахьа, Эса чIожагIа кораваь саг ва; мичав ца ховш а, цIава хьелуш а, шоай саг вараш тΙабувла, яхаш; хабар дар укхаза кхаьча. Мехка массанахьа даьдар, йоах, цар из хабар.

– Бакъда, – аьлар хьаьшех цхьанне, – тхогахьа а кхаьчабар из хоам.

Фусам-дас ший лоткъам дIахобир:

– Тахан хезадар тхона, корадаь дакъа хьанад а хайнад; фунаьхкдаьча Эсал дехьарча юртара а да, аьнна. Цига дукхагIбараш бовзаш а гаргара а боландаь; из мо хIама хьааларга хьежаргдац вай, аьнна; хьалдахадар тхо – сои аз вувца са лоалахои. Вон тIа – хезача гIо, дикан тIа – кхайкача гIо, яхаш а ма дий кица. Из бакъцахилар догдоахаш а дар, хьанна лов из мо дола хIама бакъхилар. Боккъал дика нах ба цу юрта бáхараш. Из цар тайпа къаьстта нахá гоама доацаш да.Тхона бовзар уж. Вешта, укхаза денз хьал, лоам боахкараш дукха нах мичаб, дерригаш тхоайла довз ала мегаргдолаш а да. Довзаш хилаций, хIара юрта е дIа е хьа гаргало яь хилча. Иштта нийсденнадар тхо цига.

Кхоана мехкага укх хьаькъе де къамаьл да тха, са а дайнад, баьдеча гIолла кхераме никъ а ба бахьа безар, фусам-даьша аьнна, дукхагIа бола нах таьзете сайцар. Дакъа дахьаш баьхкараш а Iийра. Укхазарчарех ду-кхагIдараш цIадаьхкар тхо; Эсацарбар мо никъ сел хала боацандаь, юха ца бахача бехк хургбараш; кхоана ханнахьа хьалгIолда вай, аьнна.

Юхадувла, аьнна; лаьрххIа тхона шиннена тIадиллад цар. Венна зIамига саг тхона а вовзаш вар. Укхазахьа хьал-Iо ваьнна нийсвелча, гора из. Лоамара Наьсаре дохка дугаш жа да, аьле; духьалдолхар тхо; цу нахаца хулар из; хийла устагIа эцар оаха цунгара. Шоай юртарча маьхах хьалора цо устагIа; Iахо ме воагIа, мах лакхагIа ма бий, аьлча; шоана, Наьсаре дале а, кхы лакхагIа хургбац, аьле. Иштта гIулакхаца саг вар из. Цун гIулакхá-м мишта гIоргвацар; цига-м гаьна а мичай; ваха везе, ГIизлаьре-м, даьра, гIоргвар.

Дукха ха а мича яьннай; шоана харцахьа ца хете, кхоана соца таьзете ва веза са новкъост хьавехийтаргвар вай; гIаьххьа шунхой а хулар вайх.

– Хьайна ловр де. Наьхацига – устагIа, хьай цIагIа – борз, ма яьхадий вай даьша, тхо Iа яхачоа духьала дац, – аьлар хьаьшех воккхагΙчо.

Iохьежа, арабовланза латта кагегIбола хьаьший а ший воI а зийна:

– Ай, фу деш латт хьо, цхьаннахьа Iоховшаргболча дIачу хIана бигац Iа ераш? – аьлар дас воIага.

КIаьнка йистхила кхеле, хьаьшех зIамагIа болчарех цхьанне аьлар:

– Укхо хьадувла аьлча а, хьа къамаьлага ладувгIа сайцача, латтийсадар тхо; укхун бехк болаш хIама дац; боккъал аьлча; тхона-м, шуга ла а дувгIаш, укхаза латташ хозагIа а хетар; шун къамаьлá тхо новкъа деце.

– Ераш укх чу а бите, юхавеча цаI дергда Iа, иштта баьхка хьаьший ба, хьайна низткъала деце, саготалла хьавола ала Лоалихага, – аьлар дас.

ВоI дIаволавелар, тIеххьа хьал а гIетта, дá а араваьлар. Цу цIагIа кхы саг воаца ха а нийсъяь; хьаьшаша, шоайла дага а баьнна, аьлар:

– Лоалих хьавалца сабар даь, дIадувцаргда вай воаш леладер.

Цу сахьате юхачувера фусам-да; цхьаь сагота йий шоана, аьнна.

КIаьнк дIаараваьнна дукха ха ялале, арара чукхайкар:

– Яьй, чувутий оаш ха яхача хана воагIа хьаьша? - аьнна.

– Даьра, вут, дукха раьза долаш-м. Хьаьша цавезар Далла вийзавац, – аьнна, фусам-да сихха IонаIара тIе-хьашка ваьлар.

Хьачубаьннача латта кагий нах а дIахобаьлар; хьалгIайтта, кIал баьгIа хьаьший а IотIаболабелар.

Салам а денна, хьаьшашка моаршал хаьттар чувеначо. Боккъал безаме, дикка ха яха, тIехкарашка Iоотташ лоа мо кIай хоза модж а йолаш, воккха саг вар из. Цо кулг хьакховдадича; тоам ца хеташ, хьаьший юхагIертар; хьо воккха ва, аьнна. Хьачувеначо аьлар:

– Цкъа Iоховша, хаттар цул тIехьагIа дергда вай.

ТIаккха, ше магIаваларга хьежаш латтача хьаьшашка магIе дIа а хьекха, тIатехар:

– Шух воккхагIвар укхаза Iоха!

Мусáлима аьлар:

– Кхы саг тIа ца воагIе, укх чу болчарех, цига Iоха хьо мара саг вац. Фусам-даьна магIадаьннад, хьона даргдац, из хьа гIанд да. ХIаьта укх чу кхы шийла а мичай, хьайна тIера хIама а дIаяккха, – зIамагIал де хьайзар из.

Я а яцар цIагIа шийла. Тхьовре а; цхьайтта-шийтта шу хургдола кIаьнк-йиIиг чу а баьхка; чуена зIамиго аьшка пишк Iо а оттаяь; каьхата юкъера хьаяьха, диткъача аьшкан тунгилгаш IотIа а егIа; нийсса лакхе тховнах цу гIулакха йита къорг аьшк хьаэза мукъаяьккха; цох уж тунгилгаш хьалчу а ехка; дика пишк кийч а яь; йийзача цIеро дIоахдаьдар из. Боккъал хоза хетар, гаьнара вена веце а, воагIаш гуйран михо шелваьча сагá, цIагIа хьачуваьлча. «Укх цIагIа я а я хоза», – аьнна, воккхача сага чокхи Iодаьккхар. ЭгIа латтачо дIаийца, хьалъэллар из хьеха дахчах баьча, миIинге боаллача мIарах. Бера дIаийца, турса Iаса а Iочуоттайир, духхьал цу гIулакха куржамех даьча, диткъо-лакхача тускар чу. Цхьаккха дирах, хьаьшашта магIа Iоха ца тугаш, латтача Лоалихага фусам-дас аьлар:

– Гаьнара хьаьший бале а, ераш вайл зIамагIа ба, тугаргдац акхар хьона магIабовла, хьо магIавала, Мусáлим хьона юхе ховргва.

Хьаьшех сага магIавала ца тига, хьалваьнна Iохайра Лоалих, – Iа яхар дергда-кх аз, Терсмейл, – аьнна, фусам-даь цIи а яьккха, - ер халагIа мел дар сога ма кхоачий, – аьнна, бегаш баь. Хаттар даь, фу ду-мала ду оаш, аьнна ваьлча:

– Терсмейла дийца хург ма дий шоана тахан оаха леладаьр. Доккха таьзет дар цига эттар, - аьнна, цхьан юкъа юхасецар Лоалих.

Хьаьшех воккхагIчо аьлар:

– Цу оаш дувцачох сакхувш да тхо. Цхьадар-м кIезига шул дукхагIа тхона хá тарлуш а да. Ховш дола бакъдар ийца, мехко цига дохийташ да тхо. Оаха хIама алале, Терсмейла, из дувцар духьа доацаш, цхьа бахьан нийсденна, дийцадар тхона оаш тахан леладаьр. Оахош хьу никъ дIабийцача бакъахьа ба е бац ца ховш тхо долаш; укхо из хьа а дийца; ер араваьннача хана; тхоайла дагадаьнна; хьо хьавеча, шеддар долчча тайпара дIадувца соцам баь а, дагΙар. Мехкá ховр сенна лочкъоргда, аьлий мо долча шух хIаьта а. Цох дог лазаш, шоай хьаькъал, денал оарцагIдаьккха, къахьегаш а шо хилча.

– Дика да, - аьлар Лоалиха, – дувцал оаш.

ДIахо Мусáлима аьлар:

– ГIулакх миштад аьлча, из таьзет долча юрта а ваьха, хIанз Наьсаре вахаш, Наьсар яхаш саг ва, шоана вовзаш хила а тарлу, во воацаш, бакъахьара саг а ва из.

Терсмейла а Лоалиха а цхьатарра аьлар:

– Вовз, боккъал дика саг-м, даьра, ва!

– Тахан цун коа гулбенна мохк бар, цо вIашагIтеха. Наьсара дийцар, вай вувцача зIамигача сага валар ший карагΙа нийсденнад, аьнна.

Из дIахезача, тамаш йир Лоалиха а Терсмейла а. Наьсар шоашта вовзаш хиларах, из новкъа а хилар царна.

Лоалиха аьлар:

– Вай мехка тIех харцо ца езача нахах бар-кх уж шаккхе, хьажал царна нийсденначунга. Из доад вай даьша, кога кIал доалл водар, яьхар.

Цу ханна, ко дагIа къаьга зIамиго геза тази, иштта къаьга геза гIумагIеи яхьаш, чувера хьаьшашка хьожаш вола кIаьнк, баламах гата а уллаш. ТIаккха Терсмейла аьлар:

– Кулгех хий кхарза; пхьор хьадаьнначоа тара да; ханнахьа салаIа деза; сецца гIайтта, даха дезаш хилча; кхы ха яц вайна урадагIа.

ВоккхагIчунгара доладаь, хьаьшашка кулгаш дилийтар кIаьнка. Хьаьшаша а, цхьа цицха Iо ца дожийташ; гIулакх деш воаллачо а, товчча тайпара хий IотIадайташ; чакхдаьккхар цар из.

Ше кулгаш дилá воалашше а; хьадаларга ца хьежаш, кΙаьнка баламах улла гата дIаийца; кулгаш докъадир хьалхагIа диллачо. Гата хьекха ваьнначо, эгIахьа Iо а луш, чехка баьлар уж. Тази, гIумагIеи, гатеи ийца дIаара а ваха, юха чувера кΙаьнк, дIаьхо герга шу а дахьаш. Из магIахьа Iооттадаь, лоа мо кIай герми хьакха эттар ишта а цIенача шун тIа. Цу сахьате хьачудена, дулхах кхехка дола оаркхув Iооттадир шун юккъе.

Из шу дар, цхьан оагIорахьа кхо саг ховргволаш. Дулха оаркхув нийслора шоллагIа вагIачоа нийсса. Цо, оаркхо чура дикагIа дола дулх хьаийце, хьалчудуллар тхьамаданна. ДукхагIча хана, устагIан ха хулар из. МагIа вагIачо кIеззига дулхилг даьккхе, доха ца деш, шийна хьалчудиллачоа Iочудуллар. Цо а, кIеззига хIамилг яьккхе, кхоалагIа вагIачоа дIачудуллар. Цо, кулг ца тохаш, дулх чудолча оаркхо чу дуллар ха. ТIаккха шоллагIчо, ше даьккхар мел зIамига дале а, кхоалагIчунца декъар. Шун тIа леладинза даргдоаца эздий гIулакх дар из. Дулха оаркхонна тIеххьа чуера хьалтIамаш а, дахчан кадашка берхIа а, аьта хьонк а.

– Хьаховша, лаьрххIа вай бахьан Терсмейла хьийга къа доадергдац вай, – аьнна, шун хьагарга а вена, Iохайра Лоалих, магIа латтача лохача гIанда тIа.

Гударгаш оала гIандаш дар уж. Я а яр уж гударгаш; шецца лакха а иштта шера а; гIоргIастаца шаьръяь, тIа коаст йоаллаш; хьалаца атта хилийта; нийсса дехьеи сехьеи кхо пIелг дΙачуоттал киртигаш а яьха.

Цкъарчоа истинг хьаийца, шийна кIалхарча гударга тIадилла лаьрхIа хьалъайвенна, тIаккха нийсдаь ше иллача из Iо а дилла, тхьамада аьлар:

– Нажах яьча хIаман тIа вагIар дарбане да оалар тха даь-дас, духхьал IотIаховргва со-м укх тIа.

Вожаш хьагонахьа хайшар.

– Дулх тIера эца, чIаьпилг юкъера даккха, яхаш ма дий, – аьнна, дулхá лакхе улла ха хьа а ийца, Лоалихá хьалчудиллар Мусалима.

ТIаккха хIама даа болабелар хьаьший. Терсмейла аьлар:

– Ер берхIа гуйран ди-бийса декъадалале баьккхача хьонках баь ба шоана, боккхийча наха оалар, иштта баьккха хьонк дарбане ба. Шортта из Iочу а тоссаш, тоабелаш шоай берхIа.

Саббаре хIама а дуаш, дувца доладаь къамаьл чакхдаьккхар Мусалима.

ХIама диа хьаьший йистебоалачахьа кхаьчача; чудера кортеи, накхеи, думии. ТIеххьа – дахчан чамешка дилла а. Кхы хьалха шун тIа я бокъо яцар уж маьженаш а дилла а. Уж хьачуяле шоаш хьаийца хиннар дIакхоачаяр мара, кхы оаркхо чура хIама хьаэцацар шунхоша. Кертах, думех, наькхах кIеззига хIама яьккхе; дилла тIа а меле; совцар. ХIама диа балале; уж маьженаш чуяр харцахьа лоархIар; даьннад шо, яхилга хулар из.

Хьаьшашка, даьннадий шо, яха хоза мичад; уж бáла гарга болга сенах ховр аьлча, тхьамадас дилла дIайийхача ховра.

Шоаш алхьам дешале, Лоалиха аьлар:

– ХIанз из кортеи, накхеи, думии дIахьо; кхычарна а эшаргда уж!

Цо бийцараш цу цIагIара дIабига, юстарча цIагIа хIама дуаш багIа кагегIа бола хьаьший бар.

Дулхацара хIама дIа ма ийццинге, хIама хьекха шу цIен а даь, чехка ваха тази, гIумагIеи, гатеи дахьаш вера гIулакх деш латтар. ТIаккха хьаьшашка Терсмейла аьлар:

– Жи, кулгех хий кхарза, паргIатагIа хургья шоана.

Ше гата хьокхаш воаллаш, Лоалиха йоахар:

– ХIама даалехь мо, дика да йоах жайнашкахьа, диа ваьнначул тIехьагIа а кулгех хий кхарзар.

ДIахо чай оттадир хьаьшашта. Чакхдаьлар пхьера гIулакх.

– Укхаза варах, цIагIа хозаргдоаца керда хIамаш а хезад сона, шуца хоза са а леIад, хIанз чувахача бакъахьа ва. Шо а, цхьадараш, соца дIачудувла; диза а долаш, атта хьаьший ма дий шо, Iодувша мара ца дезаш, - аьлар Лоалиха.

– Хьа Дала сагIа долда, тховсара фусам хувцаргьяц оаха. Хьо а хургва кIаьдвенна, дукха го ма бий оаш баьккхар. СалаIа, бийса даькъала хийла хьа!

– Шун а хийла бийса даькъала, Iадика хийла, – аьнна, ераш юхагIерташше, тоIIадаь массане кулг лаьца, чуваха ваьлар Лоалих.

Цо даггара ма бовла яхашше, хьаьший а из накъаваккха арабаьлар. Кхоачам-м бар цIен-да араваьлча, хIаьта а хозагIа лоархIар, иззамо вола воккха саг ваха аравоалаш, зIамагIбараш тIехьа арабовлар.

Лоалих чуводаш, накъаваккха бахар хьаьшашта гIулакх даь кIаьнки цхьаькхеи, цо ма дувла яхашше.

– Оаш кIеззига кердача фега садоакхашше, аз вайна кIал хIама йилла аргда, дIачудолхашше, вижа безам бар вужаргволаш. Вай дIахо фу ду халцца, шоай де дезар ца ховш, хургба кхалнах, – аьнна, дIаволавелар Терсмейл.

Цхьа юкъ яьлча, юха а вена, аьлар:

– ДIа чура болх баьнна хургболаш ба, шо раьза дале, дIачугIоргда вай!

Ераш чубаьлча, бувша мара ца безаш, боккъал хоза Ιодахка метташ дар.

– Iурре даха дезаш хилча, дийшача бакъахьа да, – аьнна, воккхагIвар, дукха цхьалха ца воалаш, дIавижар.

Из-м цIагIа а вацар паргIатваьле вужаш, гIулакха наIар тIа саг воагIий хац, кийча хила веза цIен-да, яхаш. Шоай оамала тIатайжжа, вожаш а бийшар.

ЦIагIа набара тем эттар.

КагегIбараш а дIабийшар кхыча цIагIа. Цар лоIамагIа гIулакх хилча, бакъдацар кагий нах иштта сиха бувшаргбар аьлча. Мехкарий тIа а боалабаь, уж уралатташ, царца зоахалолаш дувцаш, бийша бадачарна новкъа хургбоацаш лаьгIо пандар а локхаш, йоI-зIамига саг халхабувлаш, сакъердаргдар. ХIанз из деча бацар уж: мехка доккха таьзет дар.

ВIалла дукха ха а хетацар цIен-даьна ше дIатхьайса; шийна уллуврча корах гIийло еттача хIамои; гIатта, ха йода, яхача сесага гIарои ше сомаваьккхача хана.

Хьаьшех саг сомаваьннавацар, уж дикка дIахо бадар, чIоагIо дича мара тата хозаргдоацаш. Иштта нийсдаь дахкийтадар фусам-дас метташ.

ХьагIетта араваьлар Терсмейл. НаIар тIа латтар цIен-нана. Цо аьлар:

– Сухалбе, даха ха хулаш латт шоана! Бераш а, гIейтта, говраш кийчъеш доахк, юа хIама а кийча я.

ДIаараваьннача латташ, мела хий чудолаш, цIаста гIумагIаш яр. Чехка ламаз а ийца; ер цIагIа хьачуваьлча; хьаьший а, ювхаргйола хIама тIайийха, кийча бар. Цхьацца аравоалаш, шоай ламазаш ийца ераш бовлашше а, чувера сийсара гIулакх даь кIаьнк, бе доккха дахчан оаркхув а доаллаш, из дизза Iи хьалъухаш дулх-хьалтIам а долаш.

Ара ца доаккхаш, лаьрххIа цу чу дита, эгIахьа латтар шу. Цу тIа из оаркхув IотIаоттадаь, шу цIенъюкъе хьахо а эза, наIаргахьа волавелар зIамига саг.

Хьаьшех цхьанне аьлар:

– Дилла а ялахь, лаьрххIа шу оттадаь хIама дуаш вагIа ха яц, фетта арацадовлар хилча кхоачам ба, хайнадаларе ер а леладойтаргдацар. Боккъалдар аьлча, ер-м захалий шу а да, – аьнна, тIатехар хьаьшас, кIаьнка дика хетийта.

Хьаена дилла а, кег-мега хIама а оттайир кIаьнка. Сиха хIама а кхаьлла, баха гIайттар хьаьший. Ераш арабаьлча, воккхагIа волча воIа кийч а яь, тIаховша мара ца безаш, хьаэза латтар говраш. ДоагIаш йистхиннадеце а; долхаш, Iадика ювц вай, аьнна; фусам-нана хьаехийтар хьаьшаша.

Шоаш иштта ха йоацача хана нийсбенна хиларах бехказбаьнна, фусам-нанна баркал а аьнна, Iадика йийцар цар.

– Дикача наькъ тIа хилда шо, – аьнна, цIагIа дIачу-яхар цIен-нана.

Хьаьший дукхача хана денз бовзаш е кхоаччара гаргара ца хилча, е из йийхача тайпара дIа ца йийхача, кхы кхалнах хьаьшашта духьалъувтташ дацар. Цудухьа Iийнаяр из, сийсара царга йист ца хулаш.

ЗIамагIаша говраш лаьца, тIахайшар боккхагI-бараш. ТIаккха зIамагIча шин хьаьшо, сага говр хьалаца кхеле, чехка тIа а хайша, бусачарга Iадика а йийца, болабеннача новкъосташта тIеххьа хьаллаьхкар шоай говраш.

Тхьовре хьаараваьнна, новкъа латта Лоалих хьа а кхийтта, дIахобахар уж. Лоамел дехьабаьнна, хьувзача новкъа IокIал а баьнна, Эса тIа уж кхаьчáча хана, малх хьалкхеташ латтар. Гош тоIадаь говр сих а яь, Лоалиха аьлар:

– КIеззига сихагIа даха деза вай, ханнахьа цига хургдолаш!

Иштта вIашагIкхийтта боагIа нах бар; бIаргкхаба оттабаь хинначáр, боагIа, аьнна, хоам а баь; саг дIаве-ллача шоллагIча дийнахьа таьзет долча коа кхаьчараш. ТIабоагIача нахá битача новкъа, отара дIакIал а бахá, салам а денна, дуIа даь, венначох кодам бир цар. Юстаро вагIача Ковнаркъа, хьалгIетта хьатIа-вена, моаршал а хаьтта, хьаьшашка Iоховша аьлар.

ТIаккха, селхан таьзете хиннача шиннега аьлар:

– Даьллахь, ма дика болх баьб оаш; шоашта хала дале а; юхадаьхка!

Таьзете боагIа нах тIабахкалцца, кΙезига сабар а даь, Лоалиха аьлар:

– Тхо, цхьана даьхкарех, шиъ-м шоана дукхагI-чарна вовз; вожаш пхиъ Наьсарера ва. Сийсара вай юрта бийса яьккхай акхар, цудухьа ханнахьа хьалкхаьчад тхо. ХIанз шоаш малашб а фу леладу а укх Мусáлима дувцаргда шоана!

Наьсарерчарех воккхагIвар, шортта хьалгIетта, отара хьаюкъеваьлар. Из вар шовзткъа итт шерага кхаьча хургволаш; ханага хьежжа йоацаш, кIор мо Iаьржа, лоаца тесса модж а йолаш; гIаьххьарча дегIара къонах. Йистхилале лаккха бIаргацIацкъамаш хьал а эза, саббаре болабир цо ший лоткъам:

– Ер къамаьл, сийсара оаха дIадийца, дIáрча Лоа-лихá а Терсмейлá а ховш да, цар дича а мегаргдар. Оаха ала а аьннадар акхарга, тхоаш хьалдоагIаш, шух цхьанне бича бакъахьа бар ер лоткъам. Акхар, шоашка Наьсарерча мехко хьалдайта хабар оашош дIадувца, аьнна; къамаьл тхох цхьанне дергдолаш, цу тIа сайцад тхо. Шо миссел долча халкъанга; ер мо дола хIама дувца доккха хьаькъал а шаьра мотт а, даьра, эш. ГIалат нийсденнача дешах бехк ца буллаш хургда шо, – аьнна, шортта бисмал дийша, тIатехар: – Эггара хьалха Наьсарерча мехка цIерах а тхоашкара а кодам бергбар аз венначох. Дала къахетам болба, Дала гешт долда, вийрза моттиг даькъала хийла, ялсмален охIло хилва!

ДIаходийцар хьаьша долчча тайпара Наьсарá тIакхаьча хIама. Юххера, цо аьлар:

– Шаьрачарча мехко а Наьсара а йоах: «Гунахьа доаца, кулг цIена дола нах мукъа бита». ХIаьта Наьсара ше йоах лаьрххIа: «Тахан се цар юхавувш хуле, вIалла духьале ергьяц аз. Бакъда айса чов яьча нахах лора а лургва, хьула а лургва, хIана аьлча эзделаца дац сона царна тIаIувттавала».

Чакхвоалаш аьлар, саг веннача нахá лаьрхIа:

– Маьрша араваьнна саг, укх тайпара вала а венна, чувáр хала хIама долга хов нахá. Веннар дийнлургвац, цIавоагIаргвац; хIаьта а сабаре, хьаькъале хила йоах шуга мехко. Наьсара даьх хьа ца баьннача нахага; тайпан бар, гаргара бар, аьнна; хIама ца алар а ловра халкъá.

Наьха ладувгIа дог доагIаргдолаш, кIоаргача хьаькъалца, кIаьдача меттаца, тайжжа болаш чакхбаьккхар Мусáлима ший лоткъам. Къамаьл даь ваьлча, тIаьда вар из, еррига хьацара кIедж яр. Кхыметтел доккха даьнна хьадагIача цун бIаргацIацкъамех Iолегар хьацара тIада-маш. Бехк а бацар, атта мича дар из къамаьл селлара гулбеннача нахá юкъе дIаде.

– Са къамаьл даьннад. Хов сона наьха хаттараш хургдолга. Шийна ловчоа, хIама хатта пурам да шоана!

Гулбеннача нахах, мелла а меттá шаьра воацар хургвацар цунга дала хаттар доацаш, хΙаьта а дош оалаш саг вацар, боккхагIчар фу оал хьожаш бар уж. Цу къамаьлах дегашта асар хинна, йист ца хулалуш бар нах. Уж меттабахккалца сабар даь, отара хьаюкъеваьнна, Ковнаркъа Iаса дIахьекхар, деррига адам цунгахьа дIадийрзар.

– Укхаза гулденнача халкъангара баркал оал аз, из хабар вIашагIделла шо хьалдахкийтача нахá! ХIилла йоацаш, селлара хоза баге леяьча хьона а оал аз къаьстта баркал! Хьога дала хаттар доацаш саг хургвац укх коа, хIаьта а дага мел дехачо хабараш дувцаргдац вай, – ТIаккха декхар даь тIадожадир коарча зIамигача сагá, – хьаьший сагIах кхетийта, цар хIама кхоаллашше, Наьсарерча мехкага аьлча бакъахьа дола къамаьл кийчдергда укхазарча нáха!

Эсацара баьхкачарех дийша нах а болаш, кIалхарчарех а кхы арахьара баьхкачарех а боккхагI-бола нах юстарбаьха, ваIад е кийчбелар лоамара нах.

Мехкага дIаала мегардолчоа хоадам баь боккхий нах а, сагIах кхийтта хьаьший а цхьана отара хьакIалбаьлар. Цкъа Iо а хайна, тIаккха хьалгIетта, отара дIаюкъеваьлар Эса-чIожера Тоасо. Дилла мо, цкъа-шозза Iо а теха, Iаса дIахьекхар цо, цул тIехьагIа аьлар:

– Укх мехко а саг веннача наха а йоах: «Цкъара таьзет дIадоалийтаргда вай, мехка юкъе товргдоацар цхьаккха дирах а лелоргдац. ПаргIатта юхадувла, оаха шоана ха а юлларгьяц».

Воккха саг Iохайра, Наьсарера хьаьший баха гIайттар.

Фусам-дас аьлар Лоалихагеи Терсмейлагеи:

– Таханара укхазара гΙулакх даьннад, шо а цIагIо шоай новкъосташца. Эсацара хьаьший кхоана цIабо-хийтаргба оаха. Дала къоабала сагIа долда шун!

Хьаараяьккха, ГIайгIатага а цунца арабаьннача кхалнахага а кодам баь; шоаш накъабаха хьавенача венначун вешийга Аьлабоарзага; тхо ца говш юха а доагIаргда, аьнна; коара арабаьлар цхьана баьхка хьаьший. Говраш; кIеззига дIахо, тхьовра уж дIаийцача кагийча наьха бе дирста ганаш а доахкаш; яжаш йоахкар; гонахьа царца сакъердалуш нах а болаш.

Са мишта къердалургдацар цу морча безамерча хьайбашца. ГIалгIай мехка тIехлоархIача говрех яр уж беса а, сибата а, оамала а.

Лоалиха говр, лоа мо кIай йолаш, боккха накха болаш, яр. Дербат динза йолча гамажа оасах яь, дотоца кхаьла дирст мосашца дIаийна, лаьрххΙа ца зийча цкъарчоа хоалацар. Дахчан фуъ бола, боккъал хоза кийчъяь нувр туллар. Из тIехьашка ца такхийта, наькха хьалхашка дотоца кхаьла тIон яр, еррига цун хозал тоаеш, наькха юкъе боккха чоп а боаллаш. Иштта кийчдаь дар бохкараш а мулгIа а. Нувра гIайбилга тIа инкала тхах даь истинг уллар. ТIехьашкарча фуах дадар талсаш. ЦIаьхха дирст юхаэза, говро корта айбича, зувш латтачоа къоасталургйоацаш, баьречун моджи говра кеси вIашагIъувра.

Терсмейла говр сирача бесара яр, Iаьржо лесташ кеси цIоги долаш. ДIахо мел дар хьалхарча говрийдар мо дар.

Мусáлимаяр дезо дегI дола, кIора мо Iаьржа говр яр, хьалхарчарел вогI кийчъяь а йоацаш. ВиълагI-чунъяр – цIаста мо цIе, Iаьржа бата бухьи, цIоги, кеси долаш, тIаховча оагIорахьара тIехьара ког кIай болаш яр. ПхелагIчун а гIаьххьа дегIара кера говр яр, хьалхашкара шиъи тIехьашкара цаIи, кхо ког кIай болаш. ЗIамагIча шиннеяраш-м йовзаргйоацаш шоайла тара йолаш, геттара цIе, хехкаш йолча черсий говрех яр, лакха диткъа когаш долаш. Цхьанне хьалхашкара ког бар кIай, шоллагIчун – тIехьашкара бар. Чухьакха китамаш а, хада йоахк, аргдолаш, йиткъа йовкъамаш а йолаш, куц долаш говраш яр уж а.

Iадика йийца, маслахьатхой бахар. Хьаьший накъабаьха, хьатIавенача Ковнаркъа дакъа дахьаш баьхкачарга аьлар:

– Дуненахь тхона дицлургдоацаш, доккха гIулакх да оаш даьр. Бийса хилале Iошаьрача довла кхувргдолаш хилча-м, шо а цIадаха мегаргдар. ХIанз дукха ха а яьннай, шо Iоъарадовлале Iаьржлургья, баьдеча гIолла Эса-чIожах ваха хала а да, тховсара цхьаькха бийса а яьккхá, кхоана сецца цIагIоргда шо!

Хьаьший цу къамаьла раьза хилар. Тхьамадас, хьалгIетта, Iаса Iо а теха, дIахьекхар, отара кIал мел вола саг а коа мел вар а ладувгIа кийчвелар.

– Сатоха а сабарде а цу Дала иман лулда! Мехкага ладувгIаш хилалаш, эшшача тхо а да шоана. Эса-чIожерадараш, фусам-дас ма аллара, кхоана цIагIоргда вай. Кхы хьалхагIа даха вай бокъо а яцар, таьзет кхоана мара дIадоалаш ца хилча, – аьнна, чакхваьлар из.

КхоалагIча дийнахьа, венначун нана а боккхагIа бола коара истий а хьабехийта, царга кодам а баь, тхо шортта Iодолалу, кагегIбараш говраш кийчъяь IотIе-хьакхувргба, аьнна; бусарий Iадика а йийца, шоаш аьннача тайпара цIабаха баьлар Эса-чIожера хьаьший.

Шеввар ТIаргиме вIашагIкхийтар уж. ТIаккха, лоамарча мехкага хьажа лаьрхIа хиннача кагийча нáха, тIа а баха, шоаш лаьрхIар дIадийцар боккхагIашка. Цу кагегIчарца вар, Россе деша вагIаш, цига белха тIа а волаш, Рустим яха зIамига саг. Цо аьлар боккхагIашка:

– Юхе а Iийна, вай ширача мехкага хьажа безам ба тха, шо духьала деце!

– Геттара дика да, – аьлар Тоасос. – МоллагIа вале а, укхазара цу гIулакхах дикагIа кхетар хьалха а ваьккхе, сиха доацаш де деза оаш из. Яхь йолча тIехьен гIулакх да шоана дагадехар. Хьалхале йоацача къаман, тIехьале хургьяц; тахане йоацачун, кхоане хургьяц. Къаман овлаш гаьнна чудолхаш да. Лоамарча боккхийча нáха дувцаргда шоана, тхона-м цох дукха-пайдане хIама а хац. Тхо Iошаьрача даьнна дикка ха я, цудухьа хийра а даьннад. Тахан дайзáр кхоана накъадаргда шоана. МоллагIа цхьа хIама нийсделча, дар-хиннар долчча тайпара дувца ховргда. Саг лехавий оаш хьалхавала?

– Корабаьб тхона лоаме йовза нах. ХIанз укхаза а ба цхьабараш. Шо Iодола ма деллинге, дIадолалургда тхо, – аьлар Рустима.

– Диканца гулда вай, тхо дахар! – аьнна, Тоасо волавелар.

Ваха хала дар, низ болчар лора а веш, цхьатарра, бIаьха муш а хинна, цIенгахьа бийрзар машара бIу.