Магас 2011 шу б бк к84. 09(=Инг)6-44

НАЬСАР ЦIАКХÁЧАР

ЦIен-дá цIа ца воагIаш, геттара сагота хьувзар Наьсара сесаг. ШоллагIа бийса яр, доаллачара хьаийца а, кIезига кхы нахагара даьккха а, цун ахча дIа а денна, Жабал накъаваьккха, воагIаргва со, аьнна, из вахá. ЦIаьхха, коа говра тата хеза, дIаараяьлар цIен-нана. Говра тIара Iовоссаш, воаллар мар. Цигга хьакоаваьлар лоалахошкара воагIа зIамагIа вола воI а.

– Ва къонах, тхо-м кхерадаьд Iа, дукха хIана гов хьо, лá мукъагIа вий хьо? – яхаш, хеттар сесага, эгIазъяхача мо. Боккъалдар аьлча-м, цIен-да чукхаьча гIадъяхаяр из. ВоIага, говра гIулакх делахь, аьнна; цIагIа чуволавелар да. Сесага, чехка дIахьалхаяьнна, ниI хьайийлла, дIачувахийтар из; тIаккха, тIеххьа дIачуяьнна, ше арайоалаш Iочуэза бусйоагорг хьалъэзар.

Ше зIамиго яле а, дикка цIа сийрдадоаккхаш, йоагар из. Гуш дар, тIаягIа шуша дика цIенъяьлга а, чура инза доаггIача тайпара кийчдаьлга а, цу чу детта доагодаьтта цIена долга а. Бусйоагорга ала гаьннаро гуча лоаман бовхьех тара бар, цIаьхха хьежача хеталора, из цхьанна хIаманца бувзабенна боацаш, шушá юккъе латташ мо. Цу ханарча IаьдалагΙа кхы дикагIа хила йиш йоацаш, лостам болаш дар цIа. МагIа йистте, аьтта оагIорахьа, маьнги латтар; цу юххе хоза даь тIоаргац дар; аьрдехьа, саьн чу, цхьаькха маьнги а бар. Кора кIал шу латтар, гонахьа гIандаш долаш. ДIачуваьннача, аьрдехьа, тази, гIумагIеи, нуви латтар. Аьттехьа топпара пишк йоаллар.

Меллашха пишка юхерча гIанда тIа Iохайра цIен-да. Наггахьа долча цIагIа мара яцар уж тайпара пишкаш. Из еллаяр цхьан эрсечо. Шоай мехкара хьалвена, укхаза вáхар из. ЧIоагIа кулгаговзал йолаш а вар, маьхах нахá цхьацца балхаш дора цо: корашта кизгаш тохар, тхов туллар, гIай дора, ниI оттайора, пишк йоллар, – лоацца аьлча, боахама эшар дора. Хьоцар докъадалале; дIакхачийта деза сага хьийгача къих доагIа хIама, аьле; дIалора наха пхьара доагIар.

Керда йиллача лоабата кIийлен IобIарахьежаш, вагIар Наьсар. Из йиллаяр мар цIавалехь цIагIа лостам баьча цIен-нанас Iуйрийна, ма хетта йокъаенна яланза а яр. Лостам болаш йолча фусам-нанас, нув хьокхача хана дом хьувргбоацаш, кIирá шозза-кхозза кердайоаккхар кIийле.

Халоно а саготоно а оттадаь, гуйран михо шелдаьча дегIá хоза тоам беш яр пишко лу йIовхал. Шорттига тIехьашкатеIа, цо луча йIовхалах кхоачам боацаш мо, пишках букъ техар Наьсара. ТIаккха салоIам хилар. Букъ тоха хьалвийрзача; сесага байра маьра дIабаха бос а; кийна кIалхара Iоъарадаьнна, керта хьажах доалла цIий а. Дагахьа кхераеннаяле а, тарлучча тайпара юхь тIара хувца ца яла а гIерташ, марá новкъа ца хилийта, шортто хаьттар:

– Ва фу даьд хьона, могаш воацаш ва хьо? Ер хьажа а да хьа бIехделча мо! – Шаьра из цIий долга хой а, шийна из хайналга дIахайтанзар. – Бесах хIама а дац хьона тIа. КIаьдвенна хургва хьо, тоъал ха ма йий араваьнна а. Кулг-юхь а диле, хIама а кхаьлле, салаIа хьайна!

– ХIама даьдац, наькъагΙа кIаьд ма лой, корта а цхьаннахьа дIахьокхабенна хургба. КIеззига вагIийта со; кIаьнк хьачувеча, цаI дерд вай, – жоп делар мара.

Хедалуш а, чакх ца доалаш а дар цIен-даь къамаьл. ХIанз мо из къамаьла меттарваьнна вайнавацар сесага; цкъарчоа, гIаьххьа мукъагIа вий-хьогI ер, аьнна а хетаделар. Къамаьл дIаьхделча, сесага кхетадир, из хьаькъала гIаьхьа волга а, цунна тIакхаьчар цо дувцачул доккхагIа долга а, тарлой из шийх лочкъаде мар гIерталга а.

– Дика да, салаIа, со дуачунга хьож, - аьнна, ноанал де эттар сесаг.

Хьеха дахчах даь оаркхув хьаийца, араяьлар из. Цхьа зIамиго горинг дагIар коа, сов йола хIама чулоаттаеш. БIарга белла пIелг гургбоацаш баьде яр бийса, бакъда дега бIаргашца дика ховр цIен-нанна шоай шеддола хIама мичахьа да. Шортта кулга оамалца хьалеха, ниI йийлла дIачуяьнна, цхьан миIинге латта фуаш леладу кхизг хьа а ийца, юхаараяьлар. Из яр, лоам бахаш, Наьсара Iарждакха коастах яь. Укх шаьрача, дукха котамаш а йоацаш, мукъаяьннаяр из цу гΙула-кхах. Цу чу дар, дахача шера даьккхачох диса, цхьан-шин сага пхьор хиллал, хьоар; из доахар, Гачонера кIа а кхухьаш.

КIа дá ухар, цига дΙайийча хьа ца хулар а ийце, иттех ворда вIашагI а кхийте. ДукхагIа хьор коартол яр. Коартолий ведарах ши ведар кIа лора негIий ара. Коартолаш вай мехка йолаяь, дукха ха йоаца зама яр из. Уж вIаштIехьъяха езар Шолжа а Эса а йистерча эрсий гIалашкара. Из цхьа моллагIболча нахá дулуцар. Дика говр-ворда а долаш, хозза лела а луш хила везар, кIих хувца хIама вIаштIехьадаьккха, Гачоне водар. Иштта шу хьалха вахá денача кIих хьоар дар кхизга чурадар; хьаьша-даьна хуле а; догьэтта дéха веначоа лой а, аьнна; дикача цIен-нанас дIаоттадаь.

Укх шера кIá да ваха вIаштIехьадаьннадацар Наьсара, цхьацца гIулакхаш юкъе а лийлха. Боккъалдар аьлча, хала никъ а бар из. Хийла гIомаро оззадий ланаш Iодаьхе; чIоагIача хьатIа ма яьллинге, говраш ларашха хиле; е йIайхача гIомаро чарха го бIоахбий; аьшк мелденна Iодаьле; пхьоаленашка ухаш; говрашта ланаш деттийташ; чархаш тоаяйташ; хала цIакхоачар нах. ХIаьта а Iацар уж кIá ца деча. Укх шера а яхаяр негIий ара цхьа иттех кир.

Говрага хьежá кIаьнк хьачувера. ЧIоагIа безам бар цун дас фу леладаьд ха а, цунца цхьацца дувцаш вагIа а. Хьалха иштта багIар нийслора цар. КIаьнка хоза хетар, даь къамаьлага ладувгIаш, къаьстта лоам ше аькхе ахар цо дийцача.

ЦаI дар, дас дувцаш, геттара хоза. Цкъа иштта аькхе бахача, гаьзарий мо йода а ца луш, цхьа зIамига бIийг лаьца хиннаяр акхар. Из цIа а ена, кхе а яь, лелайир аз, яхаш; дувцар Наьсара. Каст-каста дувцийтар из кIаьнка даьга.

– Волле, геза таз а мела хий детте гIумагIа а хьада, кулг-юхь дулларгдар аз! – аьлар Наьсара кΙаьнкага.

Чехка шийга аьннар дир воIа. Дас кий Iойоа-ккхашше а, кертах йоалла чов бIаргаяйра кIаьнка.

– Фу даьд хьона? – хаьттар цо.

– Доккха хIама даьдац. – Юххе хьатIа а ена, човнага хьежаш латтар сесаг а. – ГIо, укхаза ца а латташ, аз кулг-юхь дулашше, кIеззига тух чутессе, морз хьада, чов цIенъергйолаш!

Сесага хьабенача морза берхIаца чов цIенъяь, хIама даа хайра мар. Шун тIа латтар даьтта хьекха кIай чIаьпилги чухье берхIеи. БерхIала Iотташ, ши-кхо дáкъилг а диа: – Чай хьадал, – аьлар цо.

– Ай, Iа-м вIалла а мича диар хIама; наькъа вена, мецвенна а кIаьдвенна а ма хургвий хьо, – аьлар сесага.

– Тоъаргда, виззалца диад, кхы Iочудодац.

ДIаяха, ингале пела чу чай а дахьаш, хьаера сесаг. Iаьрждарбуци, кондари, хималгаши чутайса, сийрдо чай дар из; бийса а ма йий, чIоагIагΙа мелча наб кхетий а мича хов, аьнна, кийчдаь.

Цу хана кхыча мехкара чай кIезига хулар. Наггахьа ГуржегIа вахáча сага деча, гуржийдар нийслора, из а таро йолча наьхацига мара хилацар. Бакъда гIалгIай шун-када юкъе лоархIаме дар чай. Лелалуш болча къонахий бохча чу ахча мо, хIаманна юкъе а доаллаш, кисашка хулар из. Хийла таро йоацача наьхацига хьаьший нийсбелча, Iочутасса доацаш фусам-нана ехано хьайзача, шийга чай долчо, новкъосташта хIама ца хойташ, бохча чура хьадаьккхе дIа а деле, дукха нийслуш хиннай фусама сий доаккхаш моттигаш.

Хьадена чай дIа а менна, аьлар Наьсара:

– ХIанз пхьера ламаз даь, Iовужаргва со. Ханнахьа Ιодийшача бакъахьа да шо а. Iурре гIовтта деза, кхоана денз гуйре чулосто еза вай.

ТIаккха, кIеззига сабар а даь, хаьттар:

– Ябакхаш чуенайий вай? Кхы гоае йиш яц. Боккхийча нáха оалар, къайлагIа юлла зIамига йис ма йиллинге а, тоалу, йоккхача асаро толхаю уж. Хезадий шоана, йис кхийтта ябакх мо телха, оалаш. Чуена, цIагIа Iояхка еза. Нах чуIеш болча цIагIа мо, нийсъяь хила еза йIовхал, ябакх Iоюллача… – Фуд аз дувцар; ер къамаьл деча ва со, аьнна, дага а дена; хабар соца а даь; хьалгIеттар Наьсар. Водашше, аьлар бехказлонна мо, вокхарна дIа а хозаш: – Валанза висáр къа ца хьийгача варгвац!

– Нийсделарий хьона ахча? Жабал цIавахарий? – хаьттар кΙаьнка.

Дас жоп даланзар. ВоI дIахо а лувра - Деррига дIа ма деннадалар-кх Iа из ахча, кхы ханахьа воагIаргвац-кх из вайцига, дика саг ва из. Бийса яккха Iийча, лоамара хIамаш а дувцаш, хоза сакъердийтар цо. Шоайцига хьал а вига, массадола хIама сона хьадовзийтаргда а аьннадар. Из юхавеча, вохийтаргвий Iа со Лоам?

ЗIамагIа вола дезалхо из воландаь, боча вар из даь, цудухьа геттара кIаьда вар цунца, гIожа-м цхьаннеца а вацар Наьсар. Из иштта вецаре-м, кIаьнк човхавилла бала бар цун керахьа. Юххера саббаре аьлар:

– Вохийтаргва, вохийтаргва, волле, говра диса гIулакх дий, дIавижа! – Аравоалача кIаьнка ниI ма йийллинге а, хьачухезар коа наха ду къамаьл. - Хьажал цига малав! – аьлар дас.

Сесага жоп делар:

– Вай бераш дар уж-м, хьо цIавенавий хьажа даьхка. ХIанз кхозлагIа а боагIа, малх чубизачул тIехьагIа; чIоагIа сагота хиннаб, хьо цIа ца воагIаш.

Хьачуваьлар ши зIамига саг. Юкъерча дегIара, хоза сибат долаш, геттара даьна тара а болаш, кагий нах бар уж. Керта яь чов тховсара царна бIарга ца йойта, ше уллачара меттагIара а ца воалаш, дас аьлар:

– Ай, водаш ма аьннадарий аз, Эса-чIоже гаргарча наьхацига цхьа-ши бийса яьккха, гIулакхага хьежжа лоам ваха а тарлу со, Онгушта гIолла цIавоагIарг-волаш. Селлара сагот хIана ду оаш, со ваха кIира-бутт долаш мо?

Цхьацца дувцаш, кIеззига ха а яьккха; чубаха арабаьлар къонгаш; нанас хIама кхалла аьлча; диза да тхо, даьга салоIийтаргда вай, аьнна.

ДIавижача, наб ца кхеташ, уйлаш еш дукха ха яьккхар Наьсара. Сатоссаш, набаро дIаозаваь, кIеззига са а леIа, хьасомаваьлар. Iуйре лостае лаьрхIа, гIетта хьувзаш, сесаг а яр. Цо вIалла яьяцар наб; цIен-даь лозабаь корта а; цо хьа ца дувцаш лечкъо аьнна хетар а; дагадоаллаш сахилар цунна. Араяьнна, божа дIалаь-лла, Iуйре дIаерзаяь чу а ена, ше араялале кхаэлла хиннача, кIедж йолаяьча дулха тIера чоп хьаийца, диса чIаьпилг дIоахдаь Iо а оттадаь, аьлар:

– ХIанзарчоа чай мала, хьадаьлча лерттIа марта а дуаргда вай!

Сийсара мо, хIама а кхаьлла, аьлар цIен-дас:

– Чехка кIаьнк вахийте, къонгаш хьабехийтал!

Тхьовре сома вола кIаьнк, сихха боккхагIа бола вежарий хьабеха вахар. Ца говш, хьакхаьчар уж. Ше фу леладаьд а, сенна хьевеннав а дувцаргда-кх тхона, аьнна, дезала хетаденнача хана; дас аьлар:

– Саг мишта вáха веза хой шоана? – Цхьаккха йистхиланзар. ТIаккха ше жоп делар: – Вáха веза, хьаьнала къа а хьегаш, хьадаьр лора а деш, шийна Дала денначох хам а беш. Шийга хьакхаьчача хIаман сага хьурмат дича, из дуккхаза соввоаккхаргва Дала. Лоацца аьлча, ше хьадаьчох кхоачам бе беза, наьха наIар тIа дéха ца ухаш. Вай даьша яьхад: «Деха наIарга ваха, Iо ца таIа; къахьийга, дегI тоIадар тол». Ковна гонахьа лакха карт, коанаIарга зIар, майра жIали хила деза. Ханнахьа Iовижа веза, Iурре гIатта веза. Ханнахьа вижáр кхаь вонах ваьннав, ханнахьа гIаттар кхаь диках кхийнав, яхаш да. – Лоац-лоацца вáхача сага эша хIама дувцаш, дезала хьехар даь, Наьсара хаьттар: - Со шоашка хIана кхайкав хой шоана?

Теркам тIабахийта, таккхалча латтар дезал; йист ца хулаш, дас къамаьл дIаходерг лаьрхIа. Из а, йист ца хулаш, лоацавелча мо висар. Наьсара товчча тайпара хьалъарабагIацар кер чура мухь, хетача тайпара кIалтIабалацар мотт. Из веннавар ше цIагIара ваьлча гIоне леладаьраш дувца – дош оаладаланзар.

ТIаккха, ше лаьрхIар доацаш, кхыдола къамаьл даь; уйла еча хьисапе лохехьа Iовийрзар. ДIахо а цхьацца дахар-денар дийцар. Цхьадараш дезало вIалла кхета а динзар.

Юххера дагахьа чIоагIо йир бакъдар дIадувца, шеддар долчча тайпара. Дезала хацар из фу дувца гIерт а, цунна тIакхаьчар фуд а; цхьабакъда даьна дIабIара-хьежача, гуш дар цунга чIоагIа хало йолга а, моллагIа дале а, шоашта фуд ца хов, хьахайча новкъа хургдола хIама из дувца гIертилга а; цудухьа чIоагIа сагота бар уж. Корта Iочуэлла, вагIар да. Ер къамаьл де дезар, со а воацаш, Жабал валар-кх, са метта а волаш, аьнна, хетар цунна.

Дикка ха яьккхар, йист ца хулаш. Цу юкъа вожаш а хиланзар йист. Боккъалдар аьлча, цар бокъо а яцар; воккхагIа вола саг, къамаьл дола а даь, чакхваланза хилча; къаьстта из дá хилча хIаьта а.

Юххера, къургаш а даь, шорттига аьлар:

– Даьша яьхад, мелла къахьа дале а, бакъдар дIаала. Аланза даргдоацаш а хилча, со аланза Iергвоацаш а хилча, бакъахьа деций шеддар шуга а мехкага а дIадийцача…, – тIаккха соцавелар, къамаьл хьа а ца дулуш.

– Даьллахь, хьааьле валал-хьай хье ала гIертар, тхо а кхераденнад, хьона фу даьд ца ховш! – боккъала кIаьда аьлар сесага, елха а чIехкаш.

Ховра цунна, марага моллагIа бале а, боккха бала болга. Цудухьа, ма хулла цIен-даьна Iотталургдоацаш, ала гIертар из. ТΙаккха Наьсара аьлар:

– Из вайцига иха, вайга декхар доалла Жабал… са карах веннав…

Цкъарчоа цIагIа, лоадам боаццача юкъа, сатем эттар, хIаравар йист ца хулалуш висар. Йистхила веначоа а, фу аргда хацар. Кáда кIалдахáча хьазилга дар мо, детталора цар дегаш. ЦIаьхха, малх дIакъайлабаьнна, Iаьржа бийса тIаеча мо, боад эттар бIаргашка. Из сатем бохабир, ший кара хIама доацаш, мухь баьннача цIен-нанас. КIеззига сабар а даь; меттаена, шортта, наха хазар кхераш мо, аьлар:

– Фу даь хиннадола-те вай, из доакъазал тIакхаччал?

Елхара Iимадаш ца е гIертар из, фуннагIа даь а. Бакъда кер чура бала боккха бар; шийна ма лов мухь хьалъарабайтача, хийцца из цIогIа лоам а хьалхаза тарлургдолаш. НаIара юхе лаьтта кIаьнк, хьалтIа а ведда, даь кара Iо а вижа, велха волавелар, хадданза хаттараш деш:

– Из венна хилча, со цунца лоам вохийтаргва хIана яхар Iа? Фу даьдар цо? Из велла хIама-м доккха хила ма дезий!

– Тé, тé, – аьнна, воIа букъа тIагIолла кулг IотIа а хьекхá, дас аьлар:

– Ца ховш, гIаттий топ яьнна, са кара хIама доацаш, хилар из. Далла ма хой из, цунна метте се-м хулийтаргвар!

– Из хинна даьнна хIама да. ХIанз, сов чехка, дича бакъахьдар де деза, – аьлар воккхагIа волча воIа.

Корта хьал а лаьца, миIинге Iо а хайна, елхаш ягIача нанна дIатIа а ваха, шоллагIа волча воIа аьлар:

– Вай селлара деха хьувза йиш яц. Иштта дагIа мукъа хургдац хIанзчул тIехьагIа. Эшача хIаманга хьажа а, динза даргдоацар де а деза.

ТIаккха даь кара уллача кIаьнкá а дир хьехар. Нана а кIаьнк а цIагIара дIаарабаьлар. Нана коа лостам бе эттар, кIаьнк говрага хьажа вахар.

Таккхалча вагIача даьна дIатIаваха, кIаьдда воккхагIа волча воIа аьлар:

– ХIанз вай дича бакъахьдар хьаала!

Доккха са а даьккха, дикка хье а венна, дас аьлар:

– Воашта тIакхаьчар сихагIа мехка хайта деза. Чехка вай тайпах вола Хьанал а кхы виъ-пхи саг а, кхайкá, хьабеха беза. Юртарча боккхийча нахага а хоам бе беза, хьадувла, аьнна; имам а хьавеха.

– Из оарц даккхале, дича бакъахьа долчоа воайла дагадаьлча фу дар-те? – аьлар, шинна воIа цхьатарра.

– Воайла фуннагIа дувцарах, ер геттара сиха мехка хайта безаш болх ба, саг веннача нáха хабар Iодайталехь. Цхьаболчарна ховш хила а тарлу ер. Дукха нах ба тхо цхьана бIаргадайна. Вайх дегабуам хIаьта а бергба. Кхы хье ца луш; шо, воккхагIа вола шиъ, дIаараваьле; нах хьабеха; со кхайк аьле!

Къонгаш геттара чехка арабаьлар. Цхьацца кулгаш детташ, коа лостам беш йоаллача наьнага аьлар цар:

– Хьо иштта нахá яйча во товргда, оаха цIагIара кхалнах хьалбоахкийт, дIайистхинна. Укхаза фуд ца ховш, Iуйре ма йий, яхаш; хьелу уж хьалбахка. ДIачу а гIой, цIагIа эшачунга хьажа, воккхача сагá еза тIаювха хIама а дIале!

Нанна из хьехар даь, бахар къонгаш. ЦIагIа исташка, хьалла вайцига хьалдахе, эшача хIаманга а хьаже; шоаш даьлча, IочудоагIаргда шо, аьлар цар; укх кIирá а паргΙатта цигара шоай чубахка йиш хургйоацалга ховшше; царна шоашта гучадаллалца; исташта хIама дIа ца хайта.