-лекция Тақырыбы: Есеп берудіњ т‰рлерін ашып кµрсету

(1-сағат)

1. Есеп берудің басқа да түрлерін ашып көрсету

2. Негізгі банктік тәуекелдер

Банктің шартты және мүмкін міндеттемелері жөніндегі есеп

Банктер, едәуір көлемдегі айыппұлдар немесе шығындар төлеу қаупі пайда болмаса өз қалауы бойынша кері қайтара алмайтын кері шақырылмайтын қарыздар бойынша шартты міндеттемелердің сипаты мен сомасын, сол сияқты баланстан тыс баптардан пайда болатын, келесілерге жататындарды қоса алғандағы шартты міндеттемелер мен талаптардың сомасын ашып көрсетуі керек:

- кепілдік алушылар алған, бірақ қандай да бір себептерден өтелмеген қарыздар сомасын өтеуге банк кепілдеме беретін, тікелей несиелендірудің ауыстырғыштарына, оның ішінде

борыштар бойынша кәдімгі кепілдіктер, кепілдіктерді қабыл-дауға (акцепт) басқа банктер берген кепілдіктер, қарыздар мен бағалы кағаздар бойынша қаржылық кепілдік ретінде қолданылатын резервтік аккредитивтер;

• 
  тауарлардың немесе сатушының көрсететін қызметінің бекі-тілген стандарттарға сәйкестігі жөніндегі сатып алушылар бойынша кепілдіктерді, тендер өткізіліп отырылған келісім-шарт бойынша өзінің міндеттемелерін орындау жөніндегі сатушының тендер өткізген сатып алушыға кепілдігін егерде сатушы тендерді ұтып алса; сатып алынған құрал-жабдық-тарға белгілі бір уақыт ішінде сатушының қызмет көрсетуі жөніндегі сатып алушыға берілетін кепілдіктерді қоса алгандагы банктің операцияларымен байланысты белгілі бір шартты міндеттемелер мен талаптарға және банктің жекелеген операцияларына катысты резервтік аккредитивтер;
  
• 
  қысқа мерзімді өз-өзінен жойылатын міндеттемелер және осындай карыздардың негізінде алынған тауарлар қамтама-сыз ету ретінде пайдаланылатын құжаттамалық карыздар сиякты, тауарлардың қозғалысынан пайда болатын саудалық операциялар бойынша талаптар;
  
• 
  банктің бухгалтерлік балансында танылмаған сату және қайта сатып алу келісімдері;
  
• 
  туынды құралдарды (своптар, опциондар, фьючерстер) коса алғандағы сыйақы мөлшерлемелеріне және валюталық багам-га катысы бар баптарға;
  
• 
  баска да шартты міндеттемелерге, борыштық міндеттемелерді шығару бағдарламаларына және борыштық міндеттемелерді кепілді түрде орналастырудың автоматты түрде жаңарып отыратын бағдарламаларына.
  

Қаржылық есептіліктің пайдаланушылары күтпеген жағдайлар және зор шығындар шегу мүмкіндіктері тән болатын олардың өтімділігі мен төлемкабілеттілігіне ұсынылатын талаптардан туын-дайтын банктің шақырылмайтын міндеттемелері жөнінде білулері керек. Сонымен қатар, пайдаланушылар банк жүргізген баланстық есеп беру құрамына кірмейтін операциялардың сомасы және мәні туралы баламалы ақпараттарды талап етеді. Әрбір бап бойынша банк шартты міндеттеменің сипаттамасын қысқа түрде ашып көрсетуі керек.

Өтелуге жұмсалатын ресурстардың кез келген есептен шығу мүмкіндігі алыстау болса, сол сияқты ол мақсатты болса:

• 
  шартты міндеттемелерді қаржылық әсерінің бағалаушылық маңызы;
  
• 
  сомаға немесе істен шығу уақытына қатысты белгісіздік;
  

банк, есептік күндегі шартты талаптардың қысқаша сипаттамасын және қажет болған жағдайда, олардың қаржылық эсер етуінің бағалаушылық көлемін ашып көрсету керек.

Шартты талаптарға қатысты мұндай ашып көрсетулерде табыс-тың пайда болу мүмкіндігі жөнінде шатастыратын ақпараттар болмауы керек. Шартты талаптар мен шартты міндеттемелерді ашып корсету іс жүзінде пайдасыздык себебіне байланысты жүргі-зілсе, онда олар көрсетілуі керек. Егерде кейбір немесе барлық ақпаратты ашып көрсету банктердің басқа жақпен шартты міндет-темелер немесе шартты активтер бойынша дауласуы кезінде жағдайына біршама кері эсер тигізуі мүмкін болса, банк мұндай ақпаратты ашып көрсетпеуі керек, бірақ фактімен және ақпараттың ашылмау себебімен бірге, даудың жалпы сипатын көрсетуі керек.

Қаржылық активтер мен міндеттемелердің мерзімін өтеу жөніндегі есеп

Банк баланстың есепті қүрастырған күні келісімшартта қарас-тырылған өтеу мерзіміне дейін қалған кезеңге негізделген өтелу мерзімі бойынша топтастырылған активтер мен міндеттемелердің талдауын ашып көрсетуі керек. Өтелу мерзімі бойынша жекелеген активтер мен міндеттемелер келесідей топтарға бөлінеді:

• 
  1 айға дейін;
  
• 
  1 айдан 3 айға дейін;
  
• 
  3 айдан 1 жылға дейін;
  
• 
  1 жылдан 5 жылға дейін;
  
• 
  5 жылдан жоғары.
  

Активтер мен міндеттемелерді өтеу күніне дейін қалған кезең бойынша талдау банк өтімділігін бағалау үшін қолайлы базаны қамтамасыз етеді.

Түсіндірмелерде банк келесілерді ашуы керек:

• 
  оның қаржылық және іскерлік стратегиясы жөніндегі ақпа-раттарын қамтамасыз ету мақсатында қайтару күнінің алғашқы бекітілген мерзіміне негізделген;
  
• 
  оның пайыздық мөлшерлемелермен байланысты тәуекелділік-терге бейімділігін көрсету мақсатында пайыздық мөлшерле-мелердің өзгеруі мүмкін болатын келесі күнге дейінгі одан кейін қалған кезеңге негізделген өтеу мерзімі;
  

Банкте орналастырылған талап етілгенге дейінгі депозиттер

талаптар бойынша айналымнан шығарылуы мүмкін және банк берген аванстар талап бойынша алынуы мүмкін. Бірақ та, тәжірибе-де бүл депозиттер мен аванстар көбінесе өтеусіз үзақ уақыт айналымынан шығарылмай сакталынады, сондықтан өтелу күні өз күшіне келісілген күннен кеш енеді.

Соған қарамастан келісімшартта бекітілген күндер банктің активтері мен міндеттемелеріне қатысты өтімділікпен байланысты тәуекелділіктерді бейнелейтіндіктен, егерде тіпті кайтару күндерінің келісілген мерзімдері көбінесе күшіне ену мерзімі болып табылмаса да, банк өтелудің келісілген мерзімі нысанында бейнеленген талдауды ашып көрсетеді.

Банктің кейбір активтерінде келісілген өтелу мерзімдері болмайды.

Осы активтер бойынша өтелу мерзімі келеді деп күтілетін

Қарыздар мен аванстардан пайда болатын шығындар

Мерзімі өткен, шектемелі және есептен шығарылған қарыздар туралы есеп өз кезегінде бірнеше кестеден тұратын, мерзімі өткен, шектемелі және есептен шығарылған қарыздардың санын және жағдайын көрсететін қаржылық құжатты білдіреді. Мерзімі өткен қарыздың кестесі шартта көрсетілген мерзімдер бойынша пайызды есептеу жүргізіліп отырылған баланстық баптардың жағдайын келесі топтарға бөле отырып көрсетеді:

• 
  1 айға дейін;
  
• 
  1 айдан 2 айға дейін;
  
• 
  2 айдан 3 айға дейін;
  
• 
  3 айдан 6 айға дейін;
  
• 
  6 айдан 9 айға дейін;
  
• 
  9 айдан 1 жылға дейін;
  
• 
  1 жылдан 2 жылға дейін;
  
• 
  2 жылдан жоғары.
  

• 
  мерзімі өтпеген қарыздар;
  
• 
  2 айға дейін;
  
• 
  2 айдан 3 айға дейін;
  
• 
  3 айдан 6 айға дейін;
  
• 
  6 айдан 9 айға дейін;
  
• 
  9 айдан 1 жылға дейін;
  
• 
  1 жылдан 2 жылға дейін;
  
• 
  2 жылдан жоғары.
  

• 
  кезең басындағы резервтерден;
  
• 
  кайтадан құрылған резервтерден;
  
• 
  есептен шығарылған қарыздардан;
  
• 
  есептен шығарылған қарыздарды резервтің көбеюі ретінде қайтарудан;
  

• 
  өндіріліп алынуы үмітсіз қарыздар шығын ретінде танылып
  есептен шығарылуына негіз болатын есеп саясатын;
  
• 
  кезең ішінде банк қызметінің нәтижесінде болатын зияндар-ды жабу үшін құрылған резервтегі өзгеріс туралы нақты мәліметтерді;
  

• 
  күдікті қарыздың есебінен орны толтырылған есептен шыға-рылған қарыздардан болған шығындарды есепті кезенде шығындар деп танылатын сомаларын;
  
• 
  баланстық есеп күніндегі шығындарды жабуға кеткен резерв-тік жиынтық сомасын;
  
• 
  олар бойынша пайызбен есептелінбейтін, баланстық есепке қосылған қарыздардың жиынтық сомасын.
  

Банктер өз қызметі барысында берілген қарыздармен басқа да талаптар бойынша ішінара немесе толық көлемде қарыздарды қайтармаумен жиі соқтығысады. Көлемі белгіленген шығындар зияндар катарына жатқызылады да, оның шегінде несиелік қызмет-тен алынатын шығындардың орнын жабу үшін қүрылған резервтер сомасына талаптардың тиісті санатының көлемі шегеріледі.

Банктің несиелік қоржынында оның бар екендігін алдыңғы тәжірибеге қарап білуге болатын расталмаған, бірақ әлуетті залал-дардың сомасы да шығын ретінде танылады және оның шегінде несиелік қызметтен болатын шығындардың орнын жабу үшін қүрылған резервтер сомасына банктің балансында есепте тұрған қарыздардың жалпы сомасы азайтылады. Бүндай шығындар көлемін анықтау басшылық шешіміне байланысты.

Қосымша резерв сомасын құру өз кезегінде есепті кезендегі таза табысты немесе зиянды анықтау кезіндегі шығынды емес, бөлінбеген таза табысты орналастыруды білдіреді. Бұл сомалардың азаюы бөлінбеген таза пайданың көбеюіне алып келеді және таза табыс есебіне немесе есепті кезендегі шығын қатарына қосылмайды.

Қаржылық есеп беру қолданушыларға несиелік кызметтен бола­тын шығындардың банк қызметінің нәтижесіне және қаржылық жағдайына эсер ету деңгейін түсінуге банктер өз ресурстарын қаншалықты тиімді пайдаланып отырғандығын талқылау үшін көмектесуі керек. Осыған байланысты банк қаржылық есептілікті құрастырған күнгі несиелік қызметтен болатын шығындарды жабуға арналған резервтің жалпы сомасын және есепті кезең ішінде жүргізілген резервтегі өзгерісті ашып көрсетеді. Соңғысы бұрын есептен шығарылған, бірақ есепті кезең ішінде қайтадан орнына келген сомаларды қосқанда бөлек көрсетіледі.

Банктер сыйақы және карыздың негізгі сомасын төлеу бойынша мерзімі өтіп кеткен қарыздар болған жағдайда қарыздар бойынша сыйақы есептемеуге шешім қабылдауларына болады. Есепті кезең-дегі сыйақы есептелмейтін қарыздардың жалпы сомасы, сол сияқты осы қарыздардың сомаларын анықтау үшін қолданылған негіздер ашып көрсетіледі. Сол сиякты банктердің осындай қарыздар бойынша сыйақы түріндегі табыстарды тануын және каржы-шаруашылық қызмет нәтижелері жөніндегі есепке сыйақы есептеу көрсететін әсерлерді ашып көрсетуі ынталандырылады.

Қайтарылуы мүмкін болмайтын қарыздар несиелік кызмет бойынша шығындарды жабу үшін кұрылған резервтер есебінен есептен шығарылады. Сонымен катар банк үмітсіз қарыздарды есептен шығарудың мерзімін ашып көрсетеді, оның келесідей түр-лері болады. Кейбір жағдайларда олар барлық қажетті зандық рәсімдер аяқталғанға және зияндардың акыры сомасын анықтағанға дейін есептен шығарылмайды, басқа жағдайларда мүндай қарыздар ертерек есептен шығарылуы мұмкін, мысалы қарыз алушы сыйақы сомасын немесе негізгі қарыз сомасы белгіленген мерзімде өтемесе. Бірдей жағдайлардағы несиелік қызметтен түсетін зияндарды жабуға резервтері мен қарыздардың жалпы сомасы бір-біріне ұксамайтьш кездегі, қарыздар бойынша үмітсіз борыштарды есептен шығарудың мерзімдерінде осындай айырмашылықтардың болу мүм-кіндігін ескере отырып, банк үмітсіз қарыздарды есептен шығаруға қатысты озінің саясатын ашып көрсетеді.

Активтерді, міндеттемелерді және баланстан тыс баптарды

шогырландыру

Банк озінің активтер, міндеттемелер және баланстан тыс бап-тарының кез келген маңызды шоғырлануын ашып көрсетуі керек. Мұндай ашылулар географиялық аймақтар, клиенттер немесе салалык топтар бойынша әйтеуір тәуекелдің баска да көздерінен жүргізілуі керек. Сонымен қатар банк шетел валютасындағы маңызды сомалар шамасын ашып корсетуі керек.

Активтердің айтарлықтай шоғырлануы олардың бөлінуі бойын­ша және міндеттемелердің көздері бойынша банктің ашып көрсетілуіне жатады, себебі олар банктерге кол жеткізуде активтер мен ресурстарды өткізумен байланысты әлуетті тәуекелдің қолайлы индикаторы болып табылады. Ашып көрсетулер мүмкін болатын тәуекелдің географиялық орнына, клиенттерге және салалық топтарға немесе банк қызметкерінің жағдайында басқа да көздері бойынша жүзеге асырылады. Баланстан тыс баптарға да осындай талдау жасап түсіндірудің үлкен маңызы бар. Географиялық аймақтар бөлек елдерден, елдер тобынан және еліміздің ішкі аймақтарынан құралуы мүмкін. Клиенттер бойынша ашып көрсету мемлекеттік органдар, сауда және өнеркәсіптік кәсіпорындар сияқты секторлар арқылы жүзеге асырылды. Шетел валютасындағы маңызды сомаларды ашып көрсету валюталық бағамның өзгеру нәтижесінде пайда болатын шығындардың тәуекелдік көрсеткіші болып табылады.

Негізгі банктік тәуекелдер

Алдағы уақыттағы шығындарды және ойда жоқта пайда бола­тын басқа да тәуекелділіктер қосылатын жалпы банктік тәуекелдер-дің бар болуынан пайда болатын зияндарды немесе шартты міндеттемелер мен талаптарды жабуға арналған резервтер таза бөлінбеген табыс есебінен кұрылады және бөлек ашылып көрсетіледі. Мұндай резервтер көлемінің қыскаруы бөлінбеген таза табыстың көбеюі есебінен жүзеге асады, сондықтан ол есепті кезендегі таза табыс пен шығынның есебіне әсерін тигізбейді. Аталған резервті банк несиелік қызмет нәтижесінде пайда больга шығындарды жабуға арналған резервке қосымша ретінде құруына болады. Оларды кұру міндеттемелерінін жоғарылауына, активтердің төмендеуіне, немесе көзден таса есептеулер мен резервтерге алып келуі мүмкін және банктің таза табысы мен капиталының көлемін бұрмалауға мүмкіндік береді.

Есепті кезендегі таза табыстың немесе зиянның құрамында, негізгі банктің тәуекелдерді немесе шартты міндеттемелер мен талаптарды жабуға арналып резервтелген сомалар тұрған жағдайда немесе осындай резервтердің қысқару нәтижесінде пайда болатын таза табыстың көлемінің ұлғаюы жағдайында қаржылық-шаруашы-лық қызметінің нәтижесі жөніндегі есеп банк қызметі туралы сенімді және маңызды ақпарат бере алмайды. Сол сияқты бухгал-терлік баланста ұсынылған банктің қаржылык жағдайы жөніндегі ақпарат, егерде міндеттемелер артық көрсетілсе, активтер азайтылса немесе резервтерді кұру бойынша жасырын есептеулер болатын болса манызды да сенімді бола алмайды.

Қамтамсыз ету ретінде кепілдікке салынған активтер

Банк қамтамсыз етілген міндеттемелердің жалпы сомасын, сонымен қатар қамтамасыз ету ретінде салынған активтердің сипаттамасын жәнге баланстық құнын ашып көрсетуі керек. Мұн-дай қамтамасыз етудің сомаларының көбінесе мәнді болып келетіндігімен және банктің қаржылық жағдайын багалауға зор эсер ететіндігімен байланысты. Бүл кезде, активтерді кепілдікке салуға негіз болған мәмілелердің сипаты жөніндегі ақпаратты ашып көрсетуге көңіл бөліну керек.

Сенімгерлік (трасталық) операциялары

Егер банк маңызды трасталық кызметке тартылған болса, онда бұл фактіні ашу және осы қызмет ауқымына нұсқауы банктің қаржылық есеп беруінде жүргізілуі керек. Банктер, көп жағдайда сенім керсетілген меншік иесі ретінде әрекет етеді немесе занды тұлғалардың инвестициялық және зейнетакы корларының немесе басқа да ұйымдардың атынан активтерді сақтауды немесе орналас-тыруды басқа жолмен қамтамасыз етеді. Бұл жағдайда сенімді басқаруға алынған активтер банкке тиісті болып табылмайтын-дықтан банк балансында танылмайды және баланстан тыс баптарда есепке алынады. Осыған байланысты, сенімхат бойынша міндет-терін орындамаған жағдайда, әлуетті міндеттемелердің пайда болу мүмкіндігі бөлек ашып көрсетіледі. Банктің сейфтік операциялары (қабылданған құндылықтарды сақтау) қызмет ретінде қарасты-рылмауы керек.

Байланысты жақтармен жүргізілген операциялар

Банктің байланысты жақтарымен жүргізілетін операциялары, байланысты емес басқа серіктестерімен жүргізілетін операциялар-дың шарттарына ұқсамайтын жағдайда жүзеге асырылады. Көбінесе байланысты жактарға жеңілдік жағдайлар ұсынылады, мысалы, берілген қарыздар үшін төленетін сыйақының төмендетілуі басқа қарыз алушыларға қарағанда берілетін қарыз сомасының көптігі, ресмиліліктің азайтылуы және тағы басқа жағдайлар.

Егер банк тікелей немесе еншілес ұйымдар аркылы жанама түрде басқа заңды тұлғаның дауыс беруші акциясының жартысынан көбін иемденсе, онда байланысты жактардың арасындағы өзара қарым-қатынас операцияның жүрген жүрмегеніне тәуелсіз ашылып көрсетілуі керек. Мүндай ақпаратты ашып көрсету қолданушыларға байланысты жақтар арасындағы қарым-қатынастың ықпалы туралы қаржылық есеп беруді үсынатын банкке тигізетін корытынды жасауға мүмкіндік береді. Егер байланысты жақтар арасында опе­рациялар жасалынатын болса, онда банкке байланысты жақтармен өзара қарым-қатынас сипаты, жүргізілетін операциялар типі, сол сияқты қаржылық есептілікті түсіну үшін қажетті, осындай операциялардың құрамдас элементтері туралы ақпараттарды ашуы керек. Банктің байланысты жақтарды несиелеу саясатымен бірге келесілер жатады:

а) сома түріндегі немесе сәйкес үлестік айырмадағы көлем

көрсеткіші: - алынған немесе ұсынылған ақшаның әрбір сомасының, мы­салы карыздың немесе салымның ашып көрсетулердің ішінде кезең басында және аяғында өтелмеген, сол сияқты өтелулері мен өзгерістері осы кезең ішінде болған қарыздар мен салымдардың жиынтық сомалары болуы мүмкін;

кезең ішінде қарыздар бойынша зиян танылған үшін шығын-дар сомасы және есепті күндегі резерв сомасы;

• 
  баланстан тыс баптар нәтижесінде пайда болатын шақырыл-майтын міндеттемелер, шартты міндеттемелер және шартты талаптар.
  

үлестік көрінісі; б) баға белгілеу саясаты.

(1-сағат)

2. Шоғырландырылған қаржылық есеп беру

Қаржылық есептілікке түсіндірме жазбаларда банк келесілерді көрсетеді:

• 
  қаржылық есептілікті дайындау кезінде қолданылатын әдіс-тер мен тәсілдер туралы және банктің есеп саясатының негізгі жағдайлары туралы мәліметтер;
  
• 
  қаржылық есеп берудің басқа да құрамдас бөліктерінде көрсетілмеген бухгалтерлік есеп стандарты талап ететін ақпараттарды ашу;
  
• 
  қаржылық есеп беруде үсынылмаған оның анық ұсынылуы үшін қажетті қосымша мәліметтер. Түсіндірме жазбаларда бухгалтерлік баланста табыстар мен шығындар жөніндегі есепте және ақша қозғалысының есебінде көрсетілген сома-ларға нақты талдау немесе түсіндіріп жазу, сонымен қатар қолданушыларға пайдалы қосымша мәліметтерде келтіріледі.
  

Пайдаланушыларға есептілікті түсінуге және оны баска субъек-тілердің қаржылық есептілігімен салыстыра алуына көмектесетін ақпараттарды түсіндірме жазбада үсыну тәртібі төмендегідей:

• 
  бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкестігі туралы ақпараттар;
  
• 
  бағалауға және есеп саясатына негіз болатын қолданылып отырған мәліметтер;
  
• 
  қаржылық есептіліктің әрбір бабы мен нысаны үсынылатын тәртіпке сәйкес қаржылық есептіліктің нысандарында ұсы-нылған ақпараттар бойынша қосымша мәліметтер;
  

Кейбір жағдайларда қажеттілік болғанда немесе ыңғайлы болу үшін түсіндірме жазбадағы ақпараттардың орналасу тәртібі өзгеруі мүмкін. Мысалы, табыстар мен шығындар жөніндегі есеп беруге қатысты сыйақы мөлшерлемесі және әділ құнды түзету жөніндегі түсіндірмелер бухгалтерлік баланска қатысы бар қаржылық актив-тер немесе міндеттемелерді өтеу мерзімі туралы түсіндірмелерімен бірігуі мүмкін. Алайда мұндай жүйелі дәйектілікпен түсіндірмені ұсыну қаншама тиімді болса соншама сақталынуы керек.

Сонымен қатар, ол жерде банктің атауы және орналасқан жері, банктің негізгі қызметі және жүргізетін операциялардың сипатта-масы, бас компанияның атауы, есеп беру мерзімінің соңындағы қызметкерлердің орташа саны сияқты маңызды мәліметтер де көрсетіледі.

Бухгалтерлік баланста мойындалған және мойындалмаған қар-жылық активтердің, қаржылық міндеттемелердің және үлестік қүралдардың әрбір сыныбы бойынша банк келесілерді ашу керек:

• 
  қаржылық құралдардың сипаты және құндық параметрлер туралы мәліметтер олардың көлеміне, уақыт бойынша бөлін-уіне және болашақ ақша ағымдарының анықтылығына эсер ететін мәні бар жағдайларды қосканда.
  
• 
  есеп саясаты мен қолданған әдістерді, соның ішінде бухгал-терлік баланста өлшем құралын тану және оларды баға-лаудың базасын;
  
• 
  шартта көрсетілген сыйақы мөлшерлемесін қайта қарастыру немесе алдыңғы күнге байланысты төлем мерзімінің келіп жетуі күндері;
  

оның ішінде күтіліп отырған әрбір операциялардың маңызды типін хеджерлеу саясатының мақсатын түгел сипаттауы керек.

Есеп саясатын ашып көрсету

Есеп саясатын ашу кезінде банк келісілерді сипаттауы керек:

• 
  қаржылық есеп беруді дайындау үшін қолданылған баға-лаудың негізін;
  
• 
  қаржылық есеп беруді дұрыс түсіну үшін айтарлықтай маңызы болатын есеп саясатының әрбір нақты жағдайын.
  

• 
  табыстың негізгі түрлерін мойындау;
  
• 
  банк иемденетін бағалы кағаздарды бағалау;
  
• 
  нәтижесінде активтер мен міндеттемелер бухгалтерлік ба-ланста танылатын операциялар мен баска да жағдайлар ара-сындағы және нәтижесінде шартты мівдеттемелер мен талаптар пайда болатын басқа да оқиғалар арасындағы шектеулер;
  
• 
  берілген қарыздар бойынша үмітсіз карыздарды тану негізі және оларды есептен шығару тәртібі;
  
• 
  жалпы банктік тәуекелдіктерді жабуға арналған резервтерді қүру бойынша есептемелерді анықтау үшін негіздер және осындай есептемелерді есептеу әдістері.
  

Есеп саясатын ашу, қолданушылар операциялар мен жағдайлар-дың есебін бейнелену әдістерін түсіну үшін көмектеседі және олар сонымен ғана шектеліп калмай, келесілерді ашу керек:

• 
  табысты мойындау;
  
• 
  еншілес және тәуелді ұйымдарды қосқандағы, шоғырландыру принциптері;
  
• 
  баска занды тұлғалармен бірігу;
  
• 
  бірігіп қызмет ету;
  
• 
  материалдық және материалдық емес активтерді мойындау және олардың амортизациясы;
  
• 
  қүрылыс мердігерлерімен келісімшарт;
  
• 
  жылжымайтын мүлікке инвестиция;
  
• 
  қаржылық құралдар және инвестиция;
  
• 
  жал;
  
• 
  зерттеу және өндеуге кететін шығындар;
  
• 
  тауарлық-материалдық қорлар;
  
• 
  салықтар, оның ішінде мерзімі кейінге қалдырылған;
  
• 
  резервтер;
  
• 
  зейнетақымен қамтамасыз етуге кеткен шығындар;
  
• 
  шетел валюталарын қайта бағалау және тәуекелдерді хеджерлеу;
  
• 
  салалық және географиялық сегменттерді анықтау және шығындарды сегменттер арасында бөлудің негізі;
  
• 
  ақша және оның эквиваленттерін анықтау;
  
• 
  инфляция үдерісінің эсер етуі нәтижесінде қаржылық есеп берудің бабтарында болатын өзгерістер;
  

• 
  үкіметтік гранттар.
  

Қазақстан заңдарына сәйкес еншілес банктердің басқа еншілес банк құруға құқы жоқ, егерде тиісті зандылықтарға сәйкес еншілес немесе тәуелді ұйымдарға қатысудың барлық үлесі болатын жағдайды есептемегенде.

Тәуелді ұйым - бас банк айтарлықтай эсер ете алатын және оның еншілес үйымы болып табылмайтын занды тұлға.

Шоғырландырылған есеп беру күрамына кіретін банктің және оның үлестес тұлғасының қаржылық есебі ұқсас қаржылық-шаруа-шылық қызметтің жағдайына арналған бір түтас есеп саясатын қолдану арқылы дайындалады.

Жинақталған қаржылық есеп беруді ұсынатын бас банк шетел-дік, сол сияқты ұлттық барлық еншілес үйымдар мен банктерді, келесілерді қоспағанда топтастыруы керек:

• 
  жуық арада сату мақсатымен сатып алған еншілес ұйымдар, сонымен қатар тәуелді ұйымдарға инвестициялар (оларға жасалатын бақылау уақытша болады);
  
• 
  қаражаттардың бас банкке беру қабілетін төмендететін, қатаң үзақ мерзімді шектеулер жағдайларында әрекет ететін еншілес немесе тәуелді ұйымдар.
  

Еншілес және тәуелді ұйымдарды тікелей иемдену олардың дауыс беруші акцияларын бас банктің сатып алған кезінде жүзеге асырылады. Еншілес немесе тәуелді үйымдардың дауыс беруші акцияларын өз кезегінде бас банкке еншілес немесе тәуелді болып табылатын ұйымдар сатып алған кезде жанама иемдену жүзеге асырылады.

Инвестицияланатын үйымдардың дауыс беру акцияларының жартысын немесе жартысынан көбін алу кезінде бақылауды бас банк келесі жағдайда жүзеге асыра алады:

• 
  басқа инвесторлармен келісім нәтижесінде жартысынан көп дауысқа ие болуға қол жеткізсе;
  
• 
  жарғы немесе шартқа сәйкес инвестиция салынатын үйым-ның қаржылық шаруашылық саясатын анықтауға өкілеттігі болса;
  
• 
  директорлар кеңесі мүшесінің көбісін тағайындай алса немесе ауыстыра алса;
  
• 
  директорлар кеңесі жиналысында көпшілігі дауыс беруге құқығы болса.
  

• 
  20%-дан жоғары дауыс беру акциясы;
  
• 
  20 және одан да аз пайыз дауыс беру акциясы, бірақ ол басқа инвесторлардың келісімінің нәтижесінде маңызды эсер етуге қүкық.алады.
  

Шоғырландырылған қаржылық есептілікте бас банктердің тәуел-ді ұйымдарға салған инвестициясы үлестік қатысу әдісімен есептелінеді, ол келесі белгілермен сипатталады:

• 
  инвестициялар сатып алу сәтінде сатып алу құнымен есеп-телінеді;
  
• 
  тәуелді ұйымның таза табысының үлесі инвестицияның баланстық құнын көбейтеді, ал шығындар үлесі азайтады;
  
• 
  тиесілі дивидендтер сомасы, инвестицияның баланстық құны-ның азаюы ретінде қарастырылады.
  

Банктің бөлек қаржылык есебінде оның тәуелді ұйымдарға салған инвестициясын бейнелеу үшін келесідей жағдайларда құн әдісі қолданылады:

• 
  тәуелді ұйымдарға салынған инвестициялар болашак кезеңде сатып еткізу мақсатымен сатып алынса (сатып алынған күннен бастап алты айдан аспаса);
  
• 
  тәуелді ұйымдар қатаң ұзақ мерзімді шектеулер жағдайында қызмет етсе.
  

• 
  оның дивидендтік саясатына қатысу кұқы бар тәуелді ұйым-дар үкіметтердің қадағалауында болуы мүмкін;
  
• 
  тәуелді ұйымдар өз қызметтерін, таза табыстарын шетелге аударуға шектеулер қойылған елдерде жүзеге асырады;
  
• 
  тәуелді үйымдардың қызметіне қойылған шектеу саяси жағдайлардағы өзгерістерге алып келуі мүмкін.
  

Ондай қаржылық есеп беруді шоғырландыру мақсатында ма-ңызды операциялардың немесе осы даталар аралығында жүргізіле-тін басқа да оқиғалар нәтижесінде болатын өзгерістерге түзету енгізіледі.

Шоғырланған есеп беру нысаны Қазақстан Республикасы Үлт-тық банк белгілеген мерзімде ұсынылуы керек және міндетті түрде тәуелсіз аудиторлармен расталуы керек. Бас банк мәліметтерді Үлттық банк белгілеген тәртіпте және тиісті талаптарға сай жариялайды. Еншілес ұйымның шығуынан алынған сома мен оның активтерінің есептен шығару күніндегі міндеттемелерді шегеріп тастағандағы баланстық құндарының арасындағы айырма табыстар мен шығыстар жөніндегі шоғырландырылған есептілікте табыс немесе еншілес кәсіпорынның шығуынан болған зиян ретінде танылады.

Халықаралық стандартқа (ҚЕХС-27) сәйкес бас банктердің және еншілес ұйымдардың қаржылық есептілігі, активтердің, міндеттеме-лердің, капиталдың, табыс пен шығыстың ұқсас баптарын қосу арқылы жолма-жол біріктіріледі.

• 
  әрбір еншілес ұйымдарға салынған бас компания инвести-циясының баланстық құны және бас компанияға тиесілі әрбір еншілес ұйымның капиталының бір бөлігі есептен шығарылады (22 ҚЕХС);
  
• 
  қосылған еншілес ұйымдардың есептік кезендегі таза пайда-дағы аздық үлесі, бас компанияның иелеріне тиесілі таза пайданың саласын көрсете отырып, топтар пайдасын түзету үшін пайдаланылады және есептеледі;
  
• 
  қосылған еншілес ұйымдардың таза активтеріндегі аздық үлесі жиынтық баланста бас компаниялардың акционерле-рінің капиталымен міндеттемелерінен бөлек көрсетіледі және есептелінеді.
  

• 
  «Үйымдардың бірігуі» 22 ҚЕХС сәйкес есептелген бастапқы бірігу күніндегі сомалар;
  
• 
  бірігу күнінен бастап жүргізілген үйымдардың капиталын-дағы өзгерістердегі аздық үлесі.
  

Дт 1471 «Еншілес ұйымдарға инвестиция» 85000

Кт 1001 «Кассадағы қолма-қол ақша» 85000

Бас және еншілес компанияның баланстағы мәліметтеріне түзету енгізу үшін келесі жұмыс кестесін қүру керек.

Аздық үлесі шоғырланған баланстық есепте міндеттемелері мен бас кәсіпорынның акционерлік капиталынан болек көрсетілуі керек.

Мысалы, бас компания еншілес ұйымдарының 80% акциясын жалпы құны 68000 мың теңгеге сатып алды. (80%х8500). Акцио-нерлердің аздық үлесін ескере (эллиминирование) отырып аластау жүргізіледі. Еншілес ұйымдарға барлық инвестиция (68000 мың тг) оның акционерлік капиталынан (85000 мың тг) алынып тасталы-нады және айырмасы аз (17000 мың тг) үлесті қүрайды.

Шоғырланған баланста аздық үлесі екі әдіспен ұсынылуы мүмкін: біріншісі - оларды ұзақ мерзімді міндеттемелер мен акционерлік капитал арасында орналастыру, екіншісі - (23-кесте) акционерлік капиталды бас компанияның капиталынан және акционерлердің аздық үлесінен түратындай ұсыну.

Шоғырландырылған есепке келесідей шаруашылықішілік опера-циялар эсер етеді:

• 
  бас және еншілес компаниялар арасында жүзеге асырылатын тауарлар мен қызметтерді сату және сатып алу;
  
• 
  қарыздар, дебиторлық борыштар, осы компаниялар арасын-дағы облигациялық міндеттемелер бойынша пайдалар мен зияндар;
  
• 
  шаруашылықішілік мәмілелер бойынша пайдалар мен зияндар.
  

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі