Мазмұны ғаббасов 2-15 бет. Болғамбаев 16 Бірімжанов Ғазымбек
Сұрақ: Ол сол кезде қызмет істеп жүр ме еді?
жүктеу/скачать 1.72 Mb.
|
Сұрақ: Ол сол кезде қызмет істеп жүр ме еді? Жауап: Иә, ол өзінің жұмысында болатын. Күншығыс баспасының қаражат жағдайы өте нашар болатын. Сұрақ: Басқалардан көмек көрсетілді ме? Жауап: Жоқ. Сұрақ: Байтұрсынов қай жылы қаражат аударды? Жауап: Өткен жылы Бөкейхановқа көмек ретінде 20 сом бердім, ол қолына еп.-тимегенін білмеймін. Сұрақ: Әйтеуір сіз бердіңіз ғой. Жауап: Алған-алмағанын білмеймін. Сұрақ: Ол қаражатты кім жиды? Жауап: Мен Қадырбаевқа бердім-ау деймін. Сұрақ: Яғни ақша нақты бір адамның қолына жинақталғаны ғой. Жауап: Байтұрсынов Мәскеу арқылы жүріп, еп. еп керек болатын. Дулатов не Қадырбаев оның өте кірпияз адам екенін ескерткен, сондықтан да алды е, жоқ па, білмеймін. Біз жан-жаққа еп.а. Сұрақ: Тағы кімге көмек бердіңіз? Жауап: Әуезовке 70-80 сом аудардым. Одан қаражатқа өте еп. боп жүргені туралы хат алдым. Біз 10 теңгеден жиып бердік. Одан басқа ешкімге ақша еп.аці жоқ. Сұрақ: Сіздердің араларыңызда жер мәселесі туралы сөз қозғалды е? Жауап: Жоқ. Сұрақ: Өткен жылы келген Швецов есіңізде ме? Жауап: Өткен жылы емес, одан арғы жылы келген. Оның зерттеулері сынға ұшырағаны есімде. Сұрақ: Кім тұрғысынан? Жауап: Халық комиссарлар кеңесінің жоспаралу мекемесінде өткен кеңейтілген мәжілісінде. Сұрақ: Сұлтанбековтің іссапары алдында жер мәселесі туралы сөйлестіңіздер ме, Омаровпен араларыңызда қандай әңгіме болды? Жауап: Омаровпен өткен жылы кездестім. Мен кеңсемде жұмыс істеп отырғам. Дулатов екеуі еп.. Ертеңінде демалысын пайдаланып, педтехникумдағы оқуын бітіруге Ташкентке баруды жоспарлады. Ол содан әрі Қостанайға жүрмекші болды. Мен шығарып саламыз дедім. Ол 3-5 адамды бақшаға алып барды, біз сыра іштік, тамақтандық. Бұл 1927 жылдың еп. болатын. Омаровпен арадағы жалғыз кездесуім бұл. Сұрақ: Омаров пен Сұлтанбековтің іссапары туралы сөз болды е? Жауап: Әңгіме еп. жоқ сияқты. Сұрақ: Бөкейхановтың демалысқа баратыны белгілі ме еді? Жауап: Жоқ. Сұрақ: Сіз ол туралы еп. білдіңіз? Жауап: Өткен жылы күзде мен Омаровтан олардың Челябинскідегі бір қазақ ауылында демалғанын еп.ац. Сұрақ: Тек Омаровтың сөзінен ғана е? Онда не еп. сөйлескенін айтты е? Жауап: Ештеңе де. Тек Бөкейхановтың айтқан анекдоттарын ғана айтты. Сұрақ: Ақаев пен Байтұрсынов ұйымдастырған банкет Бөкейхановтың келуіне байланысты е? Жауап: Бөкейхановтың қашан келгенін білмеймін. Ол өте кірпияз адам. Ешқандай банкет еп. жоқ. Сұрақ: Ол туралы сіз ештеңе еп.ац жоқсыз ба? Жауап: Сізден еп.ац рет естіп отырмын. Сұрақ: Өткен жылы қай уақытта демалыста болдыңыз? Жауап: Шілденің аяғында ғой деймін. Сұрақ: Қызылорданың жаңалығын айтқан жоқсыз ба? Жауап: Жоқ, есімде жоқ. Сұрақ: Жер мәселесі туралы да сөз қозғамадыңыздар е? Жауап: Жоқ, Сұрақ: Биыл кімнің үйіне тоқтадыңыз? Жауап: Көлік болмағандықтан да Семейде еп.а қарындасымның үйінде 2 күн еп.. Қозыбағаров пен Бейсембиновты көрдім. Сұрақ: Шығарып салды е, қарсы алды е? Жауап: Жоқ, мені қарындасымның күйеуі қарсы алды. Сұрақ: Неге сіз тәргілеуді жақтайсыз? Жауап: Демек, тұрғындарды экономикалық әлсіреуге алып келген коммунистер мен ұлтшылдардың арасындағы алшақтық мәселесі жөніндегі пікірімнің солай болғаны. Сұрақ: Демек сіз бұл мәселе жөніндегі партияның тактикасын қолдайсыз ғой. Жауап: Сол үшін мені кейбір жолдастарым жазғырды да. Сұрақ: Сізді жазғырғандар кім? Жауап: Оны еске алудың қажеті шамалы. Сұрақ: Олар өздерінің наразылықтарын неге негіздеді? Жауап: Бұған олар да қарсы емес, бірақ та бұл жобаның беті басқа жаққа бұрылып барады еп. есептейді. Сұрақ: Қандай бағыт туралы айтты? Жауап: Әйтеуір бір әңгіме арасында еп. мен әлсіздің ара жігі ашылу үшін бұл жобаны жүзеге еп. керектігі айтылды. Сұрақ: Сонымен еп. не үшін жазғырды? Жауап: Оның бұл мәселеге қатысы жоқ. Сұрақ: Неге, оның тура осы мәселеге тікелей қатысы бар. Жауап: Менің ештеңе айтқым келмейді, оның бұл мәселеге еш қатысы жоқ еп. есептеймін. Айтқанымды растап қолымды қойдым (Ғаббасов). Тергеуші … Саенко». 1929 жыл. Қаңтар. Ғаббасов Халелдің тергеу хаттамасы. Сұрақ: Сіз Малеевпен неше рет кездестіңіз? Жауап: Мен е 1917 жылы желтоқсанда көрдім, одан кейін кездескен емеспін. Сұрақ: Онымен арадағы қарым-қатынасыңыз қандай еді? Жауап:Ешқандай да. Сұрақ: 1917 жылы әскери бөлім оқшауланып қалды. Сол кезде… Жауап: Онымен ешқандай да маңызды байланысым еп. емес. Сәрсеновтің үйінде ғана көрдім дедім ғой. Сұрақ:1919 жылы Валидовпен байланыс жасадыңыз ба? Жауап:Бұл туралы мен ештеңе айта алмаймын. Мүмкін сырттай байланыстардың болуы. Сұрақ: Сәрсенов Валидовке жете алды е? Жауап: Нақты айта алмаймын. Менің Валидовтің кеңес өкіметі жағына шыққанын 1919 жылы білдім. Сұрақ: Дулатовтың әскери …туралы ұсынысын қалай білдіңіз? Жауап: Дулатовтың өзінен еп.ац. Омбы мен Семей жағынан қолдау көрсетілді. Сұрақ: Мәселе қай тұрғыда талқыланды? Жауап: Маған Ермеков, Байтұрсынов, Дулатов талқылады еп. хабарлады. Сұрақ: Оны Байтұрсынов білді ме? Жауап. Нақты білмеймін. Одан бас тартты. Сұрақ: Нақты еп.а бас тартты? Жауап: Демек Байтұрсынов, Дулатов тағы басқалар бас еп.. Сұрақ: Басқалардың бас тартқанын сіз білдіңіз бе? Жауап: Қазір есімде жоқ. Ескі қызметкерлердің бәрі де… Сұрақ: Сізді сырттай іске тартқанын еп. білдіңіз? Жауап: Айтқым келмегендіктен емес, тіпті есімнен шығып кетіпті. Сұрақ: Жасақтауды қандай дәрежеде жүргіздіңіздер? Жауап: Мен сізге айттым ғой, біреу ананы, біреу мынаны ұсынды. Сұрақ: Жасақталған адам ретінде сізге нақты ұсыныстар жасалды е? Жауап: Маған ешкімде ұсыныс жасаған жоқ. Сұрақ: Сәдуақасов қандай ұсыныс жасады? Жауап: Сәдуақасовты мен КирЦИК-тің Омбыдағы кеңесінде көрдім, одан кейін онымен кездескен емеспін. Сұрақ: Онда Валидов туралы сөз еп. жоқ па? Жауап. Жоқ. Сұрақ: Бұл бағытта (Сұрақ пен жауаптың мазмұны бұлыңғырлау. Әңгіме 1917-1919 жылдар арасындағы Алаш идеясы мен „Алашорданың” құрылуы, еп.аці жариялау және Алашорданың кеңес жағына еп туралы болып отырған сияқты. – Т.Ж) не істедіңіз? Жауап: Бұл бас ауыртатын мәселе емес. Егерде сіз маған қысым жасай берсеңіз, онда мен бұл идея туралы еп. таласына дайынмын. Сұрақ: Бұл идеянның кең тарағаны сізге қалай мәлім болды? Жауап: Бұл идея жастардың арасында кең таралған. Сұрақ: Ол кімнен басталды? Жауап: Айта алмаймын, есімде жоқ. Сұрақ: Қайдан білдіңіз, нақтылай түсіңіз. Жауап: Білмеймін, еп. басқа ештеңе айта алмаймын. Сұрақ: Оларды әшкерелеу керектігін қалай білдіңіз? Жауап: Бұл туралы кеше сізге айтқамын. Бұл біздің ұлтымыз үшін өліммен тең. Өзара еп. алыстық, тарихи деректерді келтірдік, Колчак тұсындағы оқиғаларды мысалға алдық. Бұл тарихи кезең үшін жастар да жауап беретін болады дестік. Егерде олар ол жолмен (кеңес жағына – деген емеуірін сияқты – Т.Ж.) кететін болса, біз оларды сөзсіз әшкерелейміз дестік. Бұл біздің тарихи міндетіміз дестік. (Бұдан кейін сұрақ-жауап берушілерге ғана мазмұны мәлім мәселелер туралы айтылады. Онда жастардың жауапкершілігі, кімнің еп.а екендігі, Бөкейхановтың, Байтұрсыновтың, Дулатовтың, Ермековтің, Бірімжановтың, Семейдегі, Орынбордағы, Қызылордадағы іс-әрекеттері, 1918-1921 жылдар арасындағы Семейдегі мәжілістердің мазмұны, алаш қайратекрлерінің Семейге жиналуының себептері, Ғазымбек Бірімжановтың Семейдегі ағасы Ахмет Бірімжановқа еп. сұралады. Олардың бәріне Х.Ғаббасов қысқаша „есімде жоқ, білмеймін” деген сияқты екіұшты жауаптар қайтарады – Т.Ж). Осыдан кейін тергеу ісіне „Алашорда” үкіметінің Семейдегі іс-әрекеті, Сібір үкіметімен байланысы, большевиктермен арадағы қақтығыс туралы қолмен жазылған құжат тіркелген. Мұнда „Сарыарқа” газетінің редакторы Имам Әлімбековтің ақгвардияшылар тарапынан тұтқындалғаны, Х.Ғаббасовтың берген жауабында айтылған оның большевиктерге қарсы бағытталған астыртын жұмыстары, алаштың әскери жасағын құрудағы еңбегі баяндалып, тұтқыннан босату туралы өтінген бұл құжаттың соңына Саенко: «Имам Әлімбеков осы уақытқа дейін Семей өңірінде еркіндікте жүр. Оны біздегі құжаттарға сүйеніп тұтқындау керек» - деген ескерту жазған. „Алашорда” жасағының құрылуы, астыртын ұйымның жұмысы, большевиктер мен ақтардың, қазақ жасағының қақтығысы туралы толық мағлұмат беретін бұл құжаттың маңыздылығын есте ұстасақ та, назарымызды тергеу ісінен бұрып әкететін болғандықтан да е бұл арада пайдалануды артық санадық. Тергеу ісіне еп. өзге де жанама айғақтар тіркелген. 1928 жылы 28 желтоқсан күні Х.Ғаббасовқа тергеу ісінің аяқталғаны туралы хабарлайды. Бірақта нақты шешімді айтпайды. Өйткені тура сол кезде өзге бір камерада Д.Әділев „Алашорданың” контрреволюциялық астыртын еп. және тәргілеуге қарсы қырда көтеріліс ұйымдастыру үшін Х.Ғаббасовтың Семей өңіріне жіберілгені туралы „көрсетіндісі” жазылып жатқан. Міржақып Дулатов та тұтқындалған еді. Сондықтан да Х.Ғаббасовтың сот процесін күткені және ақталып шығу туралы ұмтылысы тұтқын адамның санасындағы үміт дүниесі ғана еді. Ол барлық жайды түсініп, ОГПУ-дің саяси өкілі Волленбергтің атына мәлімдеме жазды. Осы мәлімдемеден ғана Х.Ғаббасовты не үшін түрмеге жапқаны, қандай айып тағылғаны, оған куә ретінде өзінен сәл ғана бұрын қамаққа алынған Е.Омаровтың жауабы айып ретінде тағылғаны анықталады. 1929 жылы 25 қаңтар күні Халел Ғаббасов Волленбергтің атына тағы да қосымша хат жолдап, онда: «Осы жылғы 9-10 қаңтар күні сіздің атыңызға жазылған өтінішті және Омаров жолдасқа жазылған ашық хатты ГПУ-дің Шығыс бөлімінің бастығы Петров арқылы сізге жолдап едім. Олар сіздің қолыңызға тапсырылмаған сияқты. Өйткені олардың бірде-біреуінің нәтижесі туралы мағлұмат алмадым. ОГПУ – кеңес одағындағы еп.а-бір әскери және ішкі тәртібі қатаң мекеме болғандықтан да маңызды құжаттардың жоғалуы мүмкін емес. Сондықтан да тиісті адамдарды жауапқа тартып, мен үшін аса маңызды мәлімдемелерді оқып шығып, жауабын беруіңізді өтінемін. Бұл тек менің ғана басымнан еп. отырған жоқ, еп. ортақ жай» – еп. талап қояды. Әрине, бұл мәлімдеме де Петровтың қолына түсіп, ол Х.Ғаббасовқа өзінің „өкпесін” айтып, қателігін мойындап хат жазуға мойынсындырса керек.. Төмендегі: „1929 жылы 25 қаңтар күнгі менің идеологияма түсініксіздікпен әрі сенімсіздікпен қарайтындығыңызды білдірген сіздің ескертуіңіз маған төмендегідей түсінік еп. мәжбүр етіп отыр. Мен өзімнің саналы өмірімнің барлық кезеңінде өз халқымның азаматы болуға тырыстым және е тарихи қаналудан азат етудің жолын іздестірдім. Өз ұлтыма нақты көмектесудің мүмкіндігі 1917 жылдан кейін ғана еп.. Менің ол кездегі идеологиям сол дәуірдің психолгиясынан туындады. Тарих толқынында езілген барлық қазақ халқын мәдениетке, экономикалық жетістікке жеткізуді мақсат еп.. Менің негізгі идеологиямды анықтаған еп. осы. Менің мақсатым да, саяси қайраткерлігім де соған бағытталды…” – еп. басталатын түсіндірмесі еп.а күдікке жол береді. Түсініктің еп. кейінгі мазмұны төмендегідей: ХАЙРЕТДИН БОЛҒАМБАЕВ ОГПУ-дің Шығыс бөлімінің бастығы жол. Петорвқа берге жауабы. Тергеу барысының хаттамасы ауызша жазылған болуы керек, сөз, еп. қайталаулар, аяқталмаған ойлар, жанама түсініктер, өзара байланыссыз мәтіндер орын алыпты. Алашордашыларға тағылған негізгі айыптың бастысы болғандықтан да сұрақ-жауаптың жалпы желісін сақтай отырып, мазмұндап беруді жөн көрдік. „1922 жылдың көктемінде Оқу ағарту комиссариатының баспасөз бөлімінің атынан Орынбордан Ташкентке іссапарға аттандым. Сонымен қатар Бөкейхановтың, Байтұрсыновтың, Сәрсеновтің атынан Бұхара халық республикасындағы Валидовпен келісім жүргізу туралы тапсырма алдым, олар хат жазып берді. Мұны Орынборда Әлібек(ов - ?) пен Омаров қана білді. Ташкентке келген соң Дулатовқа хабарластым. Бұқараға келісімен Оқу-ағарту комиссары Әріптің (Арифов – ?) бөлмесіне жиналды. Ол Валидов тұратын бір өзбектің үйін көрсетті. Валидов ұлт саясаты жөнінде айтты, қазақ ұлтшылдары үшін бұл ешқандай жаңалық емес еді, башқұрттардың қазақтармен байланыс жасауы халықтардың ынтымақтастығын сақтау үшін керек деді. Сонымен қатар өзінің Каспий теңізіне дейін түйемен жеткенін әңгімеледі, келесі күні Бұқараға барып еп. өзіне шақыратынын айтты. Бізбен кімдердің болғанын білмеймін. Ертеңінде біз оның пәтеріне келдік. Мен онда 1,5-2 сағаттай болдым. Алғашқы кездесуден кейін ол менің назарымды онша аудара қойған жоқ. Содан кейін онымен кезхдескемін жоқ. Бір апта ауруханада жатып, Ташкентке қайттым. Әділов сонда қалып қойды. Ташкентте кімдерді көргенім есімде қалапты, Халел Досмұхамедовпен, Бірімжановпен кездестім. Дулатов Ташкентте жоқ болатын. Құрылтайдан кейін Ташкентте бір-ақ рет болдым». Жауаптың соңына «1929 жыл 29 қаңтар» еп. көрсетіліп, қолын қойған. Тергеу ісіндегі жауаптардың жазбалары ретке келтірілмеген. Әр түрлі қолтаңбамен жазылған. Мысалы, жоғарыдағы жауап 26 қаңтар күні қағазға түскен сияқты, ал екінші кісінің қолымен жазылған айғақта «29» еп. көрсетілген. Арасына қиылып, желімделіп қосылған. Тергеу барысында әр еп.а нақтылайтын сұрақтар қойылғандықтан да келесі жауаптар алдыңғы айтылғандарды толықтырып, нақтылай түседі: „1922 жылдың наурыз-сәуір айында Бөкейхановқа е, Байтұрсыновқа е Валидовтен хат еп. еп. еп.ац. Нақты қайсысына тиісті екені есімде жоқ. Менің Байтұрсыновпен таныстығым жақсы болатын және ол жеке пәтерде тұрды. Өте сирек баратынмын. Оған барсаң не ұйықтап жатады, әйелі: «Түнде кеш жатты» - еп. оятпайды, не жазу жазып отырады. Негізінен ол өзі сөзге сараң адам. Оған сұрақ беріп сөйлетпесең, өзі сөз бастамайды. Ал Бөкейхановпен сөйлесу әлдеқайда жеңіл. Бөкейханов өзінің Валидовтен хат алғанын, онда оның арнайы адам жіберуді өтінгенін айтты. Бір жолы мені Сәрсенов өз бөлмесіне шақырды. Кіріп барсам Бөкейханов пен Әділев отыр екен. Олар хаттағы өтінішіне орай мені Валидовке жіберуге ұйғарып отырғандарын хабарлады. Мен өз орныма Сәрсеневті ұсындым. Олар маған: «Ол Оқу-ағарту комиссариятында жауапты қызметте, оның Бұқараға еп. өзге адамдардың күдігін тудырады, сондықтан да болмайды» - десті. Ақыры мен келістім, Әділев те өзін менімен қоса жіберуді өтінді. Бөкейханов: Валидовтің қандай е бар екен, жоспары қандай, соны білуді және ешқандай уәде бермеуді, еп.-білгенімді Бөкейхановтың өзіне ғана мәлімдеуімді тапсырды. Әділев Ташкентке барып, Валидовті Бұқараның қайжерінен еп. болады, оған қалай жолығу керек, соны біліп, мағлұматтарды алдын-ала дайындап қою үшін Ташкентке жүріп кетті.
Хайретдин Болғамбаевтің өзге жауаптарының негізгі өзегі осы. Бөкейханов, Байтұрсынов мойындамаған не «мән бермегенсіп қараған» бұл оқиғаның шындыққа жанасымы қандай? Тергеу жауаптарының өзгенің қолымен жазылуына еп. Д.Әділевтің өзін-өзі қайраткер ретінде көрсетуге тырысқан қисынсыз да жүйесіз жауаптарымен сәйкес келсе де, Х.Болғамбаевті қоқан-лоққы көрсетіп, мәжбүрлеп айтқызды е, деген бұл мәселеге орай көптеген күдік ұялаған еді. Сондықтан да жиырма жылдан астам уақыт бұл айғақтарды жария етпей келіп ек. Тергеу ісімен үстірт танысқандар, не өзге мәліметтерге сүйеніп еп. қорытыушылар бұл жағдайды әр қисын да түсіндіріп жүр. Біз төрелік айтпаймыз. Тек тергеушіге берілген жауаптарды іріктеп тарихшылардың назарына ұсынамыз. Тергеудің жалғасы. Мұнда алдыңғы жауаптардан туындаған сұрақтар қойылып, нақтылана түскен. „1.Бұқараға баратын мандатты кім жазды, е білмеймін. Бөкейханов, Байтұрсынов, Биахмет Сәрсенов берген мандатта ешқандай жасырын тапсырма жоқ, менің „Алашорда” атынан барғанымды сендіру үшін ғана жазылған. Тапсырма: Валидовтің қандай жоспары бар, соны біліп келу ғана болатын. Ескі таныстарының атынан келгендіктен де Валидов маған сенді. Бір башқұртпен бірлесе жұмыс істеу туралы айтты. Ол адамның кім екенін де білмеймін, атын да ұмыттым. Валидов кейін қайда кетті, басмашыларға кетті ме, жоқ Мәскеуге кетті ме, ол жағын да білмеймін. 2.Партия мектебінің оқытушысы Жұмабаевпен жалпыға ортақ мәселе жөнінде сөйлесіп жүрдім. Астыртын әдеби үйірме жөнінде ешқандайда әңгіме еп.ац емеспін. 3. Әділевке 1926 жылы қазақ театрының директоры болып тұрғанда бір қысқа хат жаздым. Одан қысқа ғана жауап алдым». ҒАЗЫМБЕК БІРІМЖАНОВ «24 қаңтар 1929 жыл. Мен 1896 жылы тудым, 1914 жылы реальдық еп.ація оқыдым, одан кейін еп.ац қара жұмысқа тартылғандарға көмектесу үшін Киевке бардым. Қазақтарды көпшілігі орысша білмейді, сондықтан да еп.ац баруды қоғамдық парызым еп. есептедім. Жоғары оқу орнына түсудің реті келмеді. 1917-1918 жылдары Орынборда болдым. Менің қалыптасқан тұрақты көзқарасым еп. емес. Бар ойым – оқу болғандықтан да қазір де саяси іске шорқақпын. 1918 жылы Торғайға бардым. Сол кезде Тұнғашин мен Жанкелдин ұсыныс жасады. Уезд комиссары Аравин болатын. Онда тұрақты өкімет те, өзара бөлінушілік те жоқ болатын. 1918 жылы мен Орынбордағы „Алашордашыларға” қосылдым. Басшылары Бөкейханов, Байтұрсынов, Қаратілеуов еді. Оған дейін «Алашордашылардың» ешқайсысын білмейтінмін. Нақты бір қызмет атқарғамын жоқ. Қызыл әскерміз еп. келгендер қазақтарды тонап, аттарын тартып алып жатты. «Алашорданың» жасағы бар болатын. Жанкелдинмен келсім жүргізіп, Байтұрсыновты Мәскеуге жіберді. Сол кезде казак полкі сау ете қалды. Баратын жер қалмады. Біз казактардың еп.ац мойындауға мәжбүр болдық. Мені Колчакқа жұмсап жіберді. Неге ондай тапсырма бергенін білмеймін. „Алашорданың” тапсырмасын орындауға тырыстым. Бұл 1919 жылдың еп. болатын. 1919 жылдың басында Валидовке жіберді. Валидовтің „Алашорда” үкіметін қолдауын өтініш етті. Орынборда „Алашорданың” әскери кеңесі еп. жатқанда Валидов те сонда болды. Ол ешқандай көмек көрсеткісі келмеді, қазақтармен арадағы байланысы да нашарлады. Содан кейін кеңес өкіметі жағына шығу ресми түрде шешілді. Торғайдағы әскери кеңес қарусыздандырылды. Кеңес жетекшілері Дулатов, Сейдалин, Қадырбаев Семейге кетті. Туған ағам сонда – Семейде тұрғандықтан да мен де Семейге келдім. Семейде Бөкейхановты, Қозыбағаровты кездестірдім. 1921 жылдың басында губревкомға орналастым. Қайтадан Орынборға, одан Ташкентке келдім. Бұл 1921 жылдың күзі болатын. Дулатовпен бұрыннан таныс едім. Ол мені газетке орналастырды. Мен Дулатовпен еп. тұрдым. 1922 жылы еп. шет еп оқуға еп.а. Онда Валидовпен бірнеше рет ескі таныстар есебінде кездестім. Оған ешкімнен ешқандай хат-хабар тапсырғамын жоқ. Шет елдегі өзбектердің ұйымы туралы ештеңе білмеймін. Мәдениет жөнінде бір бірлестік болатын. Олар кілең бұқаралықтар еді, ал мен жалғыз қазақ болғандықтан да, олармен байланыс жасаудың еш қажетттігі болмады. Германияда татар және еп. комиссиясы бар, ал тәуелсіз Түркістан мекемесі еп.а еп.ац жоқ. Елге қайтқанда Валидовтан ешкімге ешқандай да хат әкелген емеспін. Қызлордаға келген профессорды еп.ац бе, жоқ па, деген сұраққа жауабым: Оның аты Клайн, оның осында келгенін және Оқу-ағарту комиссариятының қазақ мәдениеті қоғамы арқылы мені іздестіріп жүргенін естіп, кездестім. Ол Қазақстанды араламақшы екен, маған еріп жүруді өтінді, мен бас тарттым”. Бұл күнгі тергеу осымен аяқталған сияқты. АХМЕТСАПА ЮСУПОВ
„Мен Ташкент қаласына 1921 жылы ақпан айында Қазақ ревкомының атынан Жанкелдиннің тапсыруымен Шығыс халықтарының арасына еп жүргізу үшін жіберілген „Қызыл поездың” құрамында келдім. Онда Дулатовпен, Бірімжановпен бір пәтерде тұрдым. Бірімжанов Бұқараға барып еп.. Не үшін, ол жағын білмеймін. Ол онда „Ақ жол” газетінде істейтін әрі оқитын. Редакцияда тұрақты істеді. Мен де „Ақ жолда” жауапты хатшы міндетін атқардым. Әділевпен мен 1921 жылы Ташкентте құқық жөніндегі лектор болып жүргенде таныстым. Болғамбаев содан кейін еп.. Әділевтің қайда тұрғанын білмеймін. Ол Қожановқа барып еп.. Содан кейін мен е 1926 жылы қазақ театрында директор болып тұрғанда бір-ақ көрдім. Қайтып жүздескен емеспін. Ауылда жүр еп. еп.ац. Қай ауылда еп., ол жағынан мағлұмсызбын. Ташкентте түскен суретке келетін болсақ, Дулатовтың Семейге жүруіне, Бірімжановтың Бұқарадан келуіне орай түстік. Суретке түскендер Халел, Жаһанша Долсмұхамедовтер, Омаров, Болғамбаев Хайретдин, Жәленов Кәрім, Бірімжанов, Дулатов , еп. басқа Тынышбаев пен Құралшин болды-ау деймін». Тергеудің үкімі бойынша: «төтенше комиссияның алашордащылардың ішіне енгізілген тыңшылық қызметін атқармағаны, дер кезінде хабарламағаны үшін» айыпталып, ең жоғары жазаға кесілген. Бұд мәліметті қалай түсінуге болдады? «Сексоттықтан» бас тартып, сыр сақтағаны үшін алғау керек пе, жоқ, алашқы тыңшы болуға келікені үшін қарғау керек пе? Бұған анық жіп таға алмадық. Саяси еп., астыртын ұйым жұмысы неше түрлі әдіс-тәсілге, амал-айлаға құрылады. Соның ішінде: «Алашорда» мүшелерінің соңынан қойылған аңду мен тыңшылық әрекеттерін біліп отыруы үшін оның «төтенше мекеменің сеніміне» әдейі кіргізілуі де мүмкін. Гүлнар Міржақыпқызы Дулатова апай бұл мәліметті алғаш естігенде қатты мазасызданып, Ахметсафаның ақ жарқын мінезін, балажандылығын айтып, «Алашордаға» тыңшылық жасауға әйелі … де, бажасы Міржақыптың да мүмкіндік бермейтініне сендірген еді. Кейін тергеу ісімен тереңдей таныса келіп, сұрақ-жауаптарының астарына еп., жоғарыдай пікірімізді білдіргеде: «Бұл әбден мүмкін» – екендігіне келісті. Қаралау үшін де, алғау үшін де емес, тек тергеу ісіндегі еп.а жеткізу үшін ғана құлаққағыс жасай кетуді жөн көрдік. МЫРЗАҒАЗЫ ЕСПОЛОВ (Барлық құжаттарда Испулов) Қызылорда. 1929 жыл. Торғай ауданы, Аманкелді уезі Жолдыбай ауылында тудым. „Алаш” партиясының мүшесімін. 1916-шы жылға дейін мұғалімдік еп., содан кейін Қазақ педагогикалық мектептерінде, мемлекеттік банкте еп.аці болдым. Әйелім, үш балам бар. Одан басқа 4 адам менің күтімімде. „Алашорда” ісіне 1919 жылғы Тройцкі қаласында араластым. Сол жылы үш рет бір тәуліктен түрмеге жабылдым. Азамат соғысы жылдарында Торғай облыстық кеңесінің төрағасы болдым. жүктеу/скачать 1.72 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|