Мазмұны ғаббасов 2-15 бет. Болғамбаев 16 Бірімжанов Ғазымбек
жүктеу/скачать 1.72 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Бұл ойымның барлығын Сәдуақасовқа ашық айттым және Әуезовтың ұсынысын қабылдауға түбегейлі қарсы болдым. Мен оған демалыс алып ІІІ том. 174-бет. Блокнот.
- Келесі күні ол демалыс алды да Мәскеуге жүріп кетті… ( 2 т. 210 б.)
- ІІІ том.175-бет. Блокнот.
- Келесi күнi ол демалыс алды да Мәскеуге жүрiп кеттi…
- адамдар оның құрамына еп. боп еп. деген ұсыныс (ұмытпасам Әуезов) түс i рд i . Ол бұл п i к i р i
- болады – еп. дәлелдемек болды. Бұл ұсыны i ш i нара ғана қабылданды. Меңдешев төраға, Байтұрсынов пен Әуезов төрағаның орынбасары болып сайланған бұл комиссияның мүшел
- Мен бұл жиналыста сөйлегемін жоқ.
- «Сөйтсе, соңғы уақытта олар (Сәдуақасов пен Әуезов Кенжинмен, Мырзағалиевпен, және Әл i бековпен б i р i г i п) еп i ст i
- көнд i р i пт i , Асылбековт i өздер i не қаратып, кейб i р еуропалық қызметкерлерд i ң де көз i
«Бірде ол (Сәдуақасов-Т.Ж.) менің бөлмеме келді. Бұл құрылтай өткеннен кейінгі 11-12 тәуліктің бірі болатын. Ол әңгімені сондай салмақты зілмен бастады. Ол: отаршылдар мені қудалауын тоқтатқан жоқ, керісінше, мені партиядан шығарып тастатуы да мүмкін – деді. Сондықтанда – деді ол, - бір батыл қадам жасағым келеді, бірақ не істерімді өзім де білмеймін. Әуезов маған Ташкентке ауыс, содан әрі басмашыларға қосыласың – деп ұсыныс жасапты. Әуезовтің бұл ұсынысын қабылдауға қарсы еместігін, бірақта ол туралы менің пікірімді білгісі келетінін айтты.(209-бет.) Мен Смағұлға не айтарымды білмедім. Оның жағдайының сондай қиын екенін және көңілінің қобалжып жүргенін білетінмін. Алайда менің оның дәл осындай ойда жүргенін жәнебамашыларға қосылып кетуге келісім бергенінен мүлде хабарсыз едім әрі ондай арандатуға көне қояды деп ойламағанмын. Маған дәл осындай келеңсіз кеңес берген – обком партияның мүшесі және КЦИК-тің саяси секретары Әуезовтің пікірі түсініксіз,оғаш көрінді. Мен біздің мақсатымызды (ұлт мәселесі жөнінде жүргізіп отырған партияның бағдарламасын) басмашылардың мүддесімен сәйкестендіре алмадым. Мен өзімше, осындай кеңес берген Әуезов әлдебір шірік мақсатты көздеді ме деп ойладым. Сонымен қатар, осы пиғылы арқылы ол Сәдуақусовты құртып, біздің арамыздағы көсем өзі болғысы келдіме екен деп топшылаймын. Себебі: ол кезде біздің мақсатымыз ортақ ьолса да, әрқайсымыздың жершілдік, рулық тұрғыдан алғанда да жекелеген ішкі мүддеміз бар ед: Әуезов – семейлік еді, ал біз – Сәдуақасов екеуміз- ақмолалық едік. Соңғы мәселе – Әуезовтың көкейін тескен шешуші мәселе сияқты боп көрінді маған. Бұл ойымның барлығын Сәдуақасовқа ашық айттым және Әуезовтың ұсынысын қабылдауға түбегейлі қарсы болдым. Мен оған демалыс алып ІІІ том. 174-бет. Блокнот. Мәскеуге бар, одан ауылға барып тынық, жақсылап тұрып демалған соң жұмысыңа қайтіп ораларсың- деп кеңес бердім. Содан кейін тағы да: мүмкін сенқайтып келгенше басшы адамдардың саған деген көзқарасы өзгерер, сөйтіп бұрынғы жұмысыңды істей бересің-дегенді айттым. Бұған қоса мен: соңғы кезде сенің беделің өте қатты өсіп келеді, жаңа ғана өткен құрылтайда сен өзіңнің жаңа жақтастарыңды таптың, сондықтанда өз болашағың үшін мазасызданудың қажеті жоқ- деп оны жұбаттым… …Келесі күні ол демалыс алды да Мәскеуге жүріп кетті… ( 2 т. 210 б.) Бұл оқиғадан кейін мен Әуезовке күдікпен қарайтын болдым. Ол менің көз алдымда екіжүзді боп елестеді: бірінші Әуезов- партия мүшесі, жауапты қызметкер, ақылды кісі, біздің көзқарасымыздың көсемдерінің бірі, ал екінші Әуезов-бірінші адамның қасиетіне ие, бірақта, әлдебір астарлы оймен жүрген сияқты көрінді. Соңғы күдігімді мына жағдай, “Еңбекші қазақ” газетінің №1 санын шығарған кездегі оның іс-әрекеті дәлелдей түсті. “Еңбекші қазақ” газетінің №1 санында Қазақ Төңкерісінің 4 жылдығына арналған менің бас мақалам жарияланды. Ол мақаланы мен 10 күн бойы жаздым.(Ол манің өмірімдегі жазған 1 мақалам еді), онда мен өзімнің сол кездегі көңіл-күйімді жеткіздім. Онда Ұлы Қазан Төңкерісінің Ұлы маңызы, оның жеңістері, Қазақстан республикасының табыстары, Қазан Төңкерісінің төлі боп келетін Қазақстан Республикасы, оған қарсы күрескен алаш-ордашылардың ақымықтығы тағы да басқа жайлар туралы жазып едім. Мақаламның соңын: “Жасасын Ұлы Қазан Төңкерісі! Жасасын кеңес өкіметі! ҚССР жасасын!”- деген сөздермен аяқтағанедім. Менің бұл мақалам сол кезде Орынборда тұратын алаш-ордашылардың ренішін туғызды. Олар менен дәл осындай мақаланы күтпеген тәрізді. Ол аздай, менің бұл мақалам өзімнің коммунист жолдасым, жаупты қызметкер Әуезовтің де наразылығын тудырды. Газет шыққан күні ол мені шақырып алды да жеріме жете ұрысты. Ол менен түсінік- ІІІ том.175-бет. Блокнот. Ол менен: неге газеттің жауапты редакторына №1 санның материалдарын көрсетпедің, неге келіспедің, өзіңнің мақалаңды алдын-ала маған неге оқытпадың, бұл мақалада сен неге Қазан Төңкерісін жөн-жосықсыз даурыға “жасасындатқансың”, “Алаш орданы” жамандап нең бар еді,- деп ұрысты да түсініктеме беруімді талап етті. Ол бұған қоса: бұл мақалада айтылғандардың бәрі де құр көкмылжың қызыл сөз. Егерде “Алаш –орданың” атына қатысты тағы да осындай пікір білдіретін болсаң, онда сені редакция алқасының мүшелігінен шығаруды талап етемін, не өзім кетемін, мұндай газетте жұмыс істей алмаймын,- деді. Менің мақалам туралы Әуезовтен дәл осындай көзқарасты күткен жоқ едім. Керісінше, мені қолдайтын шығар, сөйтіп менің көңіліме қанат бітірер, өйткені бұл менің тұңғыш мақалам еді ғой, әрі анандай маңызды тақырыпқа арналып отыр-деп ойламағанмын. Алайда ол күткенім болмады, жоғарыда айтқанымдай, керісінше боп шықты. Сондықтанда мен шыдай алмадым да Әуезовпен ұрысып қалдым. Мені шамдандырғаны менің мақаламды жақтырмағаны емес, Қазан Төңкерісінің маңызы туралы жазғандарымды мазақтауы еді және оның ескі «Алаш ордашыл» көзқарасынан бас тарпағандығы, әрі «Алашорданың» көсемдерімен байланысын үзбегендігі жыныма тиді. Ол орнынан тұрды да өзін оңаша қалдыруды өтінді. Мен шығып кеттім. (3 том. 211-бет.) Мен бұл оқиғы туралы: редакция алқасының мүшелері: А.Асылбековке, алдоңғаровқа, Нұрмұхамедовке, сол кездегі обкомның үгіт-насихат бөлімінің меңгерушісінің орынбасарына (аты-жөнін ұмыттым, ұлты латыш болатын), айттым. Соңғы аталған адам бізді обкомға шақырып алды да, әңгімелескен соң, екеуіміздің де кінәлі екенімізді айтты. Маған: газет материалын Әуезовпен келіспегенім үшін айыптысың – деді. Бұл мәселе бізді бірден татуластырып кете қоймады. Біраз уақытқа дейін бір бірімізге қырын қарап жүрдік. Мен оның келісімінсіз-ақ №2 санды шығардым. Содан кейін біздің қарым- қатынасымыз қалпына келе бастады. (Бұдан кейінгі мәтіндер «Талқыда пайдаланылған екен. Бірақ мәтіннің толық аударылғанына көз жеткізіп, ұмытып қалмас үшін осы араға тағы да кіргізіп қойдым, керек болса пайдаланымын деп. Негізінде «Талқының» құрылымын бұзбауға, қайталамауға тырысу керек. Тұрсын) +++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++ «ТАЛҚЫДАН» КӨШІРМЕ. «Бұл мәжiлiсте талқыланған екiншi мәселе – С. Сәдуақасовтың мәлiмдемесi болды. Ол отарлаушылардың өзiнiң соңынан шам алып түскенi және облыстық бақылау комиссиясының сергелдеңге сағаны туралы мәлiмдеп, мәжiлiске қатысушылардың осы жөнiнде пiкiрлерiн бiлдiрiп, тиiстi көмек көрсетуiн өтiндi. Мәжiлiс е қолдау керек еп. шешiм шығарды (Бұл жиналыстың протоколы менде сақталған едi, е ГПУ тергеушiлерi алып қалды). Мiне, бүкiлқазақтық көлемдегi сәдуақасовшылдық осылай қалыптасты. Алайда осы бағыттың басты рухтандырушысы – С. Сәдуақасовты бұл шешiм де қанағаттандырмады. Қанша өрекпiгенiмен де съезден соң оның ұнжырғасы түсiп кеттi. Өйткенi ол, бұрынғыдай Қазақстан Орталық Атқару комитетiнiң төралқасының мүшелiгiне өтпей қалды, е жауапқа тарту әрекетi жалғаса бердi, өзiн қанағаттандыратын үлкенді-кiшiлi қызмет орыны ұсынылмады. Осының барлығы жанына батып, не iстерiн еп. теңселдi де жүрдi. Күнi бойы қабағын ашпайтын, ал кешке Әуезовтiң бөлмесiнен шықпай онда ұзақ отыратын. Бiрде ол менiң бөлмеме келдi. Бұл құрылтайдан кейiн шамамен 11–12 өткеннен соң болатын. Әңгiмесiн зiлдi салмақпен бастады. Ол: отаршылдар менi қудалауын тоқтатқан жоқ, керiсiнше, менi партиядан шығарып тастауы да мүмкiн. Сондықтанда, еп батыл қадам жасағым келедi, бiрақ не iстерiмдi өзiм де бiлмеймiн», - дедi. Әуезов оған: «Ташкентке ауыс, содан әрi қарай басмашыларға қосыласың», - еп. ұсыныс жасапты. Әуезовтiң бұл ұсынысын қабылдауға қарсы еместiгiн, бiрақ та ол туралы менiң пiкiрiмдi бiлгiсi келетiнiн айтты. Мен Смағұлға не айтарымды бiлмедiм. Оның жағдайының сондай қиын екенiн және көңiлiнiң қобалжып жүргенiн бiлетiнмiн. Алайда менiң оның дәл осындай ойда жүргенiнен және басмашыларға қосылып кетуге келiсiм бергенiнен мүлде хабарсыз едiм әрi ондай арандатуға көне қояды деп ойламағанмын. Маған: дәл осындай келеңсiз кеңес берген обком партияның мүшесi және КЦИК – тiң саяси секретары Әуезовтiң кеңесi түсiнiксiз, оғаш көрiндi. Мен бiздiң мақсатымызды (ұлт мәселесi жөнiнде жүргiзiп отырған партияның бағдарламасын) басшылардың мүддесiмен сәйкестендiре алмадым. Мен өзiмше, осындай кеңес берген Әуезов әлдебiр шiрiк мақсатты көздедi ме деп ойлаймын. Сонымен қатар, осы пиғылы арқылы ол Сәдуақасовтың көзiн құртып, бiздiң арамыздағы көсем өзi болғысы келдi ме екен деп топшылаймын. Себебi: ол кезде бiздiң мақсатымыз ортақ болса да, жершiлдiк, рулық тұрғыдан алғанда әрқайсымыздың жекелеген iшкi мүддемiз бар едi: Әуезов – семейлiк, ал бiз Сәдуақасов екеумiз – ақмолалық едiк. Соңғы мәселе – Әуезовтiң көкейiн тескен шешушi мәселе сияқты боп көрiндi маған. Бұл ойымның барлығын Сәдуақасоқа ашық айттым және Әуезовтiң ұсынысын қабылдауға түбегейлi қарсы болдым. Мен оған «Демалыс алып Мәскеуге бар, одан кейiн жұмысыңа қайтып араласарсың», - деп кеңес бердiм. Содан кейiн тағы да: «Мүмкiн сен қайтып келгенше басшы адамдардың саған деген көзқарасы өзгерер, сөйтiп бұрынғы жұмысыңды iстей берерсiң», - дегендi де айттым. Бұған қоса мен: «Соңғы кезде сенiң беделiң өте қатты өсiп келедi, жаңа ғана өткен құрылтайда сен өзiңнiң жаңа қырыңмен көрiндiң, сондықтанда өз болашағың үшiн мазасызданудың қажетi жоқ», - деп оны жұбаттым… Келесi күнi ол демалыс алды да Мәскеуге жүрiп кеттi… Бұл оқиғадан кейiн мен Әуезовке күдiкпен қарайтын болдым. Ол менiң көз алдымда екiжүздi адам боп елестедi: бiрiншi Әуезов – партия мүшесi, жауапты қызметкер, ақылды кiсi, бiздiң көзқарасымыздың көсемдерiнiң бiрi, ал екiншi Әуезов - бiрiншi адамның қасиетiне ие, бiрақ, та әлдебiр астарлы оймен жүрген сияқты көрiндi. Соңғы күдiгiмдi мына бiр жағдай, «Еңбекшi қазақ» газетiнiң № 1 санын шығарған кездегi оның iс еп. дәлелдей түстi. «Еңбекшi қазақ» №1 санында қазан төңкерiсiнiң 4 жылдығына арналған 10 күн бойы жаздым. (Ол менiң өмiрiмдегi 1 – еп.а едi). Мұнда мен өзiмнiң сол кездегi көңiл – күйiмдi жеткiздiм. Онда: Ұлы Қазан Төңкерiсiнiң ұлы маңызы, оның жеңiстерi, Қазақстан республикасының табыстары, Қазан Төңкерiсiнiң төлi боп келетiн Қазақстан Республикасы, оған қарсы күрескен алашордашылардың ақымақтығы, тағы да басқа жайлар туралы баяндадым. Мақаламның соңын: «Жасасын Ұлы Қазан Төңкерiсi! Жасасын кеңес өкiметi! ҚССР жасасын!»- деген сөздермен аяқтадым. Менiң бұл еп.а сол кезде Орынборда тұратын алашородашылардың ренiшiн туғызды. Олар еп. дәл осындай мақаланы күтпеген тәрiздi. Ол аздай, менiң бұл еп.а – өзiмнiң коммунист жолдасым, жауапты қызметкер Әуезовтiң де наразылығын тудырды. Газет шыққан күнi ол менi шақырып алды да жерiме жете ұрысты. Ол еп.: «Газеттiң жауыпты редакторына № 1 санның материалдарын неге көрсетпедiң, неге келiспедiң, өзiңнiң мақалаңды алдын–ала маған неге оқытпадың, бұл мақалада сен неге Қазан Төңкерiсiн жөн–жосықсыз даурыға «жасасындатқансың», «Алашорданы» жамандап нең бар едi», - еп. ұрысты да түсiнiктеме беруiме талап еттi. Ол бұған мақалада айтылғандардың бәрi де құр көкмылжың, қызыл сөз. Егерде «Алашорданың» атына қатысты тағы да осындай еп. бiлдiретiн болсаң, онда сенi еп.ац алқасының мүшелiгiнен шығаруды талап етемiн, не өзiм еп.ац, мұндай газетте жұмыс iстей алмаймын», - дедi. Менiң еп.а туралы Әуезовтен дәл осындай көзқарасты күткен жоқ едiм. Керiсiнше, қолдайтын шығар, сөйтiп менiң көңiлiме қанат бiтiрер, өйткенi бұл менiң тұңғыш еп.а едi ғой, әрi анандай маңызды тақырыпқа арналып отыр еп. ойлағанмын. Алайда ол күткенiм болмады, жоғарыда айтқанымдай, керiсiнше боп шықты. Сондықтан да мен шыдай алмадым да Әуезовпен ұрсысып қалдым. Менi шамадандырғаны – менiң мақаламды жақтырмағаны емес, Қазан Төңкерiсiнiң маңызы туралы жазғандарымды мазақтауы едi және оның «Алашорданың» көсемдерiмен байланысын үзбегендiгi де жаныма тидi. Ол орынынан тұрды да өзiн оңаша қалдыруды өтiндi. Мен шығып еп.а. Мен бұл оқиға туралы еп.ац алқасының мүшелерi: Ә. Асылбековке, Алдоңғаровқа, Нұрмұхамедовке, сол кездегi обкомның еп – насихат бөлiмiнiң меңгерушiсiнiң орынбасарына (аты – жөнiн ұмыттым, ұлты еп. болатын) айттым. Соңғы аталған адам бiздi обкомға шақырып алды да, әңгiмелескен соң, екеумiздiң де кiнәлi екенiмiздi айтты. Маған: газет материалын Әуезовпен келiспегенiм үшiн айыптысың, - дедi, ал оған: газетке көп көңiл бөлмейсiң, - дедi. Бұл мәселе бiздi еп.а татуластырып кете қоймады. Бiраз уақытқа дейiн еп – бiрiмiзге қырын еп. жүрдiк. Мен оның келiсiмiнсiз – ақ № 2 санды шығардым. Содан кейiн бiздiң қарым – қатынасымыз қалпына келе бастады. Бiрақта бұл екi оқиға (Сәдуақасовтың басмашылар еп.ац еп. кетуi мен менiң мақалама байланысты жағдайлар) осы кездегi бiздiң – Әуезовтiң, Сәдуақасовтың және менiң iс – әрекеттерiмiздi толық айқындап бередi. Әуезовтiң сол кездiң өзiнде – ақ (21 – жылдың қарашасы) астыртын байланысы барлығын, дәлiрек айтсақ, алашордашылардан қол үзбегендiгi және контрреволюциялық жоспары болғандығы анық едi. Сәдуақасов екi еп. теңселiп жүрдi де, алашордалықтарға қарай бейiмделе бастады, ал мен азды көптi болса да партия ұйымының бағытын ұстадым. Бұдан кейін еп. еп. сынақтан өткізген өте қиын жағдайға тап болдық. Қазақстанның бір аз губернияларында (Орал, Торғай, Қостанай, Ақмола т.б.)ашаршылық басталды. Партия мен үкімет мекемелері бұл мәселеге тиісті көңіл балді. Бірақта бұл мәселеге «Алашордашылар» мен ұлттық интеллигенция қатты назар аударды. Барлық жерде аштарға көмек ұйымын құру туралы сөз қозғала бастады. Семейдегі Жүсіпбек Аймауытов басқаратын «Қазақ тілі» бұл мәселені еп.ац болып көтерді. Сонымен қатарласа Ташкенттегі Қожанов пен Бірімжанов басқарып отырған «Ақ жол» газеті де даурыға айғайлап, он науқанға айналдырып жіберді. Ташкентте оқып жүрген К.Жәленов, Ғ.Тоғжанов, С.Капин, У.Омаров, Д.Әділев т.б. бастатқан қазақстандық студенттер үлкен шу көтерді. Орынборда да бұл мәселе жөнінде сөз шыға бастады. Бұл iстiң де бастамашысы Әуезов болғаны тегiн емес. Ол (1921 Жылдың желтоқсанында ғой деймiн) қазақ Орталық Атқару Комитетiнiң атынан қазақ қызметкерлерiнiң (партия мүшелерiн де, партияда жоқтарын да) үлкен мәжiлiсiн шақырды, оған үкiмет мүшелерiмен қоса жекелеген еуропалық жауапты қызметкерлер де қатысты, ашаршылық туралы мәселенi талқылауды күн тәртiбiне қойды. Мәселенi талқылау барысын – бұл мәжiлiс – аштарға көмек көрсетудi дереу қолға алу керек, ол үшiн Қазақ Орталық Атқару Комитетiнiң жанынан аштарға көмек көрсету комиссиясы құрылсын деген шешiм қабылдады. Бұл комиссияның құрамын бекiту кезiнде әдеттегiдей жiкшiлдiк ұсыныстар жасалды. Әр топ (Меңдешевшiлер, Сәдуақасовшылар, Асылбековтiң өкiлдiгiмен айқындалатын Сейфулиншiлер, алашорадшылар) өз адамдарын кiргiзуге ұмтылды. Соның iшiнде өте тосын, комиссияның төрағалығына Ахмет Байтұрсынов сайланып, партияда жоқ көрнектi адамдар оның құрамына еп. боп еп. деген ұсыныс (ұмытпасам Әуезов) түсiрдi. Ол бұл пiкiрiн: коммунистерге қарағанда олардың (алашордашылардың) қазақ тұрғындары арасындағы беделi зор, сондықтанда комиссияның жұмысы жемiстi болады – еп. дәлелдемек болды. Бұл ұсыны iшiнара ғана қабылданды. Меңдешев төраға, Байтұрсынов пен Әуезов төрағаның орынбасары болып сайланған бұл комиссияның мүшелiгiне сол кездегi жауапты қызметкерлердiң көпшiлiгi сайланды. Сонымен мәжіліс аяқталды. Осы Кеңестен кейiн Әуезов ашаршылық туралы көлемдi мақала жариялады (Қараңыз: «Еңбекшi қазақ №4 және №5), қалыптасқан жағдайда дұрыс бағалаудың үлгiсi есебiнде Ташкенттiк алашордашылар қағып алып, «Ақ жол» газетi арқылы насихаттауға көштi… Сол кезде Мәскеуден Ташкентке поезбен кетiп бара жатқан Рысқұлов жолдас Орынборға аялдады. Ол белсендiлердiң мәжiлiсiнде ұлт мәселесi жөнiнде баяндама жасады. Адамдар өте көп жиналды. Мәжiлiс обкомының үйiнде өттi. Бұған қазақ белсендiлерiнен басқа орыс қызметкерлерi де қатысты. Баяндамашы өзiнiң сол кездегi аян көзқарасын баян еттi. Ол: партияның ұлт мәселесi туралы бағдарламасының маңызын, мәнән айтып, содан кейiн мұны өзiнше дамытып, түсiндiрдi. Соның iшiнде Шығыс елдерiнiң компаниясын құру туралы пiкiр қозғады. Баяндамадан соң жарыссөз басталды. Рысқұлов жолдасты мақұлдап Әуезов, Нақыпжан, т.б., ал, Әйтиев, Саматов және бiр еуропалық жолдастар қарсы шықты. Мен бұл жиналыста сөйлегемін жоқ. (Бұдан кейін Ә.Байділдин: комсомолдың құрылымын өзгерту және жастардың бейбастақ әрекеттері туралы Ғ.Тоғжанов екеуінің айтысып қалғанын, бұл істің обкомда қаралғанын, өзінің комсомолдарды қорғағанын, содан кейін обкомолдың жаңа құрамы сайланғандығын, сондағы баяндамасының 1922-жылғы «Қазақ календарында» кеңейтіліп басылғанын баяндаған – Т.Ж.). …Губерниялық партия конференциясын өткiзу үшiн Орал қаласына барды. Ол Жолдыбаевпен, Қаратiлеуовпен еп. Орынбор қаласына кiрештердiң көлiгiмен қайтты. Әуезов өзiнiң бұл жүрiсiн: жол – жөнекей аштардың жағдайын көзiммен көруiм қажет болды еп. түсiндiрдi. Ол Орал губерниясындағы ашаршылық жайлаған қазақ тұрғындарының қасiреттi көрiнiсiне (иттiң өлексесiн, шөптiң тамырын еп. адамдарға, жолдың шетiнде үйiлiп жатқан аштан қырылғандардың өлiгiне, т.б.) қатты күйiнiп келдi, оның есесiне Оралдағы партия қызметкерлерiне риза болды. Бiздiң бағытымызды сенiмдi түрде ұстаған Жолдыбаев, Жантiлеуов, Қаратiлеуов сияқты жiгiттер туралы өте жақсы еп. бiлдiрдi. Сонымен қатар Кенжин, Мырзағалиев пен Асылбеков қатарлы бiздiң өз адамдарымыздың Орал губерниясыдағы беделi жоғары екендiгiн айтты. Соны айта тұрып, ат төбелiндей көк езу Әйтиевшiлдiң де бар екендiгiн, конференцияда оларға есе теңдiк бермегенiн мысқылдай баяндады. Сол кезде аштарға көмек коммисиясы да өз iстерiн өзгеше жүргiздi. Сол коммисияға тартылған мекемелер жергiлiктi жерлерге шұғыл жедел хат жолдап жатты. Губерниялардағы зиялылардың игi жақсылқтарының тiзiмi жасалып, оларды аштарға салауат–еп. жинауға ұйымдастыруға тарту үшiн жергiлiктi жерлерге жiберiлдi. Жарлықтар мен нұқаулар жiберiлдi, губернияларға баратын өкiлдер iрiктелдi. Байтұрсынов комиссияның атынан қазақ елiне арналған көлемдi үндеу жазып, е «Еңбекшi қазақта» жариялау үшiн маған алып келдi. Бере салысымен ол еп. мұны тезiрек жариялауды өтiндi. Мен айтқанын iстеймiн еп. уәде бердiм. ‡ндеудi шындығында жариялағым келдi… Бiрақ е мазмұнымен танысқаннан кейiн ниетiмнен айнып қалдым. ‡ндеу еп жақты екен. Онда ашаршылықтың жағдайы тым әсiреленiп жазылыпты және аштықты тудырған нақты еп.-салдары дұрыс көрсетiлмептi. ‡ндеудiң қорытынды бөлiмiнде халықтың қаймақтарын аштыққа қарсы күресуге шақырыпты, еп.а – ақ онымен күресудiң жолдарын (барлық зиялыларды жұмылдыру, аштарға жаппай салауат-сауға жинау, оларды аштық жайлаған аудандарға жiберу т.б.) көрсеттi. Мен бұл мақаланы жарияламауға бекiндiм де, е өз қағаздарымның iшiне қоса салдым (Онда еп.ац кеңсесi жоқ болатын). Бiрнеше күн өткен соң Байтұрсынов тағы да келдi де өзiнiң үндеуiнiң қашан жарияланатынын сұрады. Мен: мақаламен танысып шығып, келiсiмiн беру үшiн алқа мүшелерiне берiлдi, таяу арада жариялап қалармыз,- дедiм. Содан кейiн өзiмнiң әрекетiме өзiм қатты ыңғайсызданып қалдым, анау-мынау емес, аштық туралы аса еп.а мақаланы үкiмет комиссияларымен тиiстi мекемелердiң келiсiмiсiз үндеудi тоқтатып қойғаным қате болды –ау еп. ойладым, (Алашорданың жазғаны болса да), осындай ойға келдiм де еп.а Асылбеков жолдасқа бардым. (Ол обкомның хатшысы, Аштарға көмек комиссиясының мүшесi және «Еңбекшi қазақ» газетiнiң алқа мүшесi болатын) да, Байтұрсынов екеумiздiң арамыздағы әңгiменi айттым да, менiң ойымша бұл үндеудi жариялауға болмайтын сияқты дедiм. Танысып шығу үшiн үндеудi алып қалды да, келесi күнi жарияламауға келiсiм беретiндiгiн бiлдiрдi. Сөйтiп, Байтұрсыновтың үндеуi жарияланбай қалды. Ол үндеу соңғы жылдарға дейiн менде сақталып келдi, менiң қағаздарымның iшiнде бар е, жоқ па, е бiлмеймiн… 1922 жылы қаңтар, ақпан айында Орынборда өткен Казаткомның ІІ партконфернециясына Ташкенттен келген Жәленов, Тоғжанов, Канин С.(?) Қазақстан өкіметінің ашаршылыққа ұшырағандарға көмектеспей отырғандығын қатты сынады. Олар өздері өкіл болып аштарға көмектесуде үлкен күш шығарды. Ғ.Тоғжанов мақала жазып, оны «Еңбекші қазақтың» № 11-12 санында шығарды. Өзі өкіл боп Семейге кетті. Ашып айтарым, «Алашордашы» зиялылар осы тұстарда көмек көрсету комиссиясын өз мүдделерi үшiн қатты пайдаланып қалды, олар аштарға жасаған жақсылығы арқылы жеке мүдделерiн жүзеге асыруға тырысып бақты. Кейбiр кездерде олар көздегендерiне (мақсатына) жеттi де, саяси және қазыналық қор жинады. Бұл 1926 жылы Қызылорда қаласында өткен «Торғай iсi» деген сот келесi барысында анық байқалады… …Жоғарыда, мәлiм еткенiмiзден көрiнiп отырғанындай, бұл iс-әрекет кезiде сәдуақасовшылар өздерiнiң айнымалы екендiктерiн танытты. Олардың бiреуi (Әуезов) алашордашылармен қосылып кетсе, екiншiлерi (Тоғжанов) олардың қол шоқпарына қалай айналғанын өзi еп. қалды, ал үшiншiлерi (мен сияқты тағы басқалары) олардың iс-әрекетiне белгiлi дәрежеде сын көзбен еп., өзiн толық пайдалануға жол бемедi. (Мысалы: Байтұрсыновтың үндеуiн жарияламадым, т.с.с.)». “Осы кезде кәдімгі, бірақ өте мәнді оқиға болды. Ташкенттен Мәскеуге кетіп бара жатқан Н. Төреқұлов, Г. Сафаров және С. Қожановтар жолай Орынбор қаласына тоқтады. Олар 12 партсъездегі партия бағдарламасының ұлт мәселесі жөніндегі жобаға толықтыру енгізуді талқылау мақсатымен қазақтың жауапты қызметкерлерінің кеңесін өткізді. Бұл кеңеске мен қатысқаным жоқ, ол туралы мағлұматты Әуезовтен еп.ац ғой деймін, сонда (кеңесте) қабылданған жобаның бір данасын да сол берді, Әуезов жобаны беріп тұрып: Бұл жобаның қарарын жасауға Ахаң да, яғни Байтұрсынов та белсене қатысты,- деді. Мұның бір данасы менің қағаздарымның ішінде бар. Бұл жобаның ішінде жергілікті ұлтшылдықтың еп. мүддесін қорғайтын бірнеше бап бар еді. Жаз маусымы жақындап келе жатты (22-жылдың наурыз айы). Біздің жетекшілеріміздің (Әуезов пен Сәдуақасовтың) арасында шүйіркелесу басталды. Олар өзара әлде нені ақылдасып еп.. Олардың бір нәрсеге дайындалып жүргені белгілі еді. Бұл сыбырласу 15 күнге созылды. Қаншама тырыссам да ештеңе біліп жарытпадым. Олар сырғақтата жауап берді, менің сұрақтарымды әзілге айналдырды. Біздің арамыздағы мұндай жатырқау менің жоғарыдағы мақаламнан кейін пайда болды. Содан еп. олар маған өздерінің саяси маңызы бар жоспарларын ашық айтпай, мәселе не олай, не былай шешілгеннен соң ғана еп.аці еп.. Сырттай қарағанда біз өте дос адамдар сияқты көріндік: еп. жүрдік, әңгімелестік, қалжыңдастық, т.б., еп. біздің арамызда толықтай ішкі түсінік еп. жоқ. Сондай сәттерде Сәдуақасов пен Әуезов мені келеке етіп: “Жаз, жаз, тарихта қаласың” еп. (шындығында да, “Қалам” – қаламның күшімен тарихта қалып отыр ғой – еп..), арасында: “Иә, қалай, жасап жатырсың ба?” – еп. кететін. (Олар менің “жасасын!” еп. жазған мақаламды емеуірін етіп отыр). Біздің арамыздағы осындай қарым-қатынас туралы Тоғжанов пен Жолдыбаевқа айттым, олар да ұмыта қойған жоқ шығар. Міне, сондықтан да, мен еп. де олардың не ойлағанын біле алмадым, тек ашық іс-әрекетке көшкен соң ғана аңғардым”. «Сөйтсе, соңғы уақытта олар (Сәдуақасов пен Әуезов Кенжинмен, Мырзағалиевпен, және Әлiбековпен бiрiгiп) еп iстi жоспарлапты. Олар: қазақ тұрғындары арасындағы жұмысты жақсартып, ашаршылықпен күрестi күшейту туралы мәселе қою үшiн қаулының жобасын жасапты (Осы да қастандық па? – еп.). Бұл жобаны олар алдын– ала обкомның жекелеген мүшелерiне көрсетiп, мақұлдатып алыпты. Жангелдиндi көндiрiптi, Асылбековтi өздерiне қаратып, кейбiр еуропалық қызметкерлердiң де көзiн жеткiзiптi. Сөйтiп, обком мүшелерiнiң көпшiлiгiн өз жақтарына шығарып алып, бұл жобаны бекiттiрдi, осы бекiттiрген жобаны жүзеге еп. үшiн жергiлiктi жерлерге баратын қызметкерлердiң тiзiмiн де қоса жасады. Олар губерния бойынша былай: жүктеу/скачать 1.72 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|