Мазмұны ғаббасов 2-15 бет. Болғамбаев 16 Бірімжанов Ғазымбек

М.Есполовтың пікірі пікірі майда, тілі жұмсақ. Ол түсінікті де. Не астана жоқ, не әскер жоқ, өзі айтып оытрғандай, құс қанаты талатын кең далада қазақ үкіметі табан тірейтін ұлтарақтай жер жоқ. Торғай облысының өкілі Лаванов міз бақпастан: «Торғай облысында қазақтар – 58 %, ал орыстар– 42%. Қазақтарды жеке ажыратып бөле алмайсың, өйткені олар орыстармен араласып отыр. Торғай облысы үш үкіметтің – Сібір, Құрылтай жиналысы мүшелерінің Самар үкіметі және Қазақ үкіметінің ықпалында тұр. Мұндай жағдайда жұмыс істеу мүмкін емес. Облыстың үш уезі Самараға іш тартады. Сібір үкіметіне де мойын бұратындар бар, олар Құрылтай жиналысынан кейін Самараға өтуге ыңғайланып отыр. Қалған екі уезд таза қазақтар, оларды Сібір үкіметіне қосқаннан көрі қазақ «Алашордасының» территориясына қосқан әділетті болар еді» – деп баспақтай қысты. М.Есполовтың жарыссөзде не айтқаны белгісіз. Бірақта қаулыдағы: «1. Башқұртстан мен Алашорда автономия алуы керек, бірақ орыс аралас болыстар земствоның құрамында қалады» – деген келісімге қол жеткізуі алаштың тәуелсіздігін мойындату деген сөз.

1919 жылы 28 наурызда Торғай облысының әскери басшысы Токарев Ақтөбеден Ленинге жеделхат жолдап: «Жанкелдиннің жеке нұсқауымен Торғай мен Ырғыздағы қазақтардың әскери адамдарымен үш айға жуық жүргізген келісімнің нәтижесінде: казактарға қосылып үнемі кеңес өкіметіне қарсы күресіп келген кадеттің жақтастары Бөкейханов – Байтұрсыновты Жанкелдин көндірді, олар «Алашорданы» тастап кеңес өкіметі жағына шығуға келісім берді. Соның кепілі ретінде Байтұрсынов Торғай уездік совдепінің төрағасы Қаралдиннің жолсеріктігімен Жанкелдинмен келісу үшін Шалқарға жүріп кетті. Егер олар шынмен кешірім сұраса, онда мұндай жағдайда не істеу керек. Аталған қарақшылардың дені қазақтардың арасында өте беделді интеллигенттер болып табылады. Оларды орталыққа шақырып, кеңес өкіметіне істеген қастандықтарын баспасөз арқылы мойындатса, игілікті болар еді. Жанкелдинге хабарладым» – деп хабарлады.

Араға жеті ай салып барып, 1919 жылдың 27 қазаны күні кеңес өкіметі жағына шығудың басты шарты – кешірім жасау (амнистия) туралы нұсқаудың жобасы жолданды. Ал нақты қаулы қабылдағанша тура бір жыл уақыт өтті. Бұл арада қазақ ұлтының тағдыры ғана емес, бүкіл дүние жүзінің картасы өзгерді. Ескі империялар құлап, ескі империялар құлап, жаңа империялар мен мемлекеттер пайда болды. Бүтін дүние екіге бөлінді. «Алашорда» үкіметі төрт құрсаудың - большевиктердің, Колчактың, Самар үкіметі казактарының, чехословак корпусының қоршауында қалды. Сондай қысылтаяң оқиғаның ең шешуші жанталасы Торғайда өтті. «Алашорда ісіндегі» тергеуде де, «Алашорда» тарихы үшін де, жекелеген тұлғалардың тағдыры үшін де, жалпы қазақ үшін де ерекше маңызы бар бұл оқиға туралы барлық деректерді салыстыра отырып беруді жөн көрдік. Оқырман қай куәнің сөзіне сенсе де, бұл жанталастың соғыс жағдайында өткенін еске саламыз. Ал соғыс құрбандықты таңдамайды. Торғайдағы оқиғаны басынан кешкен М.Денисов пен М.Гусманның 1919 жылы 10 желтоқсан күні Дала әскери комиссары Ә.Жанкелдин растаған куәлігі:

«... Көктемде, шамамен наурыз айында «Алашорданың» әскері Қостанайдан кеңес өкіметі билеп тұрған Торғайға қарай бет алды. Қалаға 70–80 шақырым қалғанда уездік атқару комитетіне үш адамды – Ахмет Байтұрсыновты, Мырзағазы Есполовты және Омар Алмазовты өкіл етіп жіберді. Олар: «Алашорда» әскері казактармен барлық байланысын үзді және кеңес өкіметі жағына шықты, сондықтан да кеңес өкіметі жағына толықтай шығу үшін Торғай қаласына келді. Өзге облыстардан келген өкілдердің алдында жігіттерді жасытпас үшін қалаға қаруларымен шеру тартып кіруге рұқсат беріңдер – десті. Әскерді қалаға қарумен жібере ме, жоқ қарусыздандырып жібере ме дегенді ұзақ талқыланды, әскери комиссар Иманов соңғы ұсынысты жақтады, сөйтіп алашордашылардың әскері қалаға қарусыз кірді. Алашордашылар өздері мойындамақ болған кеңес өкіметін аяққа таптап, атқару комитетіне: егерде біз кеңес өкіметін алдайтын болсақ, онда өзіміздің көсеміміз Байтұрсыновты Орталыққа келіссөзге жібермес ек – деп наразылықтарын білдірді.

«Алашорда» әскері қалаға кірген соң 18-19сәуірге дейін кеңес өкіметіне қарсы ешқандай қарсы әрекет жасаған жоқ. Соның алдында Ақтөбе майданынан Торғайдағы мекемелерді көшіру туралы жеделхат келген болатын. Әскери комиссар Иманов қоныс аударуға және жеке-жеке эскадрон бойынша қозғалуға бұйрық берді. Пасханың бірінші күні, яғни, 20-сәуір күні мен тәржімашы Ыдырыс Иусупов екеуміз Имановтың үйінде отырғанда екі орыс кіріп келді, олар өздерін Қостанайдың «көткрілісшілеріміз» деп таныстырды (бірінші адам – Таран, екіншісі – Иноземцев екен). Олар: қаладан 30-40 шақырым жерде тұрған отрядтарын қалаға толық қаруымен кіргізуге рұқсат беруін өтінді. Келе жатқан отряд тарапынан қандай да бір арандату орын алмас үшін Таран мен Иноземцевке қаруларын тапсыру қажеттігін өтінді. Таран мен Иноземцев оған толық келісті. Сол кезде Иманов: бұлар нағыз кеңес өкіметінің қорғаушылары екен, Торғай губерниясы бойынша төтенше комиссар Жанкелдинге қалаға қарумен кіру туралы рұқсат сұрап жеделхат жолдаңдар – деді.

Сол кезде «Алаш!» деп ұрандаған айқай мен мылтық дауысы естілді. Мұны ести сала Таран мен Иноземцев Имановтың үйінен сыртқа шығып кетті. Біз Имановпен жеке қалдық. Сол кезде эскадрон инструкторы Валерьян Денисов жүгіріп келіп, түрік азаматы Хидаят сатып кеткенін, қаланы алашордашылар басып алғанын айтты. Келесі күні аткомның жиналысында Омар Алмазов жұмыс істеуге мүмкіндік бермей, кедергі келтіре бергені үшін әскери комиссар Имановты және кеңес өкіметі жағындағы қызыл армияшыларды, Имановты қолдаушыларды алаштың әскері тұтқынға алғанын хабарлады. Солармен бірге Қостанай көтерілісшілері Таран мен Иноземцев, атбасарлық бас көтерушілер және басқалары да тұтқындады. Таранды тұтқындағаннан кейін олар оның отрядын алдаусырата отырып қарусыздандырды, оларды Атбасардан келе жатқан жазалау отрядына қарсы жіберді. Арарда аз кақыт өткен соң қаланы көтерілісші Жиляевтің отряды алашордашыларды талқандап, қаланы басып алды, пулеметтерды және басқа да қару-жарақты қолға түсірді. Жиляев пен алашордашылар соғысып жатқан кездеАлмазов пен Теміровтен: сәл шыдаңдар, Ақсуат станицасынан казактар көмекке келе жатыр – деп суыт хабар жіберді. Кейін білгеніміздей, бұл Могилевскийдің отряды екен. Жолай Алмазов пен Теміров кеңес өкіметін қолдаған адамдарды ұстап берді, мысалы, Бекжан Жасымбаев атылды. Отряд қалаға келген соң 18 адамды атты, бұған басты кінәлі адам уезд бастығы Омар Алмазов.

Бұл куәлікке Гусман қосымша мынаны айтты: мамыр айында Мргилевскийдің отряды келген кезде маған алашордашыл Мұзафар Қасымов келіп: сен бүгіннен бастап әскерге алынасың, «Алашордаға» қызмет етуге міндеттісің, қару-жарақты жөндеуге көмектесесің – деді.

«Алашордашылардың іс-әрекеті туралы көзі көргендердің бұл куәлігі Торғай уездік ревкомының мәжілісінде тыңдалды және ревкомның 12 желтоқсан күнгі мәжілісінде хатталды.

Дала өлкесінің ревәскери кеңесінің мүшесі және әскери комиссары Жангелдин.

Торғай уездік ревкомының төрағасы – (қолы).

Хатшысы – (қолы)».

Аманкелді Иманов пен Таранның қазасы туралы ең сенімді құжаттың бірі осы. Шындықтың ашылуына тікелей мүдделі дала комиссарының өзі жүргізген тергеудің хаттамасы. Бұл құжатта бір түсініксіздік бар және сол түсініксіздік үнемі өзге бір күдікке жетелейді. Анықтап алатынымыз мынау: соғыс жағдайында бір әскер тұрған қалаға екінші әскер қару-жарағымен кірмейді екен. Демек: большевиктердің «Алашордашыларды» қарусыздандыруы да, сондай-ақ «алашордашылардың» большевиктерді (Таранның отрядын) қарусыздандыруы да әскери талап. Сұрақ: бір әскер екінші әскердің қалаға отыз-қырық шақырым қалғанша тақап қалғанын білмеуі, не одақтасы ретінде хабар бермеуі майдан жағдайында мүмкін бе? Тіпті білмеген жағдайда да сол отрядтың командирлерінің өзі неге жасырын келеді? «Алаш!» деген ұранды естігенде Таран мен Иноземцев неге үйден сыртқа тұра қашады, ал Иманов нені күтіп үйінде эскадрон командирін күтіп отырды? Басқасын былай қойғанда, Таранды қорғауға міндетті емес пе? Ең басты сұрақ: жоғарыдағы оқиғаның ішінде тікелей қатысып отырған Иван Денисов кім? Таран сыртқа қашып шыққаннан кейін бұл бөлмеде не істеген? Эскадрон командирі кірген соң Аманкелді қандай бұйрық берді? Үйге біреулер басыр кірді ме, олар кімдер, Аманкелді сол жерде қолға түсті ме, жоқ атылды ма? Таң атқанша Денисов қайда болды? Міне, революциялық әскери кеңестің сұрайтын сұрағы, хаттайтын куәлігі осы емес пе. Бұдан кейінгі тура немесе жанама жүргізілген тергеулер де тура осы арада тұманданып сала береді.

«Алашорда» мен Торғай ревкомының арасында «тыңшылық пен арандатушылық әрекеттер жасау үшін» қызметке тартылған Б.Алмановтың 1929 жылы 3 маусым күні БКП(б) Орталық комитетінің Қазақстандағы партиялық тазалау комиссиясының төрағасы А.С.Булинге берген анықтамасын да назарға іле кетеміз. Мұндағы деректер бұрынғы оқиғаларға «барлаушының» көзімен қарауға мүмкіндік береді:

Оқиғаны өз бастарынан кешкен М.Денисовтің, Б.Алмановтың А.Кенжиннің көрсетінділерін салыстырсақ, жалпы мазмұндары ұқсас болғанымен, негізгі мәселе – Аманкелді мен Таранның қазасына келгенде үйлеспейді. Оларға үкім шығарған кім, Таранның өзі ол кезде қайда еді, ол қай жерде ұсталды, Имановты атқан кім? «Алашорда» үкіметінде тылдағы қамтамасыз ету қызметін басқарған, кеңес өкіметінде үкімет мүшесі болған А.Кенжиннің партиялық бақылау комиссиясына берген түсініктемесіндегі «арғын мен қыпшақ» мәселесі шешуші психологиялық қақтығыс жағдайына әкелгенін, кез –келген қазақты сондай бір ыңғайсыздық сезім қалдыратынына қарамастан, мойындау қажет сияқты. Ұлт-азаттық көтерілісі кезіндегі майданда да «арғын хандығын», «қыпшақ хандығын» құрып жеке-жеке соғысқан әскер сол «қазақы бәсекені» «Алаш» пен кеңестің қақтығысы тұсында да сақтаған. Әліби мен Аманкелдінің жасағы, яғни, қыпшақтар большевик, арғындар – «Алашорда» жағында соғысқан. Демек, бірде шоқынып, бірде мұсылманданып жүрген Степнов – Жангелдин рулық түйсігін шоқындырмаған болып шықты. Жасыратын ештеңе де жоқ, бұл «қазақы ерегес» ХХІ ғасырдың да табалдырығын аман-сау ақтады. «Алашордашылар» ақталатын тұста Байтұрсынов пен Дулатовтың басын тағы да қатерге тігіп, сол Торғайда «халықтық сот» жүргізілгені шындық. Ондағы «билердің» көзі әлі тірі. Осы ретте «Алаштың» ісін» архивтен қарап, көшіріп жүрген кезімде танысқан, бірақ қолжазбасы тосыннан қолыма түскен бір «халықтық пікірді» назарға ұсына кеткім келеді. Сәл әдепсіздік екенін білемін. Алайда маған да сол сексенінші жылдардың аяғында бұл хатты ресми мекемелер оқытып, пікір сұрағанын ескере келіп, сондағы сұраққа енді реті келіп тұрған кезде жауап бере кеткім келеді. Мен Қазақстан орталық партия комитетіне, партия тарихын зерттеу институтына, тарих институтына жазылған бір адамның бірнеше хатының ішінен өзіме түпнұсқасын таныстырған марқұм М.Қозыбаевқа жолданған нұсқасын және сол кезде маған таныстырған ғалымның жауабын пайдалануды жөн көрдім. Бұл тосын хатқа қайта оралуыма досым, республикалық Бас прокуратураның жауапты қызметкері Сәулебек Жәмкенұлының себепкерлігі болғанын ескерте кетемін. Ол – алашордашылар жаппай ақталып жатқан кез еді. Оған осы жолдардың авторының қатысы алғысөзде айтылған болатын. Сол күндері Аманкелді мен Міржақыптың отанынан пікір сұралған. Соған байланысты бейресми «халық соты» өтіпті. Сонда тарих институтының директоры, академик М.Қозыбаев алдында үйіліп жататын қалың қағаздың арасынан төмендегі хатты ұстатты. Сол күндердегі құпия саналатын әйгімені жаңғыртып отырғаныма марқұмның әруағынан кешірім сұраймын. Халық жоқтаушысының 1989 жылы 20 тамыз күні академикке жазған хаты төмендегідей мазмұнда: