Мазмұны ғаббасов 2-15 бет. Болғамбаев 16 Бірімжанов Ғазымбек

Бұл - өте қызықты әрі тағдырлы оқиға. «Айтыскер, ержүрек қыз кім, оның тағдыры қалай қалыптасты, «Алаштың» батыр арулары да ұмытылмауы тиіс. Мысалы, алаш қозғалысы тұсында жауынгерлік тапсырмалар орындаған Аққағыт (Аққағаз-? – Т.Ж.) Доспанова кім?

Валидов.

Мұхтар Әуезовтің өміріндегі бір құпия оқиға осы. «Алашорданың» атынан кеңес үкіметі жағына шығу туралы өкілдікке баруы Заки Валидовтың «қатираларыннан» басқа құжаттарда расталмайды. Тек шындығы, сол тұста «Алашорданың» семейдегі шығыс бөлімі оқшау қалып, қызылдар мен ақ гвардияшылардың, казак атамандарының және жергілікті орыс, қазақ большевиктердің қыспағында бірде астыртын, бірде ашық әрекет етті. Бұл оқиғалар «Алашорданың» шығыс бөлімінің төрағасы Халел Досмұхамедовтың, Әлімхан Ермековтің көрсетінділерінде қамтылған. Мұхтар Әуезовтің Колчак пен қызыл әскердің жазалауынан бой тасалап елге шығып кеткені туралы досы Балтақай Толғанбаевтың естелігі бар. Ал оның Башқұрт үкіметінің бас штабы орналасқан Емельянов селосына құпия баруы тек қосымша дерекпен ғана, алашордашыл жастардың Омбыдағы жиналысына қатысқан тұстарындағы мәліметтер жанама жорамалға мүмкіндік береді. («Талқыда» бар) Егерде әскери жағдай кезінде жол жүрудің өзі өте қауіпті екенін ескерсек, М.Әуезовтің қандай қатерге бас тіккені өз-өзінен түсінікті.

Сонымен, «Қазақстанның өкілдері қатысқан құпия келіссөзде кеңестер жағына шығаудың шарттары тиянақты түрде талқыланды және ортақ мәмілеген келдік. Егерде Орынбор қызылдардың қолына көшсе, қазақ үкіметінің мүшелері қалада қалады, содан кейін бізбен бірге Москваға баратын болып шешілді. «Алашордалықтарға» біз юрматы кантонының (ауданының- Т.Ж.) төрағасы Ғадолло Ильясты жібердік. Бізідің жоспарымызды Түркістардың ұйымдарға жеткізу үшін ташкентке өзіміздің құпия өкіліміз Әбділхамит ариповты жібердік. Кейіннен ол бұқара үкіметінің әскери министрі болды. 15 желтоқсан күні Уфадағы кеңес мекемесіне үкімет мүшесі Маулен Халықов пен Хайредтин Сейітовты аттандырдық. Кеіңес армиясының қолбасылары біздің өкілдерімізбен келіссөз жүргізуге асықпады.

1919 жы 23 қаңтардағы хабар бойынша ... Түркия кеңес үкіметін мойындап, большевиктердің ішкі ісіне араласпайтындығын 15 ақпаннан Стамболдың маңындағы Ханзада аралында келіссөз бастауға дайын екенін жариялапты. Уфа кеңесінің төрағысы, Эльцин біздің шартымызды қабылдамады. Онда Башқұртстан: «... ішкі және экономикалық мәселелерді толық тәуелсіз шешеді, башқұрт әскері тек кеңес командованиесіне ғана бағынады, ішкі өмір сүру амалын өзі таңдайды, республикада коммунизм құрлысын орнату міндетті емес» - делінген. Алайда ленин мен Сталин башқұрт армиясынан сескенген содай Келіссөздің аталған шарттарына қол қою туралы телефон арқылы бұйрық берді» (278-79 бет)- деп жазды.

Келісім уақыты 2 айға созылған. Осы арада З.Валидов таға да бір тосын дерек келтіреді:

«Алашорда» үкіметінің кеңес үкіметімен келіссөзге барып, оны мойындауы туралы құжаттар біршама бар және онда үш үкіметтің де (Кеңес, Колчак, Алашорда) көзқарасы қамтылады. Ол туралы Әліби Жанкелдин: «...» - деп жазды. Сондай-ақ оның себептері А.Байтұрсыновтың ашық хатында барынша қамтылды. М.Дулатов пен М.Испуловтың, Ғ.Бірімжановтың түрмедегі жауаптарында бұл оқиғалар нақтылық сыпат алады.

өзінің «Қатираларында» Зәки Валидов «Алаш» партиясы мен «Алашорда» үкіметінің тарихындағы белгісіз, бірақ 1921-22 жылдары қайтадан қозғалған бір мәселені еске алады. Ол барлық түркі тектес халықтарға ортақ жаңа саяси партия құру мәселесі. Бұл идея кейін Түркістандық қайраткерлер тұрғысынан да қолдау тапты, бірақ олардың идеясы да, мақсаты мен міндеті де, құрылымдық жүйесі де, заман ағымына қарай өзгерген еді. Тергеу барысында осы партия төңірегінде сұрақ қойылады. Алайда ол оқиғадан хабары бар Х.Досмұхамедов пен М.Тынышбаевтан басқа адамдар жауап қайыра алмайды. Және Ташкенттік ұйым бұл саяси партияны кеңес үкіметі саяси көзқарасқа еркіндік берген жағдайда ғана ұйымдастыру ниеті болғанын айтады. Ал оның алғашқы негізі, З.Валидовтің естиелігі бойынша 1918-19 жылдары қаланған екен:

«Кеңес үкіметі жағына шықпас бұрын саяси күштерді біріктіру мақсатында коммунистік партиядан өзге, социалистік партия құру мәселесімен айналыстық. Бастапқыда оның теориялық тұғырнамасын жазумен Ильяс Алкин айналысты. Ол азат социалитік апртия аталуы тиіс еді. Бұл туралы қазақ жетекшілеріне хабарлай отырып, оларға: «Алаштың» неосоциалистік қоғамдық-экономикалық платформасының негізінде Қазақ социалистік партиясын құруды ұсындық. Бағдарламаны біз әзірледік. Оның бір данасын қазақтарға бердік. Кейіннен бұл бағдарлама (1926) Прагада жарық көрді... Біз партия мәселесімен шұғылданып жатқанда майдандағы оқиғалар да тез өзгере бастады. 21 қаңтар күні Орынбордан шетіндегі, Ор қаласы да қызылдардың қолына өтті. Біз толықтай қоршауда қалдық...» (282 бет) – дейді З.Валидов.

Демек, кеңес үкіметінде саяси еркіндік болған жағдайда онда ұлттық партия құру мәселесі 1919 жылы талқыланды. Ташкентік ұйым Бұқарадағы З.Валидовпен байланыс жасауға ұмтылғанда осы жобаны жүзеге асыруға ұмтылған. Ал оының платформасының 1926 жылы шетелде жариялануы тергеудегілердің алдынан шыққан. Голщекиннің: «Алашоршыларданың» шетелмен байланысы бар. Валидов пен большевик

Валидов: қатиралар

Бұл жазба (хат) Ресей сыртқы істері мен Таяу Шығыс маманы Павловичтің Таяу Шығыс, Араб, Түркия, Иран мен Ауғанда өркендеп тұрған таптық жік пен капитализмнің кертартпа әсерін Ресейлік мұсылмандарға көшіру, олар арасындағы қатынастарды қиындату, яғни орыстандыру мәселелері талданған-тын. З.В.Тоған бұл хатты 1923 жылы татар зиялысы Осман Тоқымбет Берлинге әкеткенін жазды.

Бұл құрылтайға Әнуар Паша, Бәкір Сами мен Жүсіп Кемел мырзалар да қатысты. Бірақ мен олармен көрісе алмадым, себебі олар маған жақын келе алмады. Әнуар Пашамен хат арқылы сөйлестік. Ол да менің Жемал Паша сияқты кеңестерден жасырынуымды керексіз деп санайтын 339.

Баку құрылтайына қарапайым түрікмен кейпінде барып, ізқуарлардың көзіне түспей Петровск қаласына өткен З.В.Тоған 12 қыркүйек 1920 жылы атақты хатты пікірлестеріне таратады. Ленин мен Сталиннің ашық айтылмаған көптеген көзқарастарын қамтыған хаттан үзінді: «Түрік комиссиясы басындағы жолдас Фрунзе мен Қойбишев те Тротский сияқты TSK тарапынан зерттелген саясатты зымиян, жалған саясат екендігін Рысқұлов және З.В.Тоған жұмыстан кеткесін өз сессияларда ашық жариялаған. Партия мүшесі болған жолдастарымыздан ескі дәстүрлі орыс империализмін бетперделі кейпінде көрсеткісі келгендер Түркістан халқынының таптық жігін ислами тұрғыдан (суни суретінде) жандандыратын Рысқұлов, Валидов сияқты ұлтшылдары жерлік жұмысшылардың дұшпаны екендігін, жерлік зиялылар арасында өздерін «октябрист » көрсететін орыс империализміне садық пенделер дайындайтындықтарын және бізді оларға ездіретіндігін Түрік комиссия сессияларында айқын баяндаған. Бірақ есіңізде болсын, біз отырықшылардың суни сынып дұшпаны болмаймыз және бізді келеке еткендерге кешіріммен қарамаймыз» (340-341)- дей келе, хат мазмұны ұсыныстарға көшеді, яғни таптық жіктелудің әлі де амалға аса алмауының себебі ұлттық зиялыларда. Шығысты толық бағындыру үшін көзі ашық оқығандарының көзін жою керек, сонда қарабайыр халық айдауыңа жүреді.

Петровсктан шыққан З.В.Тоған адай жері Ақтөбе арқылы Хорезмге өтеді. Адайлар арасында барымтаға билік айтқандығын кейін Ә.Бөкейхан есітіп, «қазақ арасында қан-ірің аққан бір жараны жаздың» деп бағалаған. Хорезмде З.В.Тоғанды башқұрт зиялысы Нүрметтуллах Еділбаев қарсы алды.345

Ургенчке келгенде Гүнеид хан болмай, оның бектерімен кездеседі. Апа Бала (Anne Bala) деген бек: «Хиуаға барарда жәдиттер сізді өлтірмей ме?» деп сұрады. 352

Хиуадағы кезімде Ташкент пен Бұқарадан және қазақстаннан достарымыз жаңа хабарлар жеткізді. Бұхарада 1921 жылы қаңтар басында болатын құрылтайға кешікпеу қарастырылды. Мен де осының әрекетінде едім. Жолдар өте қауіпті-тін. Себебі Чарсу жолы орыс әскерінің жолы еді. Алайда барлық жолдар өткен өңір түрікмен басмашыларының қолында болатын. 358

19 желтоқсан құрылтай үшін жасырын жолға шықты. Жанында жол нұсқаушысы Махмұтпен Қарақұм арқылы Чарсуға бет алды. Апа Мұрат (Anne Murad) есімді басмашымен (kaltaban) танысады. Кейінгі қиын кезкңдерде басмашы Апа Мұрат Гүнеид ханмен байланысты жеңілдетуге септігін тигізді.

31. 12. Бұхараға келді.

Негізгі жұмысымыз - әмірге қарсы күресу мақсаты, соны сылтауратып Бұхара ұлттық әскерін жасақтау және Хиуа, Түрікменстан және Қазақстаннан өкілдер жинап, «Түркістан ұлттық бірлігі» ұйымын құру болатын - деп, мәжілістің қалай ұйымдастырылғаны туралы өрбітеді.

Қазақтардан Алаш Орда мүшелері мен түрікмен оқығандарын шақырдық. Олардың келуін күтіп жүргенде Бұхараның солтүстігіне орналасқан Харгос деген ауылдағы Әмір жасақтарынан болған бір байдың үйінде тұрдық. Бұл үйді үкімет тартып алған екен. Башқұртстан әскери жасағынан Еухади Ишмурзин, менің көмекшім Ибрахим Ысқақов және бірнеше офицеріміз полковник Хейбетуллах Сүйіндіковтың басшылғымен ұйымдастырылып, Бұхара армиясында жауапты қызметтер алды. Қаршы, Шахрисабз, Нұр, Гузар, Кермине әскери жасақтары осылардың қолында болатын. Бұлардың бәрін Ариф тағайындайтын. Біздің мақсатымыз – орыстар ұлттық әскердің құрылуына қарсы шыққанда, не құрыла бастаған армияны таратқан жағдайда басмшылармен бірігіп, шабуылға шығу болатын. Алайда ұлттық мүддені басмашыларға түсіндіру керек еді. Бұл мәселені ташкенттік, фарғаналық достарымыз жақсы қолға алды.

Ақпан айында түрікмендерден Қақажан Бердиев , Қазақстаннан Алаш Орданың өкілдері Хайретдин Балғынбаев (Болғанбаев), Мұхтар Әуезов (жаңылыс кетсе керек, негізі Ғазыибек Бірімжанов Т.Ж.) пен Дінше және әлі көзі тірі екі кісі келді. Бұхаралықтармен, өзбектермен жұмыс жасау оңай емес еді. Себебі бұқаралықтар мен ташкенттіктер өзара келісе алмайтын, әрі өзбектер арасында орыс мектебінен тәлім алған қазақтрға «миссионер» ретінде қарайтын басым топ бар болатын. Біз – бұхаралы, өзбек, түрікмен және қазақ өкілдерімен өз құзырымыз Харгоста және Әмірдің «Ситаре Мах Хасса» сарайында қалай топталып, ұйымдасатынымыздыж және Ұлттық Орталық бағдарламасын талқыладық. Нәтижесінде Өзбекстанда социалист емес, діни бағыттағы «Жадитшілдер» партиясы мен социалист «Ерік» партиясы қазақтардың «Алаш Орда» партиясымен бірігіп мен ұсынған жеті тармақтан тұратын Ортақ мақсатнама қабылдадық:

1. 
   Тәуелсіздік;
   
2. 
   Демократиялық мемлекет;
   
3. 
   Ұлттық армия;
   
4. 
   Экономикалық басқарма, темір жолдары мен қазба арналар (каналдар) негізі Түркістанның тәуелсіздігіне қызмет етуі;
   
5. 
   Оқу-ағартуды жаңарту және батыс мәдениетімен орыс ықпалынсыз басқа жолмен танысу мүмкіндігін іздеу.
   
6. 
   Ұлт мәселесінде мектептерді және мемлекеттің табиғи байлығын елдегі ұлттардың үлес салмағына сәйкестендіру;
   
7. 
   Дінде толық еркіндік, дін істерін дүние істерімен араластырмау.
   

Біз партия бағдарламасы мен Ортақ мақсатнаманы реттестірдік, тек Ортақ комитетті бірден құра алмадық. Бұхаралықтар мен Ташкенттіктер қазақтарға сенім арта алмады. Көп тартыстан кейін біз башқұрттар ташкенттік Мунаввар Қариды ұсындық. Комитет төрағасы қажет болған жағдайда жасырын өмір сүруі талабына байланысты Мунаввар Қари бұл ұсынысты қабыл алмады. Тәжіктер көсемі Садреддин Айниді ұсынғанымызда ол да осы себеппен бас тартты. Оның үстіне оны қолдайтындар да аз еді. (Бұл мәселеде тараптар ортақ мәмілеге келе алмады).

Шілдеде Анкарадағы Ұлы ұлттық мәжіліс мүшесі Исмаил Супхи Сойсаллыұлы Бұхараға келген. Ол сыртқы көзге коммунист партиясын жақтаушы түрік депутаты сияқты саяхат етуде еді. Осындай айламен Түркістанда еркін жүрудің амалын тапқан. Өзі Мұстафа Кемал Паша тапсырмасымен келген. Менің өтінішіммен біріне бірі бәсекелес болып отырған тәжік, өзбектермен кездесіп, оларды ауызбіршілікке шақырды. 30 шілде кезінде Мырза Әбдіқадыр үйіне жиналдық. Супхи мырза Ортақ комитет төрағалығына мені ұсынды, тараптар бірауыздан қабылдады. Сонымен тамыздың екісінен Түркістан ұлттық бірлігі, яғни Ортақ комитет төрағасы ретінде жұмыс істей бастадым. Осындай сынақ күндерде М.Кемал Паша тарапынан жіберілген өкіл қазақтарда Алаш Орда мүшелерінің, соның ішінде Дінше және ауған елшісі Әбдірасылханды Түркістан үшін ұлттық күрес майданының бел ортасында көріп, қатты әсерленді.

2-5 тамызда Ұлттық бірлік құрылтайы ашылды. Бұл – Мәскеуде ұйымдастырылған бірінші құрылтай еді. Одаққа «Орта Азия қарапайым мұсылмандарының ұлттық бірлігі» аты берілді.

Жемал мен Халил Пашалар.

Біздің алғашқы әрекетіміз Жемал мен Халил Пашалардың Түркістан мәселелерімен айналысуы еді, яғни олар Түркістан мәселелерімен айналысатындықтарын хабарлады. Жемал Паша бір жыл бұрын Ташкент пен Бұқара асып, Қабылға барған. Халил Паша мен Қажы Сами де Ташкентке келген. Олардың Орта азия мәселесіне қатынасы мынадай пікірлерінен көрінді: Түркістанды Түркияға көмекке тартып, батыста одақтарға қарсы жойылған соғысты Орта Азияда жалғастыру. Жемал Паша Ауғаныстан көмегімен Үндістанда көтеріліс ұйымдастыратынын және Түркістандағы көтеріліс буында жүрген түріктерді кеңестер көмегімен өзінің Ислам әскери жасағына қосып аламын деген ауыр әрекетте еді. Жемал Пашаның қисынсыз қиялдары бізді түңілтті. Жемал Пашаның ат қосшы офицері Рағып Бей және Қари Кемалмен Ташкентте, Қоқанда сөйлескен қазақ, өзбек зиялыларының біразы Бұхараға келген еді. Олар Жемал пашанының не істерін білмеген әрекеттерін бос әурешілікке балап, қай басмашы соғыс үшін Үндістанға барады деп сынады. Паша басмашылармен байламға келіп, оларды Үндістандағы соғысқа шақырғысы келді. Солай Түркістанды орыстарға жалғыз тастап кете бермек ойлары болды. Осылай арада түсінбеушілік пайда болды (376-379).

5-7 қыркүйек күндері Самарқанда Түркістан ұлттық бірлігінің келесі құрылтайы ашылды (Қады Айдар есімді бір оқыған бақшасында). Тағы бір жиналыс Матрид елді мекенінде болды. Матрид жиналысына қазақтардан Дінше келді. Дінше безгекке шалдығып, ауыр науқас болатын. Кейде естен танып қалса да құрылтайды тастап кетпеді. Маған өртеніп барамын деп, Шымбурыннан бір құмыра су әкелуімді өтінді. Шымбурын – Балқаштың солтүстігіндегі Бетбақдала шөлінде орналасқан өз ауылының жүз құлаш терең, суы мұз көлі екен. Кейін Шымбурыннан бір ұрттамасам емделмеймін деп, ауылына қайтты. Ол бір жақсы ақын және әртіс еді. Өзінің қыдырма труппасымен түрлі жерлерде театр ойнады. Сойсаллыұлы Ысмайыл Супхи Бей Түркістандағы саяхатында Қызыл Мешітте (Қызылорда болар) Дінше қойған сахнаны тамашалап, труппаның үлкен бір суретін Ыстамбулға әкелген.

Самарқан құрылтайында жиырма төрт тармақтан тұратын Одақ заңы мен Түркістан жалауы қабылданды. Жалауды қабылдаған комиссияда мен, Мунаввар қари және Жанұзақұлы т.б. болдық. Жалау негізі ХІ ғасырдың атақты түрік ғалымы Махмут Қашқари шығармасындағы Селжұқтар мен Қарахандар заманында ұлттық ту болған ал қызыл реңді Темір мен оның ұлдары заманында жазылған ескі шығармаларға сүйеніп анықтадық. Қазір бұл реңдегі түрік жалауының түп нұсқасын Шахрух заманында 1449 жылы жазылған Топкапы сарайында №781 нөмірімен сақтаулы Хайыр Хатунның «Хамсасынан» көреміз. Жалауға бес қызыл, төрт ақ – тоғыз жолақ беріліп, жиегіне көгілдір жүргізілді.

Бұл құрылтайға басмашылардан бірер кеңесші жіберулерін сұрағанда, Самарқан ауданынан «бас құрбасы», барлаушылар басшысы найман руынан Ашылбай, қасында өзбек оқығаны Кәміл қари мен бір топ зиялылары келді. (382-384)

Мәскеуде кеңестермен мәміле іздеген Әнуар Пашадан кеңестермен келісуді үгіттеген хаттар алып тұрдық. Түркістанның кеңеспен бір майданда бірлесуін жақтады, ал бұл мүмкін емес-ті. Әнуар Пашаның үгіттерінен жанымыз қысылды.

Башқұртстаннан келген бір баталеон Башқұрт ұлттық әскери бөлімшесін басмашылар сапына өткізу мүмкін еді. Тек Рысқұлов сияқтылар олардың басмашыларға емес, кеңестің ресми әскері қатарына қосылуын жақтады. (384-385)

Бұл күндері Зарвшан қауызында Ұлттық Одаққа тән мынадай басмашылар бар:

Ашылбек – найман, өзбектердің Қоштамғалы бөлімінен, отыз сегіз жастағы айтулы батыр, адамгершілігі мол, салмақты, ақылды әрі шаруалы тұлға. Ресей мен дүние саясатын газеттерден үйренеді. Жанында жалынды жиені жас Дәурен Ашыл бар еді. 412

Ташкентте жасырын ұйымдастырылатын құрылтайға Қызылқұм арқылы аш һәлімізбен үш кісі екі атпен қалай келе жатырмыз? 433

70 шақырым шамасындағы аралықты жылдам кешіп екінді намазы кезінде Ташкентке кірдік. Біздің мұнда қолбасшылық кеңсеміз белгілі еді. Қаланың қақ ортасында Қазақстан педагогикалық институтының ғимараты. Бұл ғимарат патша кезінде гимназия болатын. Айналасы саябақ. Аттарымызбен институт бақшасына кірдік. Мұғалім Әзімбек Бірімжан қарсы алды. (Онымен бірнеше жылдардан кейін Берлинде кездестім). Іздегеніміз де сол еді. Сол кеште бұрынғы Түркістан төрағасы, яғни бұрынғы Қоқан автономиясы ұлттық үкіметінің төрағасы Мұхамеджан аға Тынышбаевты көрдік. 442

Ташкент құрылтайы.

Таңертең Иванов бағына келдік. Мені мұнда күтуде еді. Шілде, тамыз айлары досым Әбдіқадырмен бірге Түркістан қаласындағы достарымызға жеткізілген Нефисе де осында келген. Бізге Ташкент пен оның төңірегінде төрт жерде жасырын орын дайындалды: бірі – осы бақ; екіншісі – Ташкенттің Бесағаш мекенінен жалданған пәтер; үшіншісі – Келес ауылы қазақтарының Әбдірахман мыңбасының үйі; төртіншісі – Аблықтағы өз бақшамыз. Күндіз Келесте кездесіп, жиындарды Бесағаш пен Иванов бағында өткізуге келістік. Маған кешке таяу маңызды хабар айтпақ ойлары болы, жалғыз есітсе ұйықтай алмас депті. Бұл хабардың бірі – Әнуар Пашаның екі күн бұрын Кулевте Қызыл әскерлер тарапынан өлтірілгендігі, екіншісі – сол күндері Самарқан ауданының ұйымдастырушы төрағасы Қари Кәмілдің өлтіріліп, басының орыстарға тапсырылуы еді. Әнуар Пашаның өліміне сенер-сенбесімді сұраған оларға жауабым: Басмашылардың бекіністері жоқ. Кейде онда бір күнде талай ажалмен беттесесің. Ал Қари Кемел өлімі туралы айтар болсам, 5-6 күн бұрын біз Үсмет қырларынан асқанда бізге берілуі тиіс аттарды бермеген сатқын Мұстақ өлтірген. Себебі сол күні Қари Кемел ешбір сақтық шараларынсыз отбасына кетіп еді. Сатқын Мұстақ бұл мүмкіндікті пайдаланып, намаздағы оны алыстан тапаншамен атқан да, басын Жизаққа әкеткен. Басты Ташкентте болатын Коммунистер құрылтайына жіберген. Мұнан хабардар болған жастар қатты әбігерге түсті. Қалай болғанда да енді сатқын Мұстақтың тірі жүруі екіталай. 443

Бұл кездері Балқаш көлі руларынан 30-40 адам Бетбақдалада, кезінде Бұқарада бірге болған, Дінше талабымен әскери жаттығулар үйренуде еді. Олар Самарқандағы бізге және Әнуар Пашаға көмектесу үшін, ал сырт көзге ат сатуға келгендей Ташкентке жетті. Бәрі де Ұлы даланың жалынды жастары екен. Ақын әрі театр әртісі Діншенің өзі де келіп, тағы да батыр жастар жіберетінін айтты. 444

Құрылтай қыркүйек айларының 18-20 өтуі керек еді. Бірақ Түркістан саясатының белді тұлғалары – Әлихан Бөкейхан, Тұрар Рысқұлов, Ахмет Байтұрсын, Мұхаметжан Тынышбаев, өзбектерден Мунаввар Қари, Бұхаралық Хакімзада, Мырза Әбдіқадыр Мұхитдин, түрікмендерден заңгер Қақажан Бердібаев және басқалар кеңестердің қатаң назарында болғандықтары үшін құрылтайға келе алмайтын еді. 445

7-Түркістан ұлттық құрылтайы.

Құрылтайымыз 18 қыркүйекте басталды. Он алты адам жиналғаны есімде. Әсіресе қазақ айдындары жақсы жасақталған еді. Үш күн үш жерде топталдық. Қаралған қаулылардың бәрі шын жүректен қабылданды. Әуелгі Бұхарада түзілген «Орта Азия қарапайым мұсылмандарының ұлттық одағы» орнына тек «Түркістан ұлттық бірлігі» аты алынды. Қазақстандағы «Алаш Орда» атауы «Солтүстік Түркістан» болып өзгертілді. Мемлекет басқармасы одақ ішінде және ұлттық мәдениет істерінің жеке үстемдік соты мәселесін көтеріп, араларындағы теңдік және туыстық қатынастарды қамтамасыз ететін одақтық қағидаттарды қолдану, Түркістан мәселесін (сотын) Ресейдің ішкі істерінен шығарып ұлттар арасында бір сот формасына енгізу жолына көшу, Түркістан ұлттық сотын Ресейдің сыртынан жасақтау қажеттігі қабылданған қаулылардың бірі еді. Бұл жиналыс менің Түркістанда қалмай, Иран, Ауғанстан және Үндістан жолы арқылы Еуропаға кетуімді, Түркістан ұлттық бірлігінің орталығын сырттан басқару үшін Мұстафа Шоқайұлының да сыртқа кетуін мақұлдады. Маған осыған байланысты Құрылтай төрағасы қол қойған құжат та берілді.арамызда шет тілін жетік білетін болмағаны үшін бұл құжат орысша,және түрікше бір кездеме бөлігінің үстіне жазылды. Жұбайымды да бірге әкете аламын. 447