Мазмұны Кіріспе 1-тарау. Кәсіпорындағы негізгі капиталды пайдаланудың теориялық негіздері

Табыстылықтың бірінші абсолютті көрсеткіші өнімді өткізуден түскен алынатын табыс. Ол қаржы –шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есепте қосымша құн салығы, акциздер жәге т.с.с салықтар мен міндетті төлемдер, сондай-ақ қайтарылған тауарлардың құны, сату шегерімдері алынып тасталып көрсетіледі. Кәсіпорында бұл көрсеткіш есепті жылы 10,7%-ға көбейді, сонымен қатар барлық абсолютті көрсеткіштердің мәнінің есепті жыл көбейгені байқалады.

Табыстылықтың салыстырмалы көрсеткіштеріне нарықтық экономика жағдайындағы кәсіпорынның қагржылық қызмет жасау, қаржыландыру көздерін ынталандыру және оларды тиімді пайдалну сияқты мүмкіндіктерін анықтайтын, осы кәсіпорын қызметінің тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштер жатады. Кәсіпорын мүліктерінің тиімділігін өлшеудің бірден-бір дұрыс қорытындылаушы көрсеткішьердің бірі - табыстылық коэффициенті, ол таза табыстың жалпы активтерге қатынасын көрсетеді.

Жалпы активтердің табыстылық деңгейі өткен жылмен салыстырғанда 24 пунктке өскен және 0,92%-ды құрады, яғни бұл дегеніміз активтердің 1 теңгесінен 0,92 теңге пайда алды, ал ағымдағы активтерге салған бір теңгеден кәсіпорын 4 теңге табыс алған, бұл кәсіпорын қызметінің тиімділігін сипаттайды.

Экономикалық және қаржылық талдауда маңызды көрсеткіш – меншікті капиталдың табыстылығы болып табылады. Дәл осы көрсеткіш бір жылда акционерлік компаниялардың акцияларына баға белгілеу барысында маңызды роль атқарады. Бұл көпсеткіш кәіспорныда 0,79% -дан 1,74%-ға өсіп отыр. Сонымен қатар өндірістік қорлардың табыстылық деңгейі таза табыстың материалдық айналым қаражаттарының қалдыығ мен негізгі құралдардың орташа құнына қатынасы ретінде есептеліп табылады. өндірістік қорлардың табыстылық деңгейі есепті жылы 0,92% болған, ол өткізілген өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы таза табыстың көбеюі(103110728/25797848) және қор сыйымдылғының өсуі бұған себеп болып отыр. Сондай-ақ нарық жағдайындағы маңызды көрсеткіш – бұл негізгі қыметтен алынатын табыс, бұл көрсеткіш кәсіпорын қызметінің шаруашылық тиімділігі ғана емес, сонымен қатар, бағаның құрылу процестерінің тиімділігін көрсетеді және бұл өткізілген өнімнің табыстылығымен де сипатталады. Көрсеткіштің мәні бойынша кәсіпорында 2004 жыл өткізілген өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы таза табыстың мөлшері 20,7%- ды көрсетті яғни негізгі қызметтен 2-есе пайда алып отыр, бұл кәсіпорын табысты қызмет атқарып жатқандығының белгісі. Ал, сату көлемінің табыстылық деңгейінің өзгеруіне негізінен кәсіпорында өнімнің өзіндік құны мен сату бағасының өзгеруі әсер етеді, есепті жылы бұл мән 65%- ды құрады. Сонымен «Торғай Петролеум» АҚ табыстылығы мен жалны қаржылық жағдайын қарастырып, олардың деңейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды талдап шықтық.

2.2 «Торғай Петролеум»АҚ негізгі капиталды пайдалану көрсеткіштерін талдау.
Кәсіпорынның қаржылық қызметінің нәтижесінде кәсіпорынның негізгі құралдарының алатын орны ерекше. Сонымен бірге өнім көлемінің өсуіне әсер етуші маңызды факторлардың бірі бұл кәсіпорынның негізгі құралдармен қажетті жағдайда және әртүрлі ассортиментте қамтамасыз етіліп, оларды толық әрі тиімді пайдалану болып табылады.

Кәсіпорындағы негізгі құралдарды талдаудағы негізгі мақсат – кәсіпорындағы және оның құрылымдық бөлімшелерінің негізгі құралдармен жеткілікті дәрежеде қамтамасыздығын және оларды пайдаланудың жалпылама және жекеше көрсеткіштерінің деңгейін анықтау, олардың деңгейінің иөзгеру себептерін талдау, негізгі құралдарды пайдаланудың өнім көлеміне және басқа да көрсеткіштерге әсерін есептеу, негізгі құралдарды пайдаланудың интенсивтілігі мен тиімділігін көтеретін резервтерді ашу.

Экономикалық талдауда К. Маркстің келесідей тұжырымының маңызы зор: әрбір он жылдықта оқтын-оқтын қайталанып отырыатын дағдарыс немесе орташа циклдің материалдық негізі материалдық тозу, орташа 10 жыл мерзімде қызмет ететін машина түріндегі өндіріс құралдары массасын ауыстыру және кеңейту болып табылады.

Негізгі өндірістік қорды пайдалану арқылы қосымшы капитал салымдарынсыз өнім көлемін арттыруға, еңбек өнімділігінің өсіміне, өнімнің өзіндік құнының төмендеуіне, өндіріс рентабелділігінің өсуіне, капитал салымдарын үнемдеуге, тиімділік алуда уақыт үнегмділігіне қол жеткізіледі.

Негізгі капиталдарды қаншалықты деңгейде жақсы пайдаланған сайын, соншалықты олардың айналымы тездетіледі.

«Торғай Петролеум» Акционерлік қоғамының «Есеп саясатының» негізгі құралдарды есептеу бөліміндегі мәліметтеге сәйкес, компания негізгі құралдарды келесідей категорияларға бөледі:

• 
  Жер;
  
• 
  Үйлер мен құрылыстар(ғимараттар);
  
• 
  Машина және құрал-жабдықтар, табыстау қондырғылары;
  
• 
  Тасымалдау қондырғылары;
  
• 
  Басқалар;
  
• 
  Аяқталмаған құрылыс.
  

Үйлер мен ғимараттар өндірістік және өндірістік емес болып бөлінеді. өндірістік мақсаттағы үйлер мен ғимараттар бұлар мұнай кен орнындағы және мұнай өндірісімен айналысатын үйлер мен ғимараттар болып табылады. әкімшілік және жалпы шаруашылық қызметке пайдаланатын өндірістен басқажерде орналасқан үйлер мен ғимараттар өндірістік емес деп есептеледі.

Құрал-жабдықтар мұнай қызметіне байланысты тікелей және көмекші болып бөлінеді.

Мұнай өндіру қызметіне тікелей қатысатын құрал-жабдықтар:

• 
  Топтама қондырғы құрал-жабдықтары;
  
• 
  Электроэнергияны кен орнына жеткізу және тарату қондырғылары;
  
• 
  Кусталық насостық станцияла блоктары;
  
• 
  Мұнай өндірісімен байланысты басқа да құрал-жабдықтар.
  

Мұнай өндіру, мұнай өңдеу және тасымалдау және сақтау жүйесіндегі кәсіпорындарда негізгі өндірістік қорларлар келесідей түрде типтік жіктеледі.

Кесте-7

Мұнай-газ өнеркәсібі саласында негізгі өндірістік қорлардың жіктелуі

Кәсіпорындағы негізгі құралдарды талдау әдетте негізгі құралдардың нақты құны мен олардың даму динамикасы және құрылымын зертеуден басталады. «Торғай Петролеум» АҚ негізгі құралдарының келесідей кестедегі мәліметтеріне қарап талдау жүргізейік.

Кесте -8

«Торғай Петролеум»АҚ негізгі құралдар қозғалысы мен құрылымы.

Жоғарыдығы кестеден «Торғай Петролум»АҚ-ның негізгі өндірістік қорының жағдайын байқауға болады. Есептегі жылы негізгі құралдар құрылымында айтарлықтай өзгерістер болған. Олардың құны 4690,3 млннан 7344,8млн. теңгеге дейін көтерілген. Бұл кәсіпорында есептегі жылы негізгі құралдарға салынған салымдардың арқасында брлып отыр. Мұнай саласы қазіргі таңда өте табысты сала болып табылатындықтан, сонымен қатар бұл салада негізгі құралдарға аса жоғары мән берілетіндігі негізгі құралдардың жоғары деңгейінен көрінеді

Әртүрлі кәсіпорындардағы негізгі және айналым қорларының қатынасы олардың өндірістік процесс кезіндегі ерекшеліктеріне байланысты болады. Қазақстанда жалпы өндірістік қордағы негізгі қордың үлесі орташа шамамен өнеркәсіп саласында – 75 %; машина жасау саласында-55-65% ; мұнай өндіру және тасымалдау саласында -97%; мұнай өңдеу саласында 90% көрсетеді. Егер өңдеу өнеркәсібінде, соның ішінде еңбек пәнін (шикізат, материал) яғни айналым құралдарын көп мөлшерде пайдаланатын машина жасау саласында негізгі қор үлесі 55%-65% болса, онда шикізат қатыспайтын мұнай және газ өндіретін салаларда негізгі қор 97%-дан жоғары үлесті алады

.

.

Мұнай және газ өнеркәсібі саласындағы кәсіпорындардағы негізгі қор құрылымының ерекшелігі – олардың актив бөлігінің үлесі пассив бөлігімен салыстырғанда жоғары. Мұнайгаз өңдеу саласында негізгі қордың актив бөлігін құраушы машина, құрал-жабдық және ғимараттар 60%-дан жоғары, ал мұнай өндіруде негізгі қордың актив бөлігі, құрылыс(скважина) ,машиналарды қоса есептегенде 80% жоғары, пассив бөлігінің үлесі төмен.

Бүл, мұндай кәсіпорындарда өндірістік процестің көп бөлігі үйлерден тыс ашық алаңдарда жүзеге асырылатындығымен түсіндіріледі. Бұл жердегі негізгі ерекшелік: мұнай өндіретін кәсіпорындарда көбінесе активтер – бұлардың көмегімен негізгі өндірістік процесс жүреді(резервуарлар мен скважиналар), ал құбыр жолы тасымылында – мұнай мен газ құбырымен жүзеге асырылады, яғни машина, құрал-жабдықпен байланысқан құрылыстарда актив бөлігі 90% жоғары болады.
Бұл кәсіпорындарда негізгі өндірістік қор құрылымын одан әрі жетілдіру оның техникалық жарақтануы мен автоматизациямен және т.б іс-әрекеттерімен байланысты.

Мұнай-газ өнеркәсібінде, сондай-ақ Торғайда негізгі құралдар құрылымы келесі суреттегідей жіктеледі.

.

«Торғай Петролеум»АҚ негізгі құралдар құрылымының қозғалысы.

негізгі құралдардың құрылымы

Сонымен негізгі құралдардың техникалық жағдайын талдауға да аса мән беріледі. Бұл үшін келесідей көрсеткіштер есептелінеді: жаңару коэффициенті, шығу коэффициенті, өсім коэффициенті, тозу коэффициенті, жаоамдылық коэффициенті.

«Торғай Петролеум» АҚ негізгі құралдарының техникалық жағдайы.

2.4.-кестеден кәсіпорындағы негізгі өндірістік қорлардың жағдайын жаңару коэффициентінінен байқауға болады. біздің кәсіпорында бұл коэффициенттің мәні 2004 жылы жоғары мәнге 0,35%-ға тең болды.есепті жылы бұл көрсеткіш 10% -ға дейін төмендеп кетті.

Кәсіпорында негізгі қорларды есепті жылы жаңартылу төмен деңгейде жүрді.2003 жыл капиталды құрылыс арқылы өндіріске 2813484,4 мың теңге көлемінде негізгі құралдар келіп түсуінің де әсерінен болды. негізгі құралдар орташа шамамае екі жылда жаңартылып отырады.бұл өте жоғары көрсеткіш. сондай-ақ кәсіпорында 2002-2003 жылы "Торғай Петролеум АҚ мұнай өндіру объектідерін реконструкциялау және модернизациялау" бағдарламасы қарастырылып, бекітілуі нәтижесінде, кәсіпорында үнемі капитал жөнлеу жұмыстары, сонымен бірге скважиналар, қорғаныс, құрылыстар мен насостық станциялардың техникалық жағдайына еапиталды құқрылыс бағдарламасының әсері зор.сондықтан 2003жылы негізгі капиталдың жаңару коэффициентінің мәні жоғары болып отыр. Жаңару коэффициентін шығу коэффициентімен байланыстыра отырып талдаған жөн. 2003 жылы кәсіпорыннан негізгі капиталының 3%-ы шыққан. сондай-ақ 2003 жылы кәсіпорынға айтарлықтай көлемде негізгі құралдар келіп түсуі нәтижесінде негізгі құралдар нәтижесінде негізгі құралдар өсімінің 57%-ға дейін өсетіндігін байқаймыз. Ал есепті жылы бұл көрсеткіш 20%-ға төмендеді. Кәсіпорында негізгі құралдардың кейбір бөлігін басқа субъектілерге жалға берілуі және кәсіпорынға жаңадан аз мөлшерде негізгі құралдардың кіруі есебінен болуы мүмкін. Сондай-ақ негізгі капиталдардың жарамдылық коэффициентінің мәнінің де маңызы зор .негізгі құралдардың жарамдылық коэффициентінің мәні – 79%көрсетеді, өндірстік қуаттың жұмысының өнімділігі және өндірілген мұнайдың өзіндік құны мен оған кеткен шығындар деңгейінде көрінеді. Сонымен қатар, негізгі құралдардың тозу коэффициенті 0,02% төмендеді. Бірақ бұл негізгі құралдардың төмен деңгейін көрсетпейді. Негізгі құралдар жағдайы жақсы деңгейде деп есептеледі. Бұл кәсіпорындағы капитал жөндеу жұмыстары, негізгі құралдарды реконструкциялау, автоматтандыру нәтижесі болса керек.

Негізгі құралдарды пайдаланудың жалпылама тиімділік көрсеткіштері арқылы кәсіпорынның негізгі өндірістік қорларын пайдалану дәрежесіе сипаттап көрсетуге болады. Жалпылама көрсетеіштерге келесілерді жатқызуға болады: қор қайтарымдылығы, қор сыйымдылығы, өткізілген өнім, рентабелділік, негізгі құралдарды салыстырмалы үнемдеу,өзіндік құн мен негізгі құралдардың өндірісіне кеткен шығындардың азаюы, еңбек құралдарының қызмет ету мерэімінің ұзаруы. Енді осы көрсеткіштерді кәсіпорында мысалында есептеп көрейік.

қор қайтарымдылығы – 1 теңге негізгі құралдар құныныа шығарылған өнім;

қор рентабелділігі – негізгі құралдардың 1 теңгесіне келетін табыс сомасы;

Өндірістік қуатты пайдалану дәрежесі.

Бұл, жалпылама көрсеткіштер негізгі қорлардың барлық жиынтығын пайдалануды жалпы бағалайды.кесте -11

Қор қайтарымдылығын есептеу.

Көрсеткіштер	2003жыл	2004жыл	ауытқулар
			+/-	%
Тауарлық көлем	20892400	31287086	10394686	149.75
Негізгі өндірістік	60175567.8	8651011	2633454.2	143.76
Қор қайтарымдылығы	3.472	3.617	0.145	104.16

Қор қайтарымдылығы –бұл салыстырмалы тиімділік көрсеткіші. Қор қайтарымдылғын көтеру барлық теңдей жағдайда бір теңге дайын өнімге келетін амортизациялық аударымдар сомасының немесе амортизация сыйымдылығының төмендеуіне әкеледі, және сәйкесінше тауар бағасындағы пайда көлемінің өсуіне әсер етеді:

Ае = А\N, мұнда Ае- амортизация сыйымдылық; А-амортизация аударымдары.

Ксте мәліметтерінен қор қайтарымдылығының 0,14 пайызға көтерілгенін байқауға болады. Бұл есепті жылы тауарлық көлемнің өсуінен жіне негізгі құралдардың артуынан болып отыр. Қор қайтарымдылығының өсуі өнім шығару көлемінің интенсивті өсуінің бір факторы болып табылады. Қор қайтарымдылғының өсуі кезінде рентабелділіктің өсуі тауарды өткізуде өнім көлемінің өсуінен болады,бұл қор қайтарымдылғының өнім шығару көлемімен есептелетінімен байланысты,ал рентабелділік өткізуден кейінгі қаржылық нәтижеде көрінеді.

Негізгі өндірістік қорларды тиімді пайдалану тауар өндірісін өсіріп қана қоймай, сонымен қатар шикізат, материал, отын және материалдық ресурстарды үнемдеуге септігін тигізеді. Қор қайтарымдылығы азайғанда қор рентабелдіілгі көбею мүмкін – бұл жаңа капитал салымдарының бағытына байланысты болады. Сондықтан негізгі құқралдарды тиімді пайдалануда бағалағанда қор қайтарымдылығымен қатар қор рентабелділігі көрсеткішін пайдаланамыз. Мұның деңгейі тек қана қор қайтарымдлығына ғана емес, сонымен қатар өнім рентабелділгіне де байланысты болады. 12 кестедегі мәліметтерден негізгі өндірістік қорлардың рентабелділік деңгейінің төмендешенін байқаймыз. Бірақ бұл кәіпорында неізгі құралдарға келетін табыстың төмендігін көрсетпейді,

Кесе-12

Кәсіпорынның өнім шығарудағы әлеуетті мүмкіндіктері олардың өндірстік қуаттарын тұлғалайды. Кәсіпорындардың қабілеттілігімен олардың бөлімшелерінің өнімді ең көп мөлшерде дайындауды, олардың жарақтандырылуы тікелей сапасына, жетілдіру және еңбек құралдарының іс-әрекетке қабәлеттілігінен тұрады. Еңбек құралдары ең алдымен актив бөлігі еңбек құралын кәсіпорынынң өндірістік қуатын қалыптастырудың негізгі факторы деп есептеуге болады. Сонымен өндірістік қуат экономикалық санаты ретінде ең көп өнімді шығару мақсатында еңбек құралдарының активті түрлері – машиналар және жабдықтар ұйымдасқан жиынтықтарын пайдаланудағы өндірістік қатынастарын қамтиды.

Кәсіпорында өндірістік қуатты пайдалнудың экономикалық тиімділігін арттырудың негізгі жолдары мыналар:

• 
  Нақты жағдайларда ең жоғарғы экономикалық тиімділікті қамтамасыз ететін машиналар, техникалар және жабдықтарды таңдап алу.
  
• 
  Қажетті құрал-жабдықтарддың қолайлы құрамын табу.
  

К _{қуат.пайд.}=өнім көлемінің нақты жылдық көлемі / кәсіпорынның орташа жылдық өндірістік қуаты

Мұнай өндіруші кәсіпорында өндірістік қуатты тиімді пайдалану ұңғымаларды пайдалну дәрежесімен сипапатталады. Ұңғыма – тау жыныстарының қалаңдығына салынатын тереңдігі бірнеша метрден бірнеше километрге дейін, диаиетрі 75 мм жоғары болатын дөңгелек қималы кен қазбасы.

Ұңғыма элементтері : сағасы – бетке шығатын жері; забой – түбі; оқпан немесе қабырға - бүйірлік беті. Оқпан осі бойымен сағадан забойға дейінгі ара қашықтық –ұңғыма ұзындығы, ал тігінен ось проекциясы бойынша ара қашықтық – оның тереңдігі болып табылады.

Ұңғымаларды,әдетте, бір аралықтан екінші аралыққа диаметрді азайта отырып бұрғылайды. әдетте, бастапқы диаметрі 900мм сапайды, ал соңғысы 75 мм аз болуы сирек.ұңғымалардың тереңдеуі забойдың бүкіл ауданы бойымен (тұтас бұрғылау) немесе оның шеткі бөліктері бойымен(ұсыныстық бұрғылау) жыныстарды бұзу арқылы жүзеег асырылады. Соңғы жағдайда ұңғыма ортасында жынысөзек(жыныстардың цилиндрлік бағаны) қалады, оны өткен қима жыныстарын зерделеу үшін беттік қабатқа оқтын-оқтын көтеріп отырады. Торғай–Петролеум АҚ ұңғымалар құрлықта арнайы бұрғылау қондырғылары арқылы бұрғыланады.кәсіпорындағы ұңғымаларды пайдалану дәрежесін келесі кестедегі мәліметтермен сипаттап крсетілген.

Кесте-13

Құмкөл кен орнының шартты территориясында өңдеу обектілерінің ағымдағы жағдайына тоқталып өтеміз, негізгі көрсеткіштер келесі кестеде көретілген.

ВП_і= К_і*Д_і* К_см* П_і* ЧВ_і

Мұнда К_і*-і-ші құрал саны, Д_і -ұңғыма бірлігімен атқарылған жұмыс күні саны, К_см – ұңғыма жұмысының ауысым коэф., П_і - ауысымның орташа ұзақтығы, ЧВ_і -ұңғыма-сағатта өнім шығарылымы.

Жоғарыдағы кесте мәліметтерінен ұңғымаларды пайдалану жағдайына әсер етуші факторлар дәрежесін есептеп байқасақ болады:

ВП_е.ж= К * Д * К * П * ЧВ =138*250*2*7,5*1,2 =621000

ВП _1жағд= 152*250*2*7,5*1,2=684000

ВП _2жағд= 152*245*2*7,5*1,2=670320

ВП _3жағд= 152*245*2,5*7,5*1,2=837900

ВП _4жағд= 152*245*2,5*7,3*1,2=815556

ВП _а.ж= 152*245*2,5*7,3*2,1=142723

ВП_к = ВП _1жағд – ВП _е.ж =684000-621000 = +63000

ВП_д= ВП _2жағд – ВП _1жағд =670320-684000 =-13680

ВП_ксм= ВП _3жағд – ВП _2жағд =837900-670320=+167580

ВП_п= ВП _4жағд – ВП _3жағд =815556-837900=-22344

ВП_чв= ВП _а.ж – ВП _4жағд =427223-815556=611667

Абсолютті айырма әдісін есептеу әдістемесі

ВП_к=(К_е.ж-К_а.ж)*Д_а.ж*К_см.а.ж*П_а.ж*ЧВ_а.ж = (152-138)*250*2*7,5*1,2=63000

ВП_д=К_е.ж-*(Д_а.ж*Д_а.ж)*К_см.а.ж*П_а.ж*ЧВ_а.ж=152(245-250)*2*7,5*1,2=-13680

ВП_ксм=К_е.ж*Д_а.ж*(К_см.а.ж-К_сме.ж)*П_а.ж*ЧВ_а.ж=152*245*(2,5-2)*7,5*1,2=+167580

ВП_п=К_е.ж*Д_а.ж*К_см.а.ж*(П_а.ж-П_е.ж)*ЧВ_а.ж=152*245*2,5*(7,3-7,5)*1,2=22344

ВП_чв=К_е.ж*Д_а.ж*К_см.а.ж*П_а.ж*(ЧВ_е.ж-ЧВ_а.ж)=152*245*2,5*2,1=611667

Факторлық талдау нәтижесі тауарлық көлем есепті жылы ұңғымалар санының артуы, ауысым коэффициентінің өсуінің әсерінен болып отыр. Айысымның орташа ұзақтығына, яғни бос тұрған ұңғымаларды тиімді пайдалануды ұйымдастыру керек.

Скважиналар құрылысында негізгі қорларда пайдалану көрсеткіші, мысалы, метр түрінде есептелген бір бұрғылау қондырғысына келетін бұрғылау жұмыстар көлемі болуы мүмкін. Мұнай өндіретін кәсіпорындарда –бір тәуліктегі, айдағы немесе жылдағы бір скважина өндіретін мұнай көлемі.

Мұнайды тасымалдау және сақтау жүйесінде бұл көрсеткіш тасымалданатын өнім көлемін немесе тасымылдау жұмыс көлемінің негізгі қорлардың орташа құнына қатынасы арқылы табылады.

Мұнай өндіруші кәсіпорындардан натуралды көрсеткіштер атқарылған барлық жұмыс көлемін көрсете алмайтындықтан, негізгі қорларды пайдалануды толық сипаттай алмайды. Сондықтан негізгі қорларды бағалау үшін қосымша факторлердің әсеріне бейім.

Мұнай өндіруде мұнай скважиналарының уақыт бойынша пайдалану дәрежесін анықтау үшін екі көрсеткіш қолданылады:

• 
  скважиналарды пайдалану коэффициенті барлық скважиналардың скважина-ай түрінде берілген жиынтық жұмыс уақытының(Сэ) бірлік түріндегі скважиналарды пайдалану қорының жиынтық календарлық уақытына(Сч.с.) қатынасына тең:
  

К_исп =------------

С_чэ

• 
  пайдалану коэффициенті скважинаны скважино-ай түріндегі жиынтық жұмыс уақытының жұмыс істеп тұрған скважина қорының бірлік түріндегі жиынтық календарлық уақытына қатынасымен табылады (Сч.д).
  

Кисп = -------------

Сч.д.
Бұрғылауда станок-ай және мұнай өндіруде скважина –ай – бұл жұмыс уақытын және сәйкесінше бос тұрған бұрғылау қондырғылары мен скважиналарды өлшейтін шартты бірліктер, 720 станок-сағат немесе скважина –сағатқа тең (немесе 30 станок- күн немесе скважино күн).

Негізгі қорларды уақытымен пайдалануды экстенсивті жолмен

жетілдіру – негізгі қорлардың ауысымдағы, тәуліктегі, ай, жылдағы жұмыс істеу уақытының көбейтуге мүмкіндік туғызады. Бұл, ең алдымен ауысым уақытында бос тұрған құралдардың азаюына және осының есебінен өнім көлемінің өсуіне әкеледі; екіншіден құралдардың жұмыс істеу уақытын оның жұмыс істеу ауысымын өсіру есебінен көбейтуге болады. Негізгі қорлардың үш ауысым мерзімінде үздіксіз жұмыс істеуі тиімдірек.