Мазмұны кіріспе І тарау. ҚАзақстан республикасы экономикалық-географиялық дамуына сипаттама

Тұрақты даму жолы экономика саласын­да бұрынғыдан да ауқымды шаралар бел­гі­леп, оларды іске асыруға жол ашты. Қазақ­стан­ның табиғи байлығын, өндіргіш күш­те­рін, шетелдіктермен қатынастардан ту­ған мүм­кіндіктерді пайдалана отырып, жаңа эко­номиканы түбегейлі және жан-жақты жасақ­тау осы тұрақты даму жолына шығудан басталды.

1997 жылы Президент Назарбаев Қазақ­стан­ның 2030 жылға дейінгі Даму страте­гия­сын ел назарына ұсынды. Терең ойлас­ты­рыл­ған осы стратегия біздің бүгінгі іс-қимыл­дың және болашақта асатын асулар­дың жол нұсқаушысы болып отыр. Ел экономикасының әр саласының дамуына арналған мемлекеттік бағдарламалардың негізгі арқауы да осы Стратегия.

Аталмыш Стратегия негізінде 2003-2005 жыл­дарға арналған ауыл шаруашылығын дамыту, 2004-2010 жылдарға арналған ауыл­дағы елді мекендерді қалпына келтіру бағ­дар­ламалары қабылданды. Қазақстан үшін олардың маңызы өте зор, өйткені хал­қымыздың 43%-ына жуығы ауылда тұрады, ал реформалардың алғашқы жылдары ең үлкен күйзелісті басынан кешірген де осы ауыл экономикасы. Ауыл шаруашылығы да нарық экономикасының талабына сәйкес қайта құрылды. Қазір ауылда 157,0 мың шаруа қожалықтары, 1,0 мың өндіріс коопера­тивтері және 2,5 мың серіктестіктер мен акционерлік қоғамдар жұмыс істейді. Мемлекеттік емес меншік 99,9%. Осы жылдары ауыл экономикасын мем­лекет тарапынан реттеу және агробизнес жүйелері қалыптасты. Ауылға үш жылдың ішінде 150,0 млрд. теңгеден аса республи­калық бюджеттен көмек жасалды. Нәтиже­сінде ауылшаруашылық өнімдер көлемі жылдан жылға көбеюде. Осы саладағы ең үлкен өзгеріс – ауыл тұрғындарының жалпы экономика жөнінде, әсіресе өздері істейтін шаруасы туралы көзқарастарының түбегейлі жаңаруы. Нарық халыққа, халықтың нарыққа деген бетбұрысы бүгін ешқандай дау туғызбайды.

Дегенмен, ауыл экономикасы әлі де нарық талабына, жалпы заман талабына сай емес. Оның техника және технологиялық дең­гейі төмен, сондықтан да осы саладағы ең­бек өнімділігі басқа елдермен салыстыр­ған­да бірнеше есе аз, шығарған өнімнің өзін­дік құны жоғары. Осыларға байланысты біздегі ауыл экономикасының бәсекеге қабі­леттілігі өте төмен дәрежеде, оның үстіне ауыл өнімдерін өңдейтін салалар да дұрыс да­мымай отыр. Сондықтан ауылға деген мем­лекеттік саладан көмек, демеу әлі де ке­рек және оларды өсіруге бізде қазір мүм­кін­діктер мол. Қазақ елін, егер дұрыс бой көтер­­се, алға, өркениетке тартатын да осы сала, егер қазіргі төменгі күйінде қалса, арт­қа тартып, аяққа тұсау болатын да осы сала.

Тұрақты даму жолының ең басты құжаттарының бірі 2003-2005 жылдарға арналған Индустриялық-инновациялық даму стратегиясы. Аталмыш бағдарламаның көз­де­ген екі мақсаты бар. Біріншіден, ел эко­но­микасында қазір орын алып отырған сыңар­жақтықтан шығарып, тек қана табиғи ресурстарды игере беру емес, өңдеуші сала­лар­ды, жаңа технология, техникамен жарақ­талған, өнімді өте терең өңдейтін өндіріс салаларын дамыту. Стратегия бойынша өндірістің өңдеуші саласының әр жылғы өсуі 8,4%-дан кем болмауы керек, нәти­жесінде еңбек өнімділігі 2015 жылы 3 есе өсіп, ІЖӨ алудағы энергетикалық шығындар 2 есе төмендеу керек. Екіншісі – тек қана нарық экономикасы емес, оның әлемнің озық елдеріндегі ең тиімді үлгілерін енгізу, қазіргіден де жаңа, білім мен ғылым, ин­новациялық технологиялар негізінде жұмыс істейтін экономиканы жасақтау.

Қазақстанның өте мол кен байлығы, оны игерудегі жақсы жетістіктер (трансұлттық компаниялардың көмегімен болса да) біздің экономиканың тығырықтан тез шығуының, әлеуметтік салаға деген қаржының жылдан жылға еселеп өсуінің, жалпы халық тұрмысы жақсаруының, көптеген өзекті проблема­ларды шешу үшін алынған мемлекеттік бағдарламалардың, оларды орындаудың негізі болды. Біздегі табиғи ресурстарға әлем елдеріндегі өскелең сұраныс және де олардың бағасының жылдан жылға қатты өсуі бізді мұнай-газ өндірісін, тау-кен орындарын жедел дамытуға итермеледі. Нәтижесінде көптеген, тіпті қордаланған десек те болады, әлеуметтік-экономикалық проблемалар осы саладан түскен табыстар арқылы шешіліп жатыр.

Дегенмен, бұл жағдай экономика сала­сын­да сыңаржақтыққа, дәлірек айтсақ, Қазақ­стан өндірісінде кеңес дәуірінде орын алған сыңаржақтықты одан әрі тереңдетуге әкелді. Нәтижесінде өңдеуші салалар дұрыс дамымай қалды. Ал даму үрдісі, әлем тәжірибесіне сүйенсек, тек экономиканың барлық салалары, әсіресе өңдеуші сала, жан-жақты дамымай тұрақты бола алмайды. Осы сыңаржақтықтан арылу үшін Индустриялық-инновациялық стратегия негізінде елде көптеген даму институттары жұмыс істей бастады, жаңа кәсіпорындар салынып, өнді­рісті ұйымдастырудың кластерлік (ұялық) үлгісі енгізілуде. Егер бағдарлама толық орындалса, біздер дамудың индустриялық сатысынан, постиндустриялық, инновация­лық сатысына шығу қарсаңында тұрмыз. Аталмыш стратегияның екінші көздеген мақсатын жоғарыда атадық. Ол – жаңа экономика құру. Жаңа экономика дегеніміз білім мен ғылым негізінде дамыған эконо­мика, яғни тек өнім, тауар шығаратын эко­но­мика емес, білімге білім қосып, ол ғылы­ми жаңалыққа айналып, ғылым жаңалығы жаңа технология туғызып, соның негізінде дамитын экономика. Сондықтан да ол бұ­рынғымен салыстырғанда дамудың ең тиімді жолы. Әлем тәжірибесіне сүйенсек, қазіргі таңда дамыған елдерде жаңа технология, жаңа білім негізінде ұлттық ішкі өнімнің 75-80%-ы жасалынады. АҚШ-та, Жа­по­ния­да, Германияда, Канадада, Швеция, Фин­ляндия, Норвегия елдерінде осы сипаттағы жаңа экономика жан-жақты дамып келеді. Осы жолға Азия елдері де түсу қамында.

Бізде жаңа экономика мәселелері тек тұрақты даму жолына түскенде көтеріле бастады. Адам капиталын дамыту мақса­ты­мен білім саласының 5 жылдық бағдарла­ма­сы жасалып, ол орындалып жатыр. Прези­дент атап көрсеткеніндей, таяу жылдарда ғылым саласына мемлекет тарапынан бөлін­ген қаржы 25 есе өсуі керек. Қазіргі таңда барша әлемді шарлап жаңа технологиялар іздеу қамындамыз. Мұнай химиясы өндірісі саласында, құрылыс материалдары, тағы да кейбір өндіріс салаларына жаңа, өте тиімді технологиялар әкелу ісі басталды. Кор­по­ра­тивтік басқару жүйесін жетілдіру, кластерлік даму үлгілері де осы жаңа экономиканың тәсілдерін игеру мақсатымен жасалып отыр. Қорыта айтсақ, бұрынғыдан да тиімді, жаңа экономика жасау бізден көп алға кеткен елдерге жақындау жолындағы ең маңызды қадамымыздың бірі болып отыр. Болашақта да осы нысана біздің жолымыздың түпкі мақсаты болады [18].

Тұрақты даму жолына шығып, елдің тағы бір өзекті мәселесін шешу қамына кірістік. Ол – әлеуметтік мемлекет құру. Қазақ­стан­ның әлеуметтік ел, мемлекет сипаты жылдан жылға айқын көріне бастады. 1995-2005 жылдары қазақстандықтардың ақшалай кірісі 5,5 есе, орташа айлық жалақысы 7,0 еседан артық, зейнетақының орта мөлшері 4,8 есе өсті. 15 жылда банктердегі жекелеген адамдардың салған депозиттері 35 есе өсті. Өте ауқымды үш жылдық мемлекеттік тұрғын-үй бағдарламасы орындалып жатыр. 2005-2007 жылдары тек осы бағдарлама бойынша 12,0 млн. шаршы метр тұрғын-үй іске қосылып, 1 миллионнан астам азамат­тар пәтермен қамтамасыз етіледі, бұл жеке­мен­шіктердің өз қаржысына салып жатқан үйлерін есептемегенде. Міне, осы көрсет­кіш­тер ел тұрғындарының тұрмыс жағдайы үзбей жақсарып келе жатқанын көрсетеді. Осымен қатар өте мазмұнды денсаулық сақ­тау жүйесін дамыту, халықты, әсіресе ауыл тұрғындарын таза ауыз сумен қамтамасыз ету бағдарламалары орындалып жатыр. Бүгінгі таңда ішкі жалпы өнімнің 3,6%-ы білім жүйесіне, 2,9%-ы денсаулық сақтау жүйесіне жұмсалады. Келешекте бұл көр­сет­кіштер тиесінше 5,0 және 4,0%-дарға дейін көтеріліп, дамыған елдердің аталмыш салаларға бөлінген қаржылар деңгейіне жақындайды.

Дегенмен, өмір сапасы елде әлі көңіл толтырарлықтай емес. Жалақы, зейнетақы дең­гейлері біздің межелеген тұсымызға жет­кен жоқ, ауыл тұрмысы әлі де төмен, елде жұ­мыссыздық та бар. БҰҰ-ның ғылыми орталы­ғының мәліметі бойынша, Қазақстан өмір сапасы жөнінен 1,05 коэффициентімен 78-ші орында, бірінші орындағы Норвегияда өмір сапасы коэффициенті 3,83. Бізден ілгері Украина — 1,15 (76-шы орын), Ресей – 1,57 (61-ші орын), біздің артымызда Түркімен­стан, Әзірбайжан, Грузия – 0,7-0,5 (96-98-ші орындар), Қытай – 0,34. Тұрақты дами­тын, жаңа экономика, әлеуметтік мемлекет боламыз десек бізге әлі де осы салада жігерлі іс, мемлекет тарапынан қомақты көмек, демеу керек. Келешектің ең үлкен байлығы жер астында емес, жер үстінде, ол – адам, оның білімі мен біліктілігі, оның бойына сіңірген рухани қуаты, жігері, іскерлік бел­сен­ділігі. Осы қағидаларды мықтап бас­шы­лыққа алып, көптеген елдер жан-жақты дамып отыр, осы қағиданы қолға алуға даму жылдары біздердің де мүмкіндігіміз пайда болды. Бұл – ұзақ та игілігі мол жол.

Тәуелсіздік жылдары Елбасының халық­қа Жолдауы дәстүрге айналды. Президент жолдаулары елдің болашағын анықтайтын стратегиялық құжаттар немесе манифестер. Оларда көтерілген соны мәселелер, асқақ міндеттер, ел өркениетінің келесі жоғары са­ты­лары, оларға жету жолдары өзінің жаңашылдығымен ел назарын бірден өзіне аудара­ды және болашақ іс-қимылдың негізгі ар­қауы болады. Осы жолдауларды мен әлем өр­кениетінің жоғары деңгейіне сатылап жету­дің қазақстандық бағдарламалары дер едім. Осы жылдары дамуымызға кедергі келтіріп отырған сыбайлас жемқорлықтың толастамауы туралы айтпай кетуге бол­май­ды. Бұл залалдан ажыраймыз деп арнайы заң алдық, талай рет Президент Жарлығы да шықты, үлкенді-кішілі қолданылып жатқан шаралар да жетерлік. Дегенмен жағдай өзге­ретін емес. Олай болса сыбайлас жемқор­лық­қа қарсы күрес үздіксіз жүргізіліп, оның пәрменді әдістері керек.

Жекешелендіру науқанында өз қалта­мызда көп қаржы болмауынан және тәжірибе мен мамандардың аздығынан мем­лекеттік меншіктің қомақты үлесі шетел­дік­терге тиді. Мысалы, елдегі мұнай-газ қорларының 90%-ға жуығы трансұлттық, яғни, шетелдік компаниялардың қолында. Бұл экономика саласында қауіпсіздік туғызбай қоймайды. Қазір ел қалтасы қалыңдады, жат жұрттағы Қазақстан мүлігін біртіндеп сатып алып, өз меншігімізге айналдыратын кез келді. Осы туралы бір ұтымды мемлекеттік бағдарлама жасау күн тәртібіне сұранып-ақ тұр. Әлем тарихында бұл тұрғыдан үлгі-тәжірибе де аз емес [19].

Үстіміздегі жылдың басында “Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс қарсаңында. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегия­сы” атты Президенттің халыққа кезекті Жол­дауы жарияланды. Осыдан екі жыл бұ­рынғы Жолдауында экономиканың, халық­тың, жалпы мемлекеттің бәсекеге қабілетті болу мәселелерін көтеріп еді. Жаңа Жол­дауында тек бәсекеге қабілеттілік емес, осы көрсеткіш бойынша әлемдегі ең алдыңғы 50 елдің санатына қосылу біздің дамуымыздың басты мақсаты деп көрсетіп отыр.

Өте маңызды және дәл уақытында ел назарына ұсынылып отырған асқақ мақсат. Өйткені, әлемдегі барынша өрбіп, қанатын жайған жаһандану үрдісінен тыс ешбір мемлекет болмайды. Соның ішінде ашық әрі демократиялық қоғам құрып жатқан Қазақ­стан одан шеткері қалмайды. Демек, дүние жүзі мемлекетттерінің ішінде алатын орны­мыз осы бәсекеге қабілеттілікке байланысты. Экономиканың даму қарқынын үдетіп, оны ұзақ уақыт ұстап тұру мүмкіндігі де осы бә­секеге қабілеттілікке байланысты. Халықтың тұрмысын үзбей жақсарта отырып, әлемдегі ең жақсы әлеуметтік стандарттарға жеткізу мүмкіндігі де осыған байланысты. Қорыта келгенде, ұлттық дамудың келешектегі басты мақсаты да, міндеті де осы бәсекеге қабілеттілік. Бұл біздер, қазақстандықтар үшін баршамыз іске асыруға жұмылатын шынайы ұлттық идея.

Бәсекеге қабілеттілік тек қана адам ба­сына шаққанда ішкі жалпы өнім көлемімен, немесе еңбек өнімділігімен (олар, әрине, өте маңызды көрсеткіштер) өлшенбейді, іздеген мақсатқа жету үшін ұлт болып, мемлекет бас­қару жүйесі болып және елде қалып­тас­қан кәсіпкерлік қоғам, кәсіпкерлік орта бо­лып аталмыш бәсекеге қабілетті болу керек.

Қазір Қазақстан адам дамуы индексі жөнінде әлемде 80-ші орында, еңбек өнім­ділігі дамыған елдермен салыстырғанда 5-6 есе төмен, ғылыми-техникалық жаңалық­та­ры аздау мемлекет. Осыны ескере отырып, адамның өмірі мен сапасына байланысты салаларға, әсірее білім-ғылым, денсаулық сақтау салаларына мемлекет миллиардтаған қаржы бөліп жатыр. Бұл — ұзақ қолданыла­тын шара. Бір ғана мысал. Көп уақыт, шамамен 20-25 жыл Финляндия, Норвегия, Швеция елдері білім саласына ерекше назар аударып, оған қаржыны еселеп бөліп отыр­ды. Нәтижесінде бәсекеге қабілеттілігі жа­ғы­нан олар алға шығып, ал барына тоқ­мейіл­сіген Германия, Италия, Франция елдері кейінгі орындарға ығысып жатыр. Адам сапасын дамыту бірінші басымды­ғымыз деген қағида біздерді, қазақстан­дық­тарды да, уақыт өте келе іздеген мақсаты­мызға жеткізеді [20].

Қазақстанда уақыт талабына сәйкес һәм демократиялық елдердің үлгісіне сәйкес мемлекетті басқару жүйесі қалыптасты. Тез арада күйзелісті жеңіп, жедел дамып, небәрі 25 жыл ішінде ең дамыған 30 елдің қат­ары­на қосылу мақсаты да осы басқару жүйесінің тиімділігінен туып отыр. 170-тен аса мемлекетпен экономикалық байланыс қалып­тас­ты. Алдымызда БСҰ-ға кіру мәсе­лесі тұр, сөй­тіп, өркениетті елдердің сауда кеңістігіне то­лық мүше боламыз. Алдымызда әкімшілік реформасы кезек күтіп тұр. Жаңа­дан құ­рыл­ған мемлекеттік холдинг “Самұ­рық” пен “Қазына” акционерлік қоғамдары атал­мыш реформалармен бірге әкімшілік бас­қару жүйесін одан әрі жетілдіруге арналған.

Әлем елдерімен бәсекеге қабілеттіліктің тағы бір басты көрсеткіші іскерлік, бизнес ортаның, кәсіпкерлердің іскерлік белсен­ді­лігі. Бүгінгі таңда әр ұлт, әр мемлекет өз кәсіп­керлерінің, өз кәсіби ортасының іскерлігімен, кәсіпкерлік белсенділігімен басқа елдермен бәсеке сайысында. Бұл да жаһанданумен келген заманның өктем талабы.

Өткен 25 жыл ішінде Қазақстанда қуатты банк жүйесі құрылды. Олар қызметін тек өз елінде ғана емес, басқа елдерде де жасай бастады. Мұны Қазақстан капиталының шет елдерге экспансиясы деуімізге толық болады. Осы жылдары бизнес ортаның белсенді де тиянақты жұмысын қамтамасыз ете алатын қаржы, салық, бюджет, кеден жүйелері жа­сал­ды. Әлем экономикасындағы күйзелістер, келеңсіз жағдайлардан сақтандыратын Ұлттық қор бар. Қаржы саласының іскерлігі мен мүмкіндігінің тағы бір көрінісі – Алматыда құрылып жатқан өңірлік қаржы орталығы.

Тәуелсіздік жылдары көптеген жаңа кә­сіпорындар, компаниялар, фирмалар, тех­но­парктер, орта және шағын бизнес ошақтары бой көтерді. Олардан түскен салық келесі жылғы республикалық бюджеттің негізі болып отыр. Нарық экономикасының то­лық­қанды дамуын қамтамасыз ететін заңдар қабылданды. Осы жылдары кәсіпкерлердің саны өсіп, бұлар қазір орта тап болып қалыптасты. Әсіресе жастар кәсіпкерлік са­лаға көптеп топтасты, Қазақстан бизнесінің бүгінгі көшбасшылары солар [21].

Қазақстан Республикасының экономикалық құрылымы мүнай мен газға тәуелділігімен сипаталады. Металлургия, тамақ өнеркәсібі, көлік және сауда секторлары өзбетінше дамымай жанама түрде мұнай мен газ секторына тәуелді болып отыр.

Бұл жоспарды жүзеге асыруда Қазақстанда энергия жетіспейді. Қазақстан Республикасы дүниежүзінде энергияны жоғары тұтынушы елдердің бірі. Республикада жалпы ішкі өнім бірлігін өндіру үшін Чехия мен Эстониядан екі есе, Германиядан үш есе артық энергия жұмсалады. Осымен байланысты Қазақстан үкіметі елдің электр энергиясын ұтымды пайдалануы бойынша кешенді шараларды қабылдауы қажет.

Қазақстан Республикасы экономикасының тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін энергетикалық ресурстарға бағытталмай, көмірсутек шикізатын терең өңдеу бойынша өндірісті дамыту қажет.

Алғашқы кезеңде экономиканы жолға қоюдың шешуші тұтқаларының бірі ретінде қуат көздерінің анағұрлым қомақты қорларын, сондай ақ халықаралық рынокта сұранысқа ие өзге де пайдалы қазбаларды игеру өз міндетін атқарды. Бұл орайдағы Қазақстанның әлеуеті расында да таңқаларлық. Мысалы, анықталған мұнай қоры жөнінен еліміз әлемде он бірінші орынды иеленеді және нақ мұнай қорымен 50 жылға, көгілдір отынмен 75 жылға жуық мерзімдерге қамтамасыз етілген. Хромит қорынан еліміз әлемде көшбасшысы болса, уран қорынан 2-ші, жез, марганец және мырыштан 4-ші, қорғасын мен темірден 4-8-шi, кобальттан 7-ші, көмір мен алтыннан 8-ші, алюминииден 10-шы, никельден 12-ші орынды алып тұрған жайы бар. Дегенмен, мемлекет дамыған сайын шикізаттың өркендеу мен өсуіне түпкілікті кепіл бола алмайтындығы айқындала бастады. Осындай жағдайда басекеге қабілетті өнімдер шығаратын отандық өндірісті қайта жандандыру мен дамыту аса маңызды міндетке айналды және бұл шикізаттық емес секторды жетілдіруге бағытталған кешенді шаралар қабылдауға міндеттейді.

Бүгінде Қазақстан әлемнің анағұрлым бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіріп, өзінің нарық экономикасын өте қарқынды дамытып жатқандығын дәлелдеуде. Болашақта осындай бәсеге қабілетті 30 елдің қатарына қосылу міндетін қойып отыр. Әлбетте, мұндай міндеттерді шешуде кадрлар дайындауды әлемдік стандарттар деңгейіне жеткізу аса маңызды. Осы мақсатта инновациялық салада жұмыс істейтін эзірлеудің қолда бар жүйелері жетілдіріліп, жаңа механизмдер енгізілуде. Жыл сайын еліміздің мыңдаған жас өрендері әлемнің беделді жоғарғы оқу орындарында «Болашақ» бағдарламасы бойынша білім алу мүмкіндігін иеленуде.

Әлемдік тәжірибе сыртқы нарықтарды жаулаудың қазіргі уақыттағы ең тиімді тәсілдерінің бірі трансұлттық корпорациялар құру және оларды осы жолдағы жұмысына қолдау білдіру екендігін көрсетіп отыр. Форбос журналының мәліметтеріне сүйенсек, әлемдегі 100-ден аса корпорацияның 35-i мұнай және осыған ұқсас секторларда жұмыс істейді екен.

Қорыта келгенде, Қазақстандағы жедел реформалар негізінде нарық экономикасы бой көтерді, олардың тиісті тетіктері жа­сал­ды, институттық орындары мен байла­ныс­та­ры құрылды. Даму үрдісінде тұрақтылық орнай бастады. Әлем экономикасында қа­лып­тасқан өркениетті үлгі негізінде шетел­дермен сауда-саттық қатынастары орнап, олар жылдан-жылға кеңейе бастады. Нәти­жесінде Еуропа Одағы, басқа елдер Қазақ­стан нарық экономикасының елі деп танып, мойындады.