Мазмұны кіріспе микроэкономика пәні және методологиясы



жүктеу/скачать 1.67 Mb.
бет13/14
Дата13.06.2016
өлшемі1.67 Mb.
#134054
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   14

Пигу салығы

MPB=MSB


Q1 Q* Q

100 сурет. Жағымсыз сыртқы әсер әрекетінің салдары
100 суреттегі графикте жағымсыз сыртқы әрекетінің салдары көрсетілген. Р* мен Q* – жағымсыз сыртқы әсерсіз игілік өндірісінің тепе-теңдік бағасы мен тепе-теңдік көлемі. Осындай игілікке сұраныстың қисық сызығы игіліктің шекті қоғамдық пайдалылығына сәйкес, өйткені сұраныс игілікті тұтынудан алынатын (пайдалылықпен) пайдамен анықталады. Сұраныс қисық сызығы оның жеке шекті шығындарының қисық сызығына сәйкес келеді (МРС). Егер игілік өндірісінде жағымсыз сыртқы әсер орын алса, онда өндірістің шекті шығындарына жеке шекті шығындармен бірге жеке сыртқы шығындар да кіреді, яғни олар МРС + МЕС = МSC.

Нәтижесінде шекті қоғамдық шығындар шекті қоғамдық пайдалардан асып кетеді, тепе-тең баға Р1 дейін өсіп, өндірістің тепе-теңдік көлемі Q дейін азаяды. Сыртқы шығындар өнімнің бағасында көрсетілмегендіктен, өнім бағасы соңында төмен болып шығады (тепе-тең бағадан төмен), ал өндіріс көлемі – өте жоғары. Сонымен, жағымсыз сыртқы әсердің салдары – игілікті артық шығару және оны төмен бағамен сату. Осында жағымсыз сыртқы әсердің нәтижесіздігі білінеді. Егер нарық агенттерінің қызметі үшінші тұлғалар үшін сыртқы пайдаларымен білінсе, онда жағымды сыртқы әсер орын алады. Жағымды сыртқы әсер – игіліктің бағасында көрсетілмеген қосымша пайда. Жағымды сыртқы әсерде жеке шекті пайдалылық қоғамдық шекті пайдалылықтан төмен. Жағымды сыртқы әсердің салдары жағымсыз әсерлеріне сәйкес анықталады.

Р MPC=MSC
Р1 МС+s

Р* Пигу жәрдемақысы



MSB

MPB
Q* Q1 Q



101 сурет. Жағымды сыртқы әсер әрекетінің салдары
Жағымды сыртқы әсер орын алғандықтан MSB>MPB, демек, оңтайлы шығару мен баға – Q мен Р1 нүктелерінде. Сонымен, жағымды сыртқы әсердің салдары – өндірістің аздығы мен игіліктің жоғары бағасы. Шынында, егер жағымды сыртқы әсер игіліктің бағасына еніп, оны тұтынушы төлесе, баға жоғары, өндіріс көлемі көптеу болушы еді, себебі: жағымды сыртқы әсер жағымсыз сияқты нәтижесіздікке әкеледі.


2. Коуз теоремасы. Мемлекеттің рөлі: түзету салықтары мен жәрдемақылар
Сыртқы әсерлердің салдарын қарастыра отыра, біз 2 жағдайда да нәтижесіздіктің орын алғанына көзіміз жетті. Нәтижелілік ережесіне сәйкес осы мәселенің шешімі – шекті шығындарға шекті пайданың теңеуін қамтамасыз ету, яғни MSC = MSB. MSC мен MSB мағыналарын қойып, келесіні аламыз: МРС + МЕС = МРВ + МЕВ. Сонымен, жағымсыз сыртқы әсерлерге қатысты МРС – МЕС шамасына, ал жағымды сыртқы әсерлерге қатысты МРВ – МЕВ шамасына үлкейту керек (өндіріс бағасы мен көлемі тепе-теңдік мағынасына жету үшін). Ресурстардың нәтижелі қайта үлестіруі сыртқы әсерлерді ішкі шығындар мен пайдаларға түрлендіргенде қамтамасыз етіледі. Осы мақсатпен жағымсыз сыртқы әсерді жою үшін фирма өнім бірлігіне салықты енгізу шарасын қолданады. Бұл салықтың аты – Пигу салығы. Пигу салығы фирма ұсыныс қисық сызығын МС+t күйіне жылжытып, шығару көлемін оңтайлы деңгейге дейін шектейді (100 сурет). Бірақ тәжірибеде Пигу салығын енгізу қиынға түседі, себебі сыртқы шығындар шығару көлемімен бірге өзгереді де, оларды анықтау оңайға түспейді. Жағымсыз сыртқы әсерлерге сәйкес, жағымды сыртқы әсерлерді әкелетін өндірісті ынталандыру үшін Пигу субсидиясын енгізуге болады. Ол фирма ұсыныс қисық сызығын МС+S күйіне жылжытады (101 сурет). Пигу субсидиясы тұтынушыға төленуі мүмкін, бұл жағдайда ол жағымсыз сыртқы әсер графигінде Пигу салығына сәйкес. Пигудың салығын немесе субсидиясын енгізу сыртқы әсерлерді интернационалдауға мүмкіндік береді. Сыртқы әсерді интернализациялау – өндірушінің (тұтынушының) жеке таңдау үдерісіне кіретін ахуалды жасау (құру) процесі. Меншік құқығы анықталған жағдайда ғана өндірушілер мен тұтынушылар сыртқы әсерлерді интернализациялау мүмкіндігін алады. Тәжірибеде бұл да қиынға түседі, кейде тіпті болмайды, трансакциялық шығындар болу себебінде. Егер трансакциялық шығындар «0» тең болса, ал меншік құқықтары айқын анықталса, жеке және қоғамдық шығындар мен пайдалар теңеліп, ресурстардың нәтижелі қайта үлестіруі болушы еді. Бұл – Коуз теоремасы. Коуз теоремасы бойынша, мәселенің шешімі сыртқы әсерлерге меншік құқықтарын белгілеуде, еркін нарық айырбаста және трансакциялық шығындардың жоғында жатыр. Бірақ бұл шарттар болжауда ғана мүмкін. Сондықтан осы мәселе мемлекет арқылы, яғни әкімшілік және экономикалық сипатты шаралар кешені арқылы шешіледі. Әкімшілік шараларға өндірісті немесе игіліктерді шектеу, экономикалық шараларға салықтар мен субсидиялар кіреді. Жағымсыз сыртқы әсерлерді реттеудің ең жиі қолданатын әкімшілік шаралары – зиянды ластау бойынша стандарттар. Реттеудің осындай әдісінің мақсаты – жағымсыз сыртқы әсерлермен өндіретін игіліктердің ұсынуын азайту. Бірақ стандарттар ресурстардың нәтижелі реттеуін қамтамасыз ете алмайды. Бұл мағынада ең тиімдісі – экономикалық шаралар, мысалы ластаған үшін төлем (салық) еңгізу. Өндірілген игіліктерге немесе ластауға белгіленген салық МЕС шамасына тең болу керек, сүйтіп ол шекті шығындарды MSC деңгейіне дейін көтереді. Бірақ салық салудың да кемшіліктері бар. Ең бастысы – бағалардың өсуі. Ұтымды шара – сыртқы әсерлерге меншік құқықтар нарығын құру (жеке алғанда, ластауға құқықтар нарығы), яғни ластайтын заттарды лақтырып тастауға лицензияларды, келісімдерді сату-сатып алу. Ластау (лимитін) шегін анықтап, мемлекет ластайтын заттарды лақтырып тастауға рұқсат беретін (белгіленген көлемін) лицензияларды шығарады. Олар нарық айналымына түседі. Келісімдер (мысалы, өтемақы механизмі). Ол фирмалар арасындағы ластауға құқықтармен айырбастасу – фирма екінші фирмадан лақтыруға құқығын сатып алады, ал екінші фирма ақша үшін лақтыруды азайтады. Жағымды сыртқы әсерлерді реттеудің мақсаты: игілікті тұтыну көлемін MSВ деңгейіне дейін түзету. Оған жәрдемақылардың көмегімен жетуге болады. Олар сұранысты немесе ұсынысты ынталандырады.
Сұрақтар мен тапсырмалар

Талқылауға арналған сұрақтар


  1. Жеке пайдалар (шығындар) және сыртқы пайдалар (шығындар) деген не? Қоғамдық пайдалар (шығындар) қалай анықталады?

  2. Жағымсыз сыртқы әсер деген не? Жағымды сыртқы әсер деген не? Олардың салдары қандай болады?

  3. Коуз теоремасын ашыңыз (түсіндіріңіз).

  4. Меншік құқық нарығының құру механизмін және салдарын ашып көрсетіңіз.


Есептер, жаттығулар, тестілер
1. Сыртқы әсерлер пайда болады...

а) нарық тепе-теңдік салдарынан

б) өндірістің қоршаған ортаға келтіретін зиянның салдарынан

в) нарық бағаларына қосымша пайдалар мен шығындардың кірмейтіндігінен

г) фирмалардың нарық билігінен

2. Төменде келтірілген сыртқы әсерлерден жағымдылары:

а) мұнай саңылауында бұрғылау технологиясын бұзу нәтижесіндегі Каспий теңізінде мұнайдың кемуі

б) химия комбинатымен қоршаған ортаны ластау

в) қораларын тазартқаннан кейін науарларды өзенге тастауы

г) тұрғындарды егу

д) экономиканың милитаризациясына мемлекет шығындарын көбейту



3. Сыртқы әсерлер әкеледі...

а) ресурстарды нәтижесіз үлестіруіне

б) бәсекелестің шарттарын бұзуына

в) тұтынушы артығын өндіруші алып қоюына

г) нарық билігінің пайда болуына

14 тақырып. ҚОҒАМДЫҚ ИГІЛІКТЕР
1. Жеке және қоғамдық игіліктер. Қоғамдық игіліктердің бәсекелессіздігі мен қосылушылығы
Игіліктердің қосылатын/қосылмайтын, бәсекелес/бәсеке­лес­­сіздерге жіктеуі барлық игіліктерді жеке және қоғамдық түрлерге бөлу мүмкіндігін береді. Игіліктерді қосылатын/қосылмайтындарға жіктеу негізінде олардың тұтыну оңайлығы дәрежесі сияқты өлшем жатыр. Игіліктің қосылмайтындығы бір субъекті тұтынатын игілікті екіншісінің тұтынуын болдырмайтындығын ұйғарады. Осы себептен, қосылмайтын игіліктерді тек қана нарықтық айырбастау арқылы тұтынуға болады. Игіліктің қосылатындығы оның барлығымен немесе көп субъектілермен тұтынуын білдіреді. Сондықтан қосылатын игіліктер ақысыз тұтынылады.

Игіліктердің бәсекелес және бәсекелессізге бөлу өлшемі ретінде тұтынушылар арасында игіліктерді үлестіру сипаты болып табылады. Бәсекелес игіліктердің сипаты: олардың өндіру шекті шығындары жағымды (оңды). Бәсекелессіз игіліктер – өндірісінің шекті шығындары «0» тең игіліктер. Бәсекелес игіліктің қосымша бірлігін өндіру үшін шығындарды көбейту қажет, ал бәсекелессіз игіліктің қосымша бірлігін өндіруі ешқандай шығындармен байланысты емес. Осындай игіліктің мысалы – маяк (белгі беретін шам), осы шамды пайдаланатын қосымша кеме пайдалану шығындарға ештеңе де қоспайды.



Таза жеке игіліктер – тұтынуға қол жететін және тек өз иесіне ғана пайдалылық әкелетін игіліктер. Олар қосылмаушылық пен бәсекелестік сипаттарға ие. Таза қоғамдық игіліктер – олардың тұтынуын нарық механизмі арқылы болдырмайтын сипаттары бар. Олар: қосылмаушылық пен бәсекелессіздік. Қоғамдық игіліктің классикалық мысалы – маяк (белгі беретін шам). Басқа мысалдар – ұлттық қорғаныс, телевизиялық сигнал (белгі). Бірақ көптеген қоғамдық игіліктер таза болып келмейді: олар не бәсекелес, не қосылмайтын. Бәсекелессіздік пен қосылмаушылық қасиеттерінің ара қатынастығына байланысты айырады:

    1. Жалпы (коммуналдық) игіліктер немесе бірге тұтынатын игіліктер – қосылатын, сонымен бірге бәсекелес қоғамдық игіліктер. Мысалы, қоғамдық тұрақтағы автомобильдерді қоятын орындар бәріне де беріледі, бірақ автомобиль қоятын орынды біреу алған соң, ол орынды басқалар алалмайды. Тағы бір мысал: орта мектепте оқу.

    2. Қосылмайтын қоғамдық немесе ұжымдық пайдалар – бәсекелессіз, бірақ қосылмайтын игіліктер. Кабель теледидарға қосылу үшін төлем оны қосылмайтын қоғамдық игілікке айналдырады.

    3. Шамадан артылатын қоғамдық игіліктер – тұтынушылардың тек белгіленген ғана санына бәсекелессіз болатын қоғамдық игіліктері, сонан соң олар бәсекелеске айналып, олардың басқалар үшін пайдалылығы азаяды. Мысалы, бұған көлік инфрақұрылым объектілері – жолдар, көпірлер және т.б. жатады. Иеленушілер саны көбейген сайын, жолды пайдалану шамадан артылып, оның пайдалылығы төмендейді (қозғалыс жылдамдығы азайып, автомобильдер көбейген сайын көп қиындықтар туады).

    4. Клуб игіліктері – ол игіліктерді пайдалану бір ұйымдардағы мүшелікпен шектелген.


2. Қоғамдық игіліктер сұранысы мен ұсынысының қисық сызықтары. Тепе-теңдік
Қоғамдық игілігіне деген сұраныс қисық сызығының жағымсыз еңкіштігі бар, өйткені қоғамдық игіліктерге қатысты, жеке игіліктерге де сияқты, шекті пайдалылықтың кемушілік заңы әрекетте болады. Сонымен бірге қоғамдық игіліктерге деген сұраныстың бірқатар ерекше қасиеттері бар:

  1. Қоғамдық игіліктер бөлінбейді, (яғни қосылатын), сондықтан олар бір емес, бірнеше тұтынушылармен пайдаланады. Барлық тұтынушылар берілген баға бойынша игіліктердің бірдей бағасын тұтынады, әр қайсысының тұтыну көлемі игіліктердің ұсынысына тең: QS = q1 = q2 = … = qn.

  2. Барлық тұтынушылар қоғамдық игіліктерді тұтынудан пайданы (пайдалылықты) бір мезгілде алады, олардың сұраныс қисық сызықтары әр қоғамдық игілігінің көлемін тұтынудан алынған шекті пайдаларды (пайдалылықтарды) көрсетеді. Демек, қоғамдық игіліктің берілген көлемін тұтынудан шекті қоғамдық пайда барлық шекті жеке пайдалардың сомасы:

MSB = MB1 + MB2 + … + MBn = ∑MBn,

мұнда MSB – шекті қоғамдық пайда;

MBn – n-тұтынушының шекті пайдасы

Сонымен, қоғамдық игілікке деген сұраныс тұтынушы үшін бағаның әр деңгейінде шекті пайда ретінде анықталады. Осыдан қоғамдық игілікке деген жиынтық сұраныс көлемі әр берілген баға үшін жеке сұраныстардың сомасына тең. Қоғамдық игіліктің бағасы ауыспалы шама емес. Сондықтан, қоғамдық игілікке деген сұраныстың қисық сызығы жеке сұраныс қисық сызықтарын тік қосу жолымен қалыптасады. 4 тең игілік көлемінде А тұтынушы игіліктің 3 тең қосымша бірлігі үшін төлеуге дайын, ал В тұтынушы – 8. екеуі де игіліктің бірдей санын тұтынатындығынан, олардың жалпы шекті пайдалылығы тең: 3+8=11 (тік қосу жолымен біз сұранысты анықтаймыз). Нәтижесінде алынған нарық сұранысының қисық сызығы графикте қалың сынық қисық сызықпен көрсетілген.



Р

16 10


11

8

6

3
DA DB

4 9 15 q


102 сурет. Қоғамдық игілікке нарық сұранысының қисық сызығы
Қоғамдық игіліктің сұранысы жеке игілік сұранысынан айырмашылығы бар. Қоғамдық игілікті тұтыну процесіне (үдерісіне) қосымша пайдаланушыларды тарту (енгізу) игіліктің пайдалылығын азайтпайды. Қоғамның игілікті тұтыну процесіне (үдерісіне) барша көп тұтынушылар тартылғанына қоғам мүдделі. Осылай, қоғамдық игіліктің нәтижелі көлемін өндіру мәселесі туады. Осы мәселенің шешуінде шекті пайдалылықтың шекті шығындарға теңдігінің жалпы қағидасы қолданады (бұл жағдайда қоғамдық игілікті пайдаланудан шекті пайда), яғни MSB = MSC, мұнда MSC – қоғамдық игілікті өндірудің шекті қоғамдық шығындары. 103 суретте DA – А тұтынушының қоғамдық игілікке сұранысы, DВ – В тұтынушының қоғамдық игілікке деген сұранысы. Олардың төлеуге жалпы дайындығы (мүмкіндігі): MSB = МВА + МВВ = a+b. Екі тұтынушының да игіліктің қосымша бірлігі үшін төлеу мүмкіндігі МС шекті шығындарға, яғни Q тең жағдайда, өндіріс көлемі нәтижелі. Қоғамдық игілікті өндіру көлемінен ауытқу (осы нүктеден), оның өндірісін көбейтуін немесе азайтуын білдіреді.

Р


D=MBA+MBB MC
DB

a+b


b1

b

c

a1



а

DA



QA QB Q* Q

103 сурет. Қоғамдық игілік өндірісінің нәтижелі көлемі
Қоғамдық игіліктің сұранысы мен ұсынысын талдауының кейбір ерекшеліктері:

  1. Қоғамдық игілік өндірісінің нәтижелі көлеміне жету оның бірлескен тұтынуын қажет етеді. 100 суреттегі графикке сәйкес, тұтынушының біреуі де қоғамдық игілік үшін қажетті Q* көлемде төлей алмайды. Сондықтан, егер игілікті әр қайсымыз жеке тұтынсақ, бұл пайдалылықтың төмендеуіне әкелуші еді. Қоғамдық игілікті бірлесіп тұтыну тұтынушылардың әл-ауқатының өсуіне мүмкіндік туғызады.

  2. Пайдалылықтың әр түрлі деңгейі бар, қоғамдық игілікке бірдей бағаны белгілеу тұтынушылар үшін Парето бойынша нәтижесіз. Тағы да 100 суретке назар аударайық: С нүктесіне сәйкес қоғамдық игіліктің бірыңғай бағасы А тұтынушы оның тұтынуын тоқтатуына әкеледі. В тұтынушының төлеуге мүмкіндігі жоғары болғандықтан, ол игіліктің тұтынуын жалғастыра береді, бірақ ақшасын артық төлеп отырады (өйткені b1>b). Егер игілікке бағалар әр түрлі болса (А тұтынушы үшін аздау болса, В тұтынушыға қарағанда), екі тұтынушы да бұдан үлкен пайда алушы еді, яғни пайдалылық өсіп, шығындар азаюшы еді.


3. Қоғамдық игіліктерді пайдалануға беру тәсілдері
Қоғамдық игідіктерді пайдалануға беруде «билетсіздік» мәселе кездеседі. Бұл мәселенің мәні: тұтынушылар қоғамдық игіліктер өндірісін қаржылаудан қашады немесе олардың төлеміне кететін шығындарды азайтқысы келеді, басқаларға сеніп, яғни солар төлесін деп. «Билетсіз» басқаның есебінен пайда түсіру үшін игілікті тұтынудан алынатын пайдалылықты әдейі төмендетіп, қоғамдық игіліктің құндылығын азайтады. Осыған байланысты қоғамдық игілікті өндіру мен қаржыландыру ахуалында оны пайдалануға беру тәсілдерін таңдау мәселесі тұрады. Қоғамдық игілікті пайдалануға берудің 2 нұсқасы мүмкін: нарық арқылы немесе мемлекет арқылы. Қоғамдық игілікті нарық арқылы пайдалануға беру қосылмайтын қоғамдық игіліктерді жеке спектр арқылы өндіру. Бұл жағдайда қоғамдық игіліктер жеке игіліктер сияқты сатылады. Мысалы, әр түлі ойын-сауық шараларға билеттерді сату, кабель теледидар үшін, телекоммуникация немесе компьютерлік желістерге қосылу үшін төлем енгізу. Қоғамдық игіліктерді нарық арқылы пайдалануға берудің екінші нұсқасы – өзара келісілген қаржыландыру, бұл бірыңғай пакетте қосылатын қоғамдық игілік пен қосылмайтын жеке игілікті сату немесе қосымша (жанама) өнімді сату. Мысалы, қоғамдық теледидардың қаржыландыруына жіберілетін жарнама роликтерінің төлемі. Нарықтық қаржыландырудың үшінші тәсілі – жеке жәрдемдерден қоғамдық игіліктердің төлеуін ұйғаратын жәрдемақы. Бұндай жәрдемақылардың себебі: жеке тұлғалардың немесе ұйымдардың материалдық емес пайда алуы қоғамдық бедел немесе қоғамдық игілікті жоғары бағалауы. Мысал – қоршаған ортаны т.б. қорғаудың қоғамдық бағдарламаларына қатысу. Қоғамдық игіліктердің өндірісі салықтар арқылы қаржыланады.
Сұрақтар мен тапсырмалар

Талқылауға арналған сұрақтар


  1. Игіліктердің жалпы және қоғамдық игіліктердің жеке алғандағы жіктеуін келтіріңіз. Игіліктердің қосылушылық/қосылмаушылық, бәсекелестік/бәсекелессіздік деген сипаттары нені білдіреді?

  2. Қоғамдық игіліктерге сұраныс қалай анықталады? Оның ерекшелігі неде?

  3. Қоғамдық игілік өндірісінің нәтижелі көлемі қалай анықталады?

  4. Қоғамдық игіліктерді пайдалануға берудің қандай тәсілдері бар?



Есептер, жаттығулар, тестілер
1. Келесі категорияларды кестенің сәйкес орындарына орналастырыңыз: таза жеке игіліктер, бірлесіп тұтынатын игіліктер, ұжымдық игіліктер, таза қоғамдық игіліктер.




Қосылмаушылық

Қосылушылық

Бәсекелестік







Бәсекелессіздік







2. Төменде көрсетілгендердің қайсысы таза қоғамдық игілікке жатады?

а) қалалық парктер

б) қоғамдық көлік

в) мұражайлар

г) сот жүйесі

д) барлық аталған игіліктер



3. Қоғамдық игіліктің қандай көлемі нәтижелі болып табылады?

а) оны тұтынуда бірде бір тұтынушы шектелмегенде

б) өндірістің қоғамдық шекті шығындары оның тұтынуының қоғамдық шекті шығындарына тең болғанда

в) игілік өндірісінің жеке шекті шығындары тұтынуының қоғамдық шекті шығындарына тең болғанда

г) шығындар ең аз болғанда

15 тақырып. АСИММЕТРИЯЛЫҚ ЕМЕС (БІР-БІРІНЕ САЙ ЕМЕС) АҚПАРАТЫ БАР НАРЫҚТАР
1. Сапа белгісіздігі
Жақтардың біреуі (сатушы немесе сатып алушы), екінші жаққа қарағанда көптеу ақпаратқа ие болған жағдайда ақпараттың асимметриясы (бір-біріне сай еместігі) пайда болады. Ол туралы екінші жақ біледі.

Сондықтан ақпаратқа ие жағының әрекеттерін талдау негізінде, ол ойша кейбір пайымдау, қорытындылар жасауға тырысады. Симметриялық емес ақпараты бар нарықтар мысалдарының саны аз емес. Жұмыс беруші жаңа қызметкерді жұмысқа аларда оның мүмкіндіктері жөнінде мәліметі аз (қызметкердің өзімен салыстырғанда). Несие, сақтандыру, еңбек нарықтары – симметриялық емес ақпаратты нарықтар. Бизнесте көптеген ахуалдар осымен байланысты. Симметриялық емес ақпараттың 2 түрін айырады:



  1. Жасырын сипаттарының болуымен байланысты симметрия: мәміле жасаған жақтарының біреуі мәміле заты жөнінде екінші жаққа белгісіз бірдемені біледі;

  2. Жасырын әрекеттерінің болуымен байланысты асимметрия: экономикалық өзара қатынастар жақтарының біреуі екінші жақ бақылай алмайтын әрекеттерді жасайды.

Ең алғашқы болып ақпараттың асимметриясын Дж. Акерлоф қарады. Симметриялық емес ақпаратты талдау үшін оның ұсынған классикалық мысалы – пайдаланған автомобильдер нарығы. Бұл талдауда пайдаланған автомобильдердің екі түрі (жоғары және сапасы төмен) сатылатын нарықты қарастыру ұсынылады (104 суреттегі график). Мұнда сатушы да, сатып алушылар да автомобильдің сапасын анықтай алады. 104 суреттегі графиктерде жоғары сапалы автомобильдерге (SB және DB) сұраныс пен ұсыныс жоғары, (сапасы төмен автомобильдермен салыстырғанда (SН және DН)), себебі: сатушылар да, сатып алушылар да сананы бағалайды. Жоғары сапалы автомобильдер нарығындағы тепе-теңдік баға – 10000 доллар, сапасы төмен автомобильдер нарығында – 5000 доллар, бірінші және екінші нарықтардағы сату көлемі 50000 автомобильдерді құрайды. Егер сатып алушылар тауар сапасы жөнінде толық ақпаратқа ие болған жағдайда нарықта мынадай ахуалды көруші едік.
РВ SB PH

10000


DB SH
DC 5000

DC1 DC

DH

DC1

DH

25000 50000 QB 50000 75000 QH

а) б)

104 сурет. Жоғары сапалы (а) және сапасы төмен (б) автомобильдер нарығы
Алайда, бұл нарық симметриялық емес ақпаратты нарық болғандықтан, сатушыларда, (сатып алушыларға қарағанда), тауар сапасы жөніндегі мәлімет көбірек. Алдында сатып алушылар автомобильдің сапасын орташа деп бағалайды (оны сатып алғаннан кейін ғана сапасын бағалай алады). Орташа сапасы бар автомобильге нақты сұраныс екі графикте DС деп белгіленген, ол DB – дан төмен, ал DН – нан жоғары. Сатып алушылардың тауар сапасын осылай бағалауымен 25000 жоғары сапалы және 75000 сапасы төмен автомобильдер сатылды. Сатып алушылар сатып алған автомобильдердің көбінің сапасы төмен екендігін түсіне бастағанда, сұраныс қисық сызығы жылжиды. Графиктерде автомобильге сұраныстың жаңа қисық сызығы DС1 деп белгіленген. Бірақ, оған сәйкес сапасы төмен автомобильдердің одан да көп саны сатылады, сондықтан сұраныс қисық сызығы одан ары жылжиды. Соңында сұраныс жылжулары мынаған әкеледі: тек қана сапасы төмен автомобильдер сатылады (сұраныстың қисық сызығы DН орнына келеді (жылжиды)), себебі: қалыптасқан нарық бағасы жоғары сапалы автомобильдерді сату үшін өте төмен болып табылады. Симметриялық емес ақпаратты нарық жағдайында сапасы төмен тауарлар жоғары сапалы тауарларды ығыстырып шығарады. Сатып алушылар тауар сапасы жөнінде ештеңе білмейді, сапасы төмен екен деп, оның нәтижесінде бағалар түсіп, жоғары сапалы тауарлар нарықтан ығыстырылады. Кейбір оқулықтарда сапа белгісіздігі мәселесі «лимондар» мәселесі деп аталады. Симметриялық емес ақпаратты нарық жағдайында тауарды лимонмен салыстырады: ол туралы бейхабар адар оны тәтті екен деп алса, ащы болып шығады.
2. Нарық белгілері. Кепілдіктер мен міндеттемелер рөлі
Ақпараттың симметриялық еместік мәселесі көбінесе нарықтық белгілердің көмегімен шешіледі. Нарықтық белгілер – тауар сапасы жөнінде сатушыларға сатып алушыларды ақпараттау мүмкіндігін беретін белгіленген механизмдер. Нарықтық белгілердің әрекетін көрсету үшін еңбек нарығының мысалын алайық. Фирма 2 қызметкерді жалдағалы тұр дейік. Ақпараттың симметриялық еместігі: еңбек сатушыларының еңбектің сапасы жөнінде мәліметі көбірек, сатып алушыларға қарағанда, (олар қандай дағдыларға ие екендігін, іскерлігі және т.б. сипаттарын жақсы біледі), ал жұмыс беруші бұның бәрін белгіленген уақыттан кейін ғана біледі. Жұмыс беруші фирма (бастық) жанағы келген қызметкерлер жөнінде, яғни олардың «сапасы» жөнінде нарықтық белгілерді алғысы келеді. Жетекші белгілерді маңызды мен қосымшаларға бөледі. Сыртқы түр белгісі (есептелсе де) ең маңызды емес (нашар қызметкер де кейде сыртқы түрімен, келбетімен жақсы әсер қалдырады). Ең маңызды белгі – қызметкердің білімі мен оның жұмыс тәжірибесі. Дәл осы белгілер нәтижелі жұмыстың кепілі ретінде қаралады.

Енді осы мысалды белгілердің қарапайым үлгісі негізінде қарайық. Ол үшін барлық қызметкерлерді 2 топқа бөлейік: төмен қабілетті қызметкерлер немесе төмен нәтижелі (олардың орташа және шекті өнімділігі = 1 тең); жоғары қабілетті немесе жоғары нәтижелі (олардың орташа және шекті өнімділігі 2 тең). Осы 2 топ қызметкерлер бәсекелес фирмаға жұмысқа жалданады. Фирма өндірісінің көлемі 10000 долларға тең. Жаңағы қызметкерлер, орташа алғанда, 10 жыл қызмет істейді деп ұйғарылған. Үміткерлердің орташа еңбек өнімділігін есептейік: (1+2)/2 = 1,5, әр топтан күтілетін табыс:

10000 доллар∙10 жылға = 100000;

20000 доллар∙10 жылға = 200000.



Егер фирмалар қызметкерлерді еңбек өнімділігі бойынша теңестірсе, 1 топтың 1 жылғы жалақысы 100000 доллар, 2 топтың 1 жылғы жалақысы 200000 доллар құраушы еді. Ақпараттың симметриялық емес жағдайында фирмалар қызметкерлерді жіктей алмайды, сондықтан олар орташа өнімділік негізінде 15000 доллар құрайтын жалақыны белгілейді. Нәтижесінде, жоғары нәтижелі қызметкерлер, төмен нәтижелілермен салыстырғанда, нашарлау жағдайда болады. Автомобильдермен келтірілген мысалдағы сияқты ақпарат симметриялық еместігі тәуір қызметкерлердің мүдделеріне шек қояды. Сондықтан, олар жұмыс берушілерге өздерінің нәтижелілігі жөнінде (білім туралы белгілерді) беруге тырысады. Қызметкердің білімін сипаттайтын көрсеткіштерді (алынған дәрежелер, дипломдағы бағалар және т.б.) бір жерде жинақтап, оқу орнында оқыған жылдарын Yдеп белгілейік. Білім алу процесі (үдерісі) белгілі шығындармен байланысты, бұл шығындардың жартысы әр қабілетті адамдар үшін әр түрлі (төмен қабілетті адамдарға білім алу қиынға түседі). Оқуға деген қабілеттілік және жұмысқа деген қабілеттілік өзара тығыз байланыста. Себебі: төмен қабілетті адамдар жұмыс процесінде (үдерісінде) оқуда сияқты, көп қиындық көреді, олар қойған талаптарға сай болу үшін, көп еңбектену керек. 1 топта Y жылдарға тең кезеңде білім алуға шыққан шығындар С1 = 40000 доллар∙Y құрайды, 2 топта – 20000 доллар∙Y. Бұл шығындар уақыт өткеннен соң жалақы түрінде табыс әкеледі. Оны В(Y) деп белгілейік. Жалақы 20000 доллар деңгейінде 2 топ үшін, 10000 доллар деңгейінде – 1 топ үшін дейік. Онда В(Y) алғашқы маңызы 100000 долларға тең – бұл білім алмаған адам 10 жылғы жұмыс үшін алатын табысы. Білім деңгейін толықтырғаннан кейін (2 топқа кіруге жеткілікті деңгей), В(Y) маңызы 20000 долларға дейін және одан да жоғары көтеріледі. Бұл білім деңгейін Y* деп белгілейік. Біздің мақсат: қызметкердің шығындарын азайтып, оның табысын көбейтетін білім деңгейін табу. Оңтайлы білім деңгейін таңдауын біз нөлдік деңгейі мен Y* деңгей араларында жасаймыз. Оңтайлы білім деңгейін таңдағанда, жеке адам білімнен алатын пайдаларды сол білімді алуға кететін шығындармен салыстырады. Екі топ үшін пайда 100000 доллардан құрайды. 1-ші топтың шығындары 40000 долларға тең, 2-ші топтың шығындары – 20000 доллар. Егер 100000<40000∙Y*, яғни Y*>2,5 болса, 1 топтың өкілдері білім алудан бас тартады. Сәйкес, 2-ші топтың өкілдері білімді Y* деңгейінде алады, егер 100000>20000∙Y*, яғни Y*<5. сонымен, білімнің тепе-теңдік деңгейі – 2,5 – 5 дейінгі жоғары болған қызметкерге фирма жоғарылау жалақы белгілеуге тиісті. Белгілер сатушыларға ақпараттық симметриялық еместік мәселесін шешуге көмектеседі: білім алған жөніндегі диплом (оңтайлы деңгейге сәйкес білім). Жұмыс өнімділігі жоғары қызметкерлер сәйкес жалақы да алады. Тәжірибеде кең қолданатын белгілер – кепілдемелер мен кепілдіктер. Ұзақ пайдаланатын тауарлардың көптеген өндіруші фирмалары (тұрмыстық және басқа техниканың) кепілдемелер мен кепілдіктерді сатып алушыларға осы тауарлардың жоғары сапасы жөнінде ақпарат беретін белгілер ретінде пайдаланады.
жүктеу/скачать 1.67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   14



©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз
    Басты бет