Международный научный журнал №7(100), часть «Научный Фокус» ноября, 2023 Международный современный научно-практический журнал Научный Фокус

Международный научный журнал № 7(100), часть 2 
«Научный Фокус» ноября, 2023 
101 
INFORMATIKA FANINI VUJUDGA KELISH TARIXI 
Xalilova Xurshida Ilhomovna 
Namangan viloyati oliy ta'lim, fan va innovatsiyalar boshqarmasi Kosonsoy tuman 
1-son kasb-hunar maktabi Informatika fani yetakchi o’qituvchisi 
Annotatsiya: Ushbu maqolada informatika fani hamda uning tarixan vujudga 
kelishi va rivojlanishi haqida so’z boradi. 
Kalit so’zlar: Informatika, Fransiya, hisoblash mashinalari, axborot, 
mikroprotsessorlar, EHM, kompyuter. 
 
Ma’lumki, bugungi kunda informatika so‘zi keng qo‘llaniladi, biroq, hamma ham 
ushbu atamaning mazmun-mohiyatini to‘liq anglamaydi. Shunday ekan, informatika 
so‘zining ma’nosi va uning kelib chiqishini kengroq bilib olsak, foydadan holi 
bo‘lmaydi. Informatika 60-yillarda Fransiyada elektron hisoblash mashinalari 
yordamida axborotni qayta ishlash bilan shug‘ullanuvchi sohani ifodalovchi atama 
sifatida yuzaga keldi. Informatika atamasi lotincha informatic so‘zidan kelib chiqqan 
bo‘lib, tushuntirish, xabar qilish bayon etish ma’nolarini anglatadi. Fransuzcha 
infоrmаtique (informatika) so‘zi axborot avtomatikasi yoki axborotni avtomatik qayta 
ishlash ma’nosini anglatadi. Ingliz tilida so‘zlashuvchi mamlakatlarda bu atamaga 
Computer science (kompyuter texnikasi haqidagi fan) sinonimi mos keladi. 
Informatikaning inson faoliyatining mustaqil sohasi sifatida ajralib chiqishi birinchi 
navbatda kompyuter texnikasining rivojlanishi bilan bog‘liq. Bunda asosiy xizmat 
mikroprotsessor texnikasiga to‘g‘ri keladi, uning paydo bo‘lishi 70-yillar o‘rtalarida 
ikkinchi elektron inqilobini boshlab berdi. Shu davrdan boshlab hisoblash 
mashinalarining element negizini integral chizma va mikroprotsessorlar tashkil etdi. 
Informatika atamasi nafaqat kompyuter texnikasi yutuqlarini aks ettirish va 
foydalanish, balki axborotni uzatish va qayta ishlash jarayonlari bilan ham bog‘lanadi. 
Informatika axborotni qayta ishlash, ularni qo‘llash va ijtimoiy amaliyotning turli 
sohalariga ta’sirini EHM tizimlariga asoslangan holda ishlab chiqish, loyihalash, 
yaratish, baholash, ishlashning turli jihatlarini o‘rganuvchi kompleks ilmiy va 
muhandislik fani sohasidir. 
Informatika yangi axborotni ancha keng kibernetika kabi turli obyektlarni 
boshqarish vazifalarini amaliy hal etmay, o‘zgartirish va barpo etish jarayonlarini 
o‘rganadi. Shu bois informatika haqida kibernetikadan ancha keng fan sohasi, degan 
tasavvur hosil bo‘lishi mumkin. Biroq, boshqa jihatdan informatika kompyuter 
texnikasi bilan bog‘liq bo‘lmagan muammolar yechimi bilan ifodalanmaydi, bu, 
shubhasiz, uning umumlashtiruvchi xususiyatini cheklaydi. Informatika kompyuter 
texnikasi rivojlanishi tufayli yuzaga keldi, unga asoslanadi va usiz mavjud bo‘la 
olmaydi. Kibernetika kompyuter texnikasining barcha yutuqlaridan unumli foydalansa 
ham, lekin obyektlarni boshqarishning turli modellarini yaratgan holda o‘zicha 

Международный научный журнал № 7(100), часть 2 
«Научный Фокус» ноября, 2023 
102 
rivojlanaveradi. Kibernetika va informatika tashkiliy jihatdan bir-biriga juda o‘xshash 
bo‘lsa ham, lekin: 
• informatika — axborot va uni qayta ishlovchi texnikaviy, dasturiy vositalari 
xususiyatlariga asoslanishi; 
• kibernetika esa — obyektlar modellarining konseptsiyalarini ishlab chiqish va 
ko‘rishda, xususan, axborotlardan keng foydalanishi jihatidan farqlanadi. 
Informatika keng ma’noda insoniyat faoliyatining barcha sohalarida asosan 
kompyuterlar va telekommunikatsiya aloqa vositalari yordamida axborotni qayta 
ishlashi bilan bog‘liq fan, texnika va ishlab chiqarishning xilma-xil tarmoqlari birligini 
o‘zida namoyon etadi. 
O’z navbatida informatikani ham umuman, qismlari bo‘yicha turli jihatlardan: 
xalq xo‘jaligi tarmog‘i, fundamental fan, amaliy fan sohasi sifatida ko‘rib chiqish 
mumkin. 
Informatika xalq xo‘jaligi tarmog‘i sifatida kompyuter texnikasi, dasturiy 
mahsulotlarni ishlab chiqarish va axborotni qayta ishlash zamonaviy texnologiyasini 
ishlab chiqish bilan shug‘ullanadigan xo‘jalik yuritishning turli shakllaridagi 
korxonalarning bir turda jamlanishidan iborat bo‘ladi. Informatikaning ishlab 
chiqarish tarmog‘i sifatidagi o‘ziga xosligi va ahamiyati shundaki, xalq xo‘jaligining 
boshqa tarmoqlari mehnat samaradorligi ko‘p jihatdan unga bog‘liqdir. Bundan 
tashqari, bu tarmoqlar me’yorida rivojlanishi uchun informatikaning o‘zida mehnat 
samaradorligi ancha yuqori sur’atlarda o‘sib borishi lozim, chunki hozirgi davrda 
jamiyatda axborot ko‘proq so‘nggi iste’mol predmeti sifatida namoyon bo‘lmoqda: 
odamlarga dunyoda ro‘y berayotgan voqealar, ularning kasbiy faoliyatiga doir predmet 
va hodisalar, fan va jamiyatning rivojlanishi haqida axborot zarur. Mehnat 
samaradorligining bundan keyingi o‘sishi va farovonlik darajasini ko‘tarish, katta 
hajmdagi multimedia axborotini (matn, grafika, videotasvir, tovush, animatsiya) qabul 
qilish va ishlashga yangi intellektual vositalar va «inson mashina» interfeyslaridan 
foydalanish asosidagina erishish mumkin. Informatikada mehnat unumdorligi oshishi 
suratlari yetarli bo‘lmasa, butun xalq xo‘jaligida mehnat samaradorligi o‘sishining 
anchagina kamayishi ro‘y berishi mumkin. Hozir dunyodagi barcha ish joylarining 50% 
ga yaqini axborotni qayta ishlash vositalari bilan ta’minlangan. 
Informatika fundamental fan sifatida kompyuter axborot tizimlari negizida 
istalgan ob’ektlar bilan boshqaruv jarayonlarini axborot jihatidan ta’minlashni barpo 
etish metodologiyasini ishlab chiqish bilan shug‘ullanadi. Shunday fikr ham mavjudki, 
fanning asosiy vazifadaridan biri – axborot tizimlari nima, ular qanday o‘rinni 
egallaydi, qanday tuzilmaga ega bo‘lishi lozim, qanday ishlaydi, uning uchun qanday 
qonuniyatlar xos ekanligini aniqlashdir. Evropada informatika sohasida quyidagi 
asosiy ilmiy yo‘nalishlarni ajratib ko‘rsatish mumkin: tarmoq tuzilmasini ishlab 
chiqish, kompyuterli integratsiyalashgan jarayonni ishlab chiqarish, iqtisodiy va tibbiy 
informatika, ijtimoiy sug‘urta va atrof-muhit informatikasi, professional axborot 
tizimlari. 

Международный научный журнал № 7(100), часть 2 
«Научный Фокус» ноября, 2023 
103 
Informatikada fundamental tadqiqotlar maqsadi istalgan axborot tizimlari haqida 
umumlashtirilgan axborotni olish, ularning qurilishi va ishlashining umumiy 
qonuniyatlarini aniqlashdir. Informatika o‘z-o‘zicha mavjud bo‘lmay, balki boshqa 
sohalardagi muammolarni hal etish uchun yangi axborot texnika va texnologiyalarini 
yaratishga qaratilgan kompleks ilmiy – texnik sohadir. U boshqa sohalar, hatto 
jarayonlar va hodisalar noformallashuvi tufayli miqdoriy uslublarni qo‘llash mumkin 
emas deb hisoblanadigan sohalarga ham tadqiqot uslub va vositalarini taqdim etadi. 
Informatikada kompyuter texnikasi sharofati tufayli amaliy ro‘yobga chiqishi mumkin 
bo‘lgan matematik modellash uslublarining hal qilinishini alohida ajratib ko‘rsatish 
lozim. Axborot texnologiyalari rivojlanishining zamonaviy jahon darajasi shundayki, 
respublikada jahon axborot makonining infratuzilmalari va milliy axborot – hisoblash 
tarmog‘i integratsiyasiga mos keluvchi milliy tizimni yaratish iqtisodiyot, boshqarish, 
fan va ta’lim samaradorligining muhim omili bo‘lmoqda. Bu muammolar ancha 
murakkab va ayni paytda respublikamiz uchun dolzarbdir. Hozirda olib borilayotgan 
iqtisodiy, tuzilmaviy va boshqa o‘zgarishlarni amalga oshirish natijalari respublikada 
axborotlashtirish bilan bog‘liq muammolarning qanday va qaysi muddatlarda hal 
etishiga ham bog‘liqdir. 1956 yilda akademik M.T. Urozboev tashabbusi bilan 
O’zbekiston Fanlar Akademiyasi tarkibida V.I. Romanovskiy nomli Matematika instituti 
qoshida «Hisoblash texnikasi» bo‘limi ochilib, unga V. K. Qobulov rahbar etib 
tayinlanadi va 1958 yilda Respublikamizda ilk bor «Ural-1» tipidagi EHM o‘rnatiladi. 
1966 yilda Markaziy Osiyo mintaqasida O’zbekiston Respublikasi Fanlar 
Akademiyasining hisoblash markaziga ega bo‘lgan Kibernetika instituti, 1978 yilda esa 
uning asosida Kibernetika ilmiy-ishlab chiqarish birlashmasi tashkil etildi. 
Axborotlashtirish haqida (1993 yil, may) va EHM va ma’lumotlar bazasi uchun 
dasturlarni huquqiy muhofazalash haqidagi (1994-yil, may) qonunlar qabul qilingan. 
O’zR FTDQning Davlat patent idorasida 1995 yil sentyabridan EHM va ma’lumotlar 
bazasi uchun dasturlarni huquqiy muhofazalash bo‘yicha Agentlik ishlab turibdi. Bu 
idora dasturiy mahsulotlar, shuningdek to‘liq yoki qisman mulkiy huquqlarni berish 
shartnomalarini rasmiy ro‘yxatdan o‘tkazadi. 1994 yil dekabrda O’zbekiston 
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi O’zbekiston Respublikasining axborotlashtirish 
kontseptsiyasini qabul qildi. 
Xulosa qilib shuni aytamanki, Vatanimizda informatika fani hozirgi kunda eng tez 
rivojlanayotgan fanlardan biri bo‘lib, jamiyat hayotining barcha sohalariga kirib 
bormoqda. 

жүктеу/скачать 4.01 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: