Мектеп атауы қала облыс ғылыми жоба бағыты: Тақырыбы
Тамғалы тас – табиғат пен көне дәуір үйлесім тапқан киелі орын
жүктеу/скачать 6.42 Mb.
|
| 2.2. Тамғалы тас – табиғат пен көне дәуір үйлесім тапқан киелі орын
Қазақстан тек пайдалы қазбаларға ғана емес, сонымен бірге, ежелгі тарихи мұраларға да бай. Олар ЮНЕСКО көлемінде қорғауға алынған. Олардың әрқайсысы бірегей, дейді ғалымдар, сондықтан жер шары үшін үлкен тарихи және мәдени тұрғыдан құнды болып табылады. Бірегей табиғи және мәдени нысандар біздің Жер табиғатының байлығын және адам ақыл-ойының мүмкіндіктерін көрсететін табиғаттың бірегей бұрыштарын және адам жасаған ескерткіштерді сақтауға мүмкіндік береді. 1994 жылы Қазақстан Дүниежүзілік мәдени және табиғи мұраны қорғау туралы конвенцияға қол қойды. Бұл құжатқа қол қойылғаннан кейін 2000 жылдардың басында тізімге енген бірінші нысан Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Яссауи кесенесі болды. Ал бір жылдан кейін Дүниежүзілік мұра комитетінің 28-сессиясында бұл тізім атақты ағылшын Стоунхенджімен, Гизадағы Мысыр пирамидаларымен және Афины Акропольімен теңестірілген ежелгі Таңбалы петроглифтерімен толықтырылды. Тамғалы трактісі Алматы қаласынан 170 шақырым қашықтықта Шу-Іле өңірінің Аңырақай тауларында орналасқан. Дәл осы жерден археологиялық ескерткіштердің ең қызықты кешені – петроглифтер, қорымдар мен әртүрлі тарихи кезеңдердің қоныстары табылды. Бүгінгі таңда Таңбалы –Қазақстандағы ең бай тарихи нысанның бірі. Әсем шатқал өткен өркениеттердің жартастағы суреттерімен безендірілген, олардың көпшілігінің жасы шамамен 3500 жыл. Таңбалы композициясы ерекше және қайталанбас. Бұл көне ескерткіштердің әлемнің ешбір жерінде теңдесі жоқ. Таңбалы трактісі культтік орталық, ашық аспан астындағы өзіндік табиғи ғибадатхана болды деген болжам бар. Күннің жүзі бар құдайлардың көптеген бейнелері мұнда тұратын халықтардың Күн культін ұстанғанын айғақтайды. Таңбалы петроглифтерін 1957 археолог, зерттеуші А.Г. Максимов тапқан. Табылған сызбалардың өте көне екені белгілі болған кезде, сонымен қатар Таңбалы мұрасының периметрі бойынша шамамен саны (екі мыңнан астам) бағаланған кезде, бірінші кезекте сақтау, зерттеу, басқару және қорғау мақсатында инфрақұрылым ұйымдастырыла бастады. Мұндағы әрбір ескерткіш ұқыптылықты талап етеді, өйткені оның кез келген фрагменттері априорлы бірегей және дүниежүзілік тарих үшін құнды білімді сақтай алады. Осы мақсатта туристерге Орталық Азия көшпенділерінің ата-бабаларының тарихи-мәдени мұрасы ескерткішінің бірегейлігін бағалауға мүмкіндік беретін мұражай-қорық құрылды. Тракт ашылғаннан бері мұнда петроглифтерді зерттеп, құжаттап, салыстырмалы талдаулар жүргізіп, бір кездері жартас суреттеріне қашалған халық идеясын синтездеген ғалымдар археологтар мен тарихшылар жұмыс істейді. Баға жетпес олжа маңындағы аймақтың зерттелуіне, геологиясына көп көңіл бөлінді. Маршруттарды, экскурсияларды қалыптастыру бойынша іс-шаралар әзірленді, сипаттамалық құжаттамалар құрастырылды, аумақты абаттандыру жұмыстары жүргізілді. Жартастағы суреттерді сақтап қалу әрекеттерінсіз Таңбалыға жұртшылықтың қызығушылығы арта бастады. Бұл нысан туралы бірегей материалдар мен мақалалар пайда болды, бұл шетелдік ғалымдардың, саяхатшылардың және археологтардың назарын арттырды. Мұның бәрі петроглифтердің ғылым үшін бірегейлігі мен құндылығын түсінуге әсер етті. Сонымен қатар петроглифтерді сақтау іс жүзінде мүмкін емес деуге болады. Мыңдаған жылдар бойы қатал континенттік климатта, дала күнінің, жаңбыр мен желдің әсерінен тастар сынғыш болып, өздігінен жойыла бастаған. Сондықтан сызбаларды мұқият бөлудің кез келген әрекеті тым қауіпті. Жалғыз жол – тау жотасынан тұтас тау жыныстарын бөліп алу, бұл петроглифтердің тұтастығына кепілдік бермейтін өте қымбат операция. Таңбалы тарихи ескерткіштер кешені әр уақытта пайда болған көптеген қорымдар, карьерлерді қамтитын күрделі құрылымнан тұрады. Жартастағы суреттер әртүрлі уақыт кезеңіндегі үңгірлерде де кездеседі. Петроглифтер қола дәуірі мен ерте темір дәуіріне, содан кейін орта ғасырға дейін тәнге енеді. Әдетте петроглифтер қара мыс пленкамен жабылған жартастарға, басқаша айтқанда, «патинаға» қашалған. Бір қызығы, бұл суреттердің көпшілігі кейінгі дәуірде ежелгі суретшілермен толықтырылған. Демек, бұл кешен бірқатар тарихи кезеңдердің мәдени мұрасын бойына сіңірген табиғи ландшафт болып табылады. Мұнда үш мыңнан астам петроглифтер бар. Оның негізгі бөлігі тек ерте қола дәуіріне ғана емес, сақ пен түркі дәуіріне де қатысты. Таңбалы сан ғасырлар бойы ырым-тыйымдар, түрлі ырым-жырымдар жасалатын киелі мекен болды. Тамғалы трактінің бүкіл аумағы шатқалмен бірге ерте заманнан культтік аймақ болып табылады. Ғалымдар бұл жерде адамдар тұрмағанын, бұл жерге ғұрып немесе рәсім жасау үшін келгенін атап өтеді. Тастарға жақын жерде қорымдар орналасқан. Өлгендер дәстүр бойынша цисталар немесе тас жәшіктерге жерленді.Табиғи ландшафттың ерекшелігі шағын шатқалдың қалыптасуында шешуші рөл атқарды - оның тегіс және кең беттері ежелгі тұрғындар үшін тамаша көркем кенеп болды. Ежелгі суретшілердің материалмен жұмыс істеудің өзіндік ерекше әдістері болған. Олар петроглифтерді сызу және толтыру кезінде күндізгі уақытта, Күннің қозғалыс бағыты бойынша, сәулелердің түсу бұрышының өзгеруімен, жарық кескіндерді ерекшелеп тұратындай етіп жартастардың орналасуын ескерді. Сондықтан олардың туындыларын белгілі бір позициядан бақылай отырып, тұтас бейнелеу композицияларын көруге болады. Сонымен қатар, ашық аспан астында мұндай экспозициялар өте көп және олар тұтас топтарға жиналады. Сонымен бірге турлар туристер бұл жерлерді ретімен бір-бірден аралай алатындай етіп жасалған. Әлемнің көптеген ғалымдары Таңбалы петроглифтерінің сырын ашуға тырысуда. Олар бұл сызбалардың барлығы сол күндері Еуразия аумағында билік еткен ежелгі «Күн культіне» қатысты және қазіргі діндердің, буддизмнің, ислам мен христиандықтың қалыптасуына ішінара әсер еткенін болжайды. Отандық ғалымдар шамамен жүз миллион жыл бұрын бұл жерлер суға толы болғанын атап өтті. Тектоникалық плиталардың ығысуынан және жер қыртысының қатты деформациясынан кейін жер бетіне магма шықты. Осыдан кейін ол біртүрлі қалпында қатып, миллиондаған жылдар бойы көп қабатты жота түзіп, бүгінде Таңбалы пейзажын бейнелейді. Зороастризм жойылғаннан кейін бұл жер өзінің киелі маңызын жойған жоқ, одан кейінгі халықтар да бұл аймақты культ ретінде қолдады. Бұған орта және кейінгі қола, сондай-ақ орта ғасырлар кезеңінің аумағына іргелес жатқан зираттар мен қоныстардың көптігі дәлел. Бүгінгі таңда Таңбалы ескерткіші мәдени ландшафт ретінде пайдаланылады. Сәулетшілер петроглифтермен, құрбандық шалатын орындармен, қорымдар мен қорғандармен танысу үшін туристік маршруттарды ұйымдастыру принциптерін арнайы әзірлеген. Сәулетшілер ескерткіштің ашықтығы мен қолжетімділігі, оны ешбір зақымсыз теңгерімді пайдалану қағидаларын басшылыққа алды. Орталық кешенде петроглифтер мен құрбандық үстелдерінің ең көп саны шоғырланған. Ғалымдардың болжамы бойынша бұл жерді құрбандық шалу және басқа да қасиетті рәсімдерде пайдалану туралы не айтады. Тракттан көптеген петроглифтерден басқа орта және кейінгі қола дәуірінің көптеген қорымдары, сондай-ақ қорғандар табылды. Ғалымдар атап өткендей, Таңбалы петроглифтері пикеттеу әдісімен – үшкір ұшы жартас жазықтығында орнатылған тасты таспен соғу арқылы жасалған. Кейінірек металдан жасалған бұйымдар да дәл осылай қолданыла бастады. Петроглифтердің шебер орындалған жұмысы сол кезеңдегі бейнелеу өнерінің бұл бағытының жоғары деңгейде дамығанын айтады. Бұрын ғалымдар мұндай көне, шебер және жақсы сақталған суреттерді Орталық Азиядан таба алмаған. Зерттеуші Рогожинский ерекше параметрлерді – 25-75 сантиметрден бір метрге дейінгі үлкен өлшемдерді, техникасы, стилі, иконографиясы, репертуары және баяндау конструкциясының болуын анықтай отырып, оларды Таңбалы петроглифтерінің бір түрі ретінде жеке категорияға бөледі. Мұнда әрбір келуші жеті жүзден астам петроглифтерді көре алады. Өкінішке орай, олардың көпшілігі уақыттың әсерінен өзінің айқын бейнесін жоғалтып жатыр. жүктеу/скачать 6.42 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|