Мектеп жасына дейінгі балалардың агрессивтілігін эксперименталды зерттеу

1. Түзету-дамыту жұмыстарын жүйелеп бағдарлама құру.

2. Бағдарламадағы әдістерді қолдану арқылы сыналатын топқа тиімділігін бағалап тексеру, зерттеу.

3. Зерттеу барысынан алынған нәтижелерді талқылау.

4. Зерттеуге алынған экспериметті топтағы балалардың агрессивтілік әрікетіне түзету-дамыту жұмысының тиімділігін қорытындылау.

Зерттеу объектісі: мектеп жасына дейінгі – 20 бала аланды, Шымкент қаласындағы №70 бастауыш мектеп бала-бақшасы. Ересек және мектепке даярлық топтарындағы 127 баланы зерттеу нәтижесінде агрессивтілі әрекет деңгейі жоғары балалар реттеліп алынды. Бұлар әр түрлі әлеуметтік жағдайдағы ұлдар және қыздар.

Зерттеу пәні ретінде 5-6 жастағы балаларды агрессивті әрекеттің пайда болу процесі алынды.

Көптеген балалардың проблемді жағдайға тап келуінің басты себебі коммуникация мен қарым-қатынастағы базалық әлеуметтік ептіліктердің жеткіліксіздігімен байланысты. Өзінің әлеуметтік үйрену теориясында А.Бандура агрессивті мінез-құлықты талдаудың үш кезеңін бөліп көрсетті:

1. Әрекеттерді меңгеру тәсілдері;

2. Олардың көрінуіне себеп болатын факторлар;

3. Солар бекітілетін жағдайлар.

Әлеуметтік үйренудің когнетивті-бихевиористік консепциясы тұрғысында социолизация процесі индивид өмір сүретін қоғам мен сонда қабылданған әдеттегі жауап реакцияларының дамуымен байланысты. Когнетивті-бихевиористік концепсия шеңберінде балалардағы агрессияны әлеуметтік үйренудің нәтижесі деп қарастыруға болады. Агрессиялы әрекет-қылықты бекіту мен дамыту негізін ата-аналар баланы алғашқы жылдарда қалай тәрбиелегеніне байланысты. Агрессивті мінез-құлықтың қалыптасуына әсер ететін шартсыз факторлардың бірі-жанұядағы қатынас. Ата-аналарының агрессивтілігінен, агрессивтілік және қылмыстық тенденциясын туындататын күрделі конфликтілер себебінен бала агрессивті болады. Ата-ана тарапынан агрессивті мінез-құлықтың шектен тыс болуы балаға зиян келтіреді. Бала міндетті түрде өзінің ашу-ызасын ішінде жинауға мәжбүр болған жағдайда онда аутоагрессия күшейе түседі. Қатал жазалау жаңа фрустрацияға әкеледі. Жасырын агрессивтілік болған жағдайда балада мазасыздану, жайсыздық жоғарылай бастайды. Агрессивті әрекет ата-анасының ашуын көтере алмаған жағдайда және кедергіге жауап бере алмаған кезде, балада мазасыздану жоғарылай бастайды. Осыған байланысты агрессияның дамуының маңызды шарты тек әлеуметтік үйрену ғана емес, ата-ана махаббатының болмауы немесе олар тарапынан үнемі жазалаудың болуына байланысты туындайтын фрустрация да жатады.

Балалардың агрессивтілік мінезінің мотивтеріне кино мен теледидардың әсерін жатқызуға болады. Осыған байланысты агрессиялы әрекеттің төрт түрлі мәселелері қозғалады: меңгеру эффектісі, яғни коммуникация арқылы қалыптасқан агрессияны не күшейтеді? Эмоциялық салдардан туындаған мәселе; жағдай немесе шарттар мәселесі. Эксперименттік зерттеулер көрсеткендей балалар ақпараттық құралдар арқылы агрессивтілік мінездің жаңа түрлерін меңгереді: «қабілеттендіруші», «қоздырушы» моделдері. Сонымен баланың жасына тән заңдылық агрессия деңгейінің өсуімен байланысты болады. Егер бала өзінің агрессивті әрекеттерін қадағалауды үйренбесе, өсе келе агрессиялық басым болып өз жалғасын табады.

Екінші әдіс – ойын әдісін қолдану. Бұл үшін бір типтегі екі ойын іріктеп алынды, ойын түсінігін қорытындылай келгенде, он баладан тұратын топтағы әр бала бірәз уақыт аралығында ойыннан шет қалып отырды. Балаға орындық және кегли жетпей қалады, қандай да бір қимылдың соңынан белгі қимылдың соңынан белгі беріледі, орын дайындау болмаса кеглиді алу, олардың саны балаларға қарағанда біреуі кем. Ойын барысында әр балаға бақылау жүргізіліп, арнайы схемада балалардың агрессиялы реакциялары белгіленіп отырды.

Ойын барысында бала әрекетін бақылау үшін әрбір топта он баладан тұратын топта екі бірдей типтегі ойын қолданылды, оның мәні әрбір бала қандай да бір кезеңде ойыннан тыс қалдырылды.

Ойын барысында әрбір баланың агрессивтілік реакциясы арнайы схема бойынша бақыланып отырды, ол мынандай кезеңдерден тұрады:

1. Ойынға ену кезеңі;

2. Ойын кезеңі;

3. Ойыннан шығу кезеңі.

Баланың әрбір кезең бойынша әрекеті мынандай катигориялар бойынша жазылып алынды:

1. Бет-әлпеті және жалпы әрекеті;

2. Сөйлеу;

3. Агрессивтіліктің көрінуі;

4. Жанама агрессия.

Бұл әдістеменің негізгі көрсеткіші баланың агрессивтілік реакциясының жиілігі, сондай ақ агрессивтілік әрекетті білдіретін эмоциялық көріністер болып табылады.

Бұл әдістеме баланың жарыстық ойын ситуациясындағы эмоциялық реакциясы мен әрекетін едәуір жан-жақты талдауға бағытталған (№1 қосымша).

Біз агрессивті балалармен жұмыс жасаудан алдын іріктеп алынған жиырма адамды екі топқа бөлдік:

1) Эксперименталды топ.

2) Бақылау тобы.

Балалардың агрессивтілігінің көрсеткіші екі топтыңкі де жоғары деңгейде. Нәтиже айқындалғаннан кейін эксперименталды топпенен, өңделген бағдарлама бойынша түзету – дамыту жұмыстары жүргізілді, ал бақылау тобымен бұл уақытта ештеңе жүргізілмеді. Жасалған жұмыстың соңында екі топтағы балалардың агрессивтілік деңгейін қайтадан тексеріп, өлшедік. Эксперименталды тобы мен бақылау тобының арасындағы өсу динамикасының айырмашылығы таблицада көрсетілді.
2. Сұлба. Түзету – дамыту сабағының алдындағы зерттеу қорытындысы.

Эксперименталды топ			Бақылау тобы
Кездеспейтін жануар.		Ойын	Кездеспейтін жануар		Ойын 10- 15б.д.
1. Болат Р.	5б.	12б.	1. Сауле Қ.	8б	11б
2. Әділ Б.	7б.	11б.	2. Рысбек А.	7б	11б
3. Марат Ә.	5б.	13б.	3. ДанаБ.	6б	10б
4.Самат А.	8б.	10б.	4. АйдарқанҚ.	8б	13б
5. Асем И.	9б.	14б.	5. БануМ.	5б	12б
6. Мақпал С.	6б.	15б.	6. МейірбекМ.	8б	14б
6. Мақпал С.	6б.	156.	6. Мейірбек М.	86	14б
7. Айгүл Қ.	7б.	126	7. Әшім Т.	76	15б
8. Дәулет Ж.	6б	156	8. Меруерт Р.	66	13б
9. Мұсабек А.	8б	146	9. Сандуғаш А.	66	12б
10. Ахмет Б.	9б	136	10. Ғалым Ж.	86	15б.

3 Сұлба. Берілген эксперименталды және бақылау топтарындағы балалардың түзету-дамыту сабағынан алдыңғысы. Екі топтың арасында айтарлықтай айырмашылық жоқ (айырмашылық маңызы Стъюденттің Т-критериясымен бағаланды).

Тестер	Эксперименталды топ		бақылау тобы		Стьюденттің t-критериясы	Маңызының деңгейі
Кездеспейтін жануар	7	1,41	6,9	1,04	0,19	маңызсыз
Ойын	12,9	1,57	12,6	1,52	0,39	маңызсыз

4 Сұлба. Түзету - дамыту сабағынан кейінгі зерттеу қорытындысы (қорытынды зерттеу).

Эксперименталды топтағы балалар			Бақылау тобы
3-5 бал аралығында. «Кездеспейтін жануар» тесті.		Ойын 5-6 б. аралығы	5-6 бал аралығында. «Кездеспейтін жануар» тесті.		Ойын 10-156. аралығы
1. Болат Р.	3б.	5б.	1. Сауле Қ.	6б.	10б.
2. Әділ Б.	4б.	7б.	2. Рысбек А.	7б.	11б.
3. Марат Ә.	4б.	8б.	3. Дана Б.	6б.	10б.
4. Самат А.	4б.	7б.	4. Айдарқан Қ.	8б.	12б.
5. Әсем И.	5б.	6б.	5. Бану М.	6б.	12б.
6. Мақпал С.	3б.	5б.	6. Мейірбек Р.	8б.	14б.
7. Айгүл Қ.	5б.	9б.	7. Әшім Т.	7б.	146.
8. Дәулет Ж.	4б.	6б.	8. Меруерт Р.	7б.	13б.
9. Мұсабек А.	3б.	5б.	9. Сандуғаш А.	6б.	11б.
10. Ахмет Б.	5б.	9б.	10. Ғалым Ж.	8б.	15б.

Эксперименталды топтағы балалардың агрессивтілігі едәуір төмендеген.

Айырмашылық маңыздылығының деңгейі 0,001 (маңыздылығының айырмашылығы Стъюденттің Т-критериясы көмегімен бағаланды).

5 Сұлба. Эксперименталды тобы мен бақылау тобының арасындағы түзету-дамыту сабағынан кейінгі айырмашылығы.

Тестер	Эксперименталды тобы		Бақылау тобы		Стьюденттің t-критериясы	Маңызды-лығы
Кездеспейтін жануар	4	0,77	6,9	0,83	7,43136197	0,001
ойын	6,7	1,48	12,3	1,67	7,14307186	0,001