Мәлік Ғабдуллин Қазақ халқының ауыз әдебиеті
Діни ұғымдарға байланысты туған шығармалар
жүктеу/скачать 0.68 Mb.
|
| Діни ұғымдарға байланысты туған шығармалар
Басқа халықтар секілді, қазақ халқының да ертеден келе жатқан діни ұғымдары, ескі наным-сезімі болған. Мұндай ұғымдар қазақ арасында өте ертеде, Шоқанның айтуынша, шамандық дәуірде, көп құдайға сыйынған кезде туған. Жаратылыс сырын түсіне алмаған, ой-өрісі, дүние тану шама-шарқы төменгі сатыда тұрған ертедегі адамдар жаратылыста болатын әрбір құбылыстарды ғажайып күш деп ұғынған. Сондықтан сол күштерге, мәселен, ай мен күнге, от пен суға т.б. табынып сыйынған; жаратушы, жарылқаушы деп те түсінген. Қазақтың жаңа туған айды көргенде: Ай көрдім, аман көрдім, Баяғыдай заман көрдім, Ескі айда есірке, Жаңа айда жарылқа, – деуі шамандық дәуірінен қалған ескі ұғымның елесі болу керек. Мұндағы ай мен күн ескі кезде жаратушы, жарылқаушы мағынасында қолданылғанын аңғартады. Қазақ халқының ислам дінін қабылдағаннан кейін де, бір құдайға табынғаннан кейін де арғы шамандық дәуірден қалған ырымдарын салтқа айналдырып бертінге дейін алып келгенін көрсетеді. Мұнымен қатар, М.Горькийдің айтуына қарағанда, ертедегі қараңғы адамдар тұрмыс-тіршілігі, күн көрісі жолында кездескен қиыншылықтарды, жұмыстың ауыртпалығын әртүрлі ырымдар жасап жеңілдетпек болған60. Бұл үшін олар өздері сыйынатын жаратылыстың алуандаған құбылыстарына жалбарынып тіл қатқан, тілек тілеген, көмек-жәрдем сұраған. Ертедегі адамдардың осы секілді әртүрлі жағдайда жасаған әрекеттері олардың ауыз әдебиетінен орын алған. Осындай сыйыну, жалбарыну әрекеттері қазақ арасында да қолданылған және олар соңғы кезге дейін тұрмыс-салттан орын алып келген. Бертін келе, қазақ арасында ислам діні және оның шарттары тараған кезде ауыз әдебиетінде діни ұғымдарды көрсететін жаңа шығармалар туады. Мұндай шығармалардан бұрынғыдай жаратылыс құбылыстарынан туған көп құдайлар басты орын алмай, жеке құдай, яғни ислам діні таратқан құдай жайы айтылады. Дегенмен, бір құдайға мойын ұсына тұрса да, халық ертеден келе жатқан көп құдайлар жайындағы ұғымдарын, наным-сезімдерін араластыра жүреді. Діни ұғымдарға байланысты туған шығармаларды сөз еткенде біз оларды ертеде қараңғылық жағдайда болған адамдардың ой-өрісі, дүние тану дәрежесі қандай болғанын және ол қазақ ауыз әдебиетінде қай түрде суреттелгенін білу жайын көздейміз. Бәдік Ауру адамды немесе ауру малды емдеу үшін ертедегі уақытта арнаулы кеш өткізген. Мұны қазақтар «бәдік кеші» деп атайды. Бұл кешке жұрт, әсіресе, жастар жиналған, ауруды ортаға алып емдемек болған. Адамға не малға ауру, індет жіберетін құдай бар деп түсінген61 халық, «бәдік кешінде» сол құдайға тіл қату, ықпал ету, өлең арқылы өтініш жасау, жалынып-жалбарыну ырымын істеген. Сол үшін «бәдік кешінде» жиналған жігіттер мен қыз-келіншектер екі жақ болып айтысқа түскен. Олар өздерінің өлеңдерімен ауру иелеріне әсер етуді қарастырған, тіпті, сөзбен қорқытуға дейін барған. Бәдік өлеңдері ауруды емдеп жазу үшін, жабысқан кеселді аластап көшіру үшін қолданылғандықтан, өлең шумақтары «көш, көш» деген сөздермен аяқталып отырады. Өлеңді айтыс түрінде орындаушы екі жақтың қайсысы болса да сөзін «көш» деп бітіреді және қайда көшудің жолын да көрсетеді. Мәселен: Жігіт: Айт дегеннен айтамын-ау бәдікті, Қара мақпал тоным бар барша әдіпті. От оттамай, су ішпей жата берсе, Бәдік емей немене, бір кәдік-ті.көш-көш! Қыз: Бәдік кетіп барады жатқа таман, Жүген ала жүгірдім атқа таман, Құдай ұрып бәдікті қолға берсе Итере салар едім отқа таман.көш-көш! Немесе: Көшер болсаң, әй бәдік, жыланға көш, Құйрығы жоқ, жалы жоқ құланға көш. Көш айласын білмесең мен айтайын, Жердің жүзін қаптаған тұманға көш.62 – Осы ретпен басталған айтыс, ары қарай үдей отырып, бәдіктің қайда көшуін белгілейді: «асқар-асқар тауға көш, ағыны қатты суға көш, айнала соққан құйынға көш, жылан мен шаянға көш» т.б. деп, бәдікке жол сілтейді. Бертін келе, «бәдік кеші» және онда айтылатын өлеңдер алғашқы мағынасын жоғалта бастайды63. Кейінде «бәдік кеші» жастардың бас қосатын ойын-сауығына, соның жасалуы үшін керекті сылтаудың біріне айналып кетеді және мұнда айтылатын өлеңдердің мазмұны ауруды емдеу жайында болмайды; жастардың әзіл-оспағы болады. Мысалы: Жігіт: Қаратауым дегенге Қаратауым, Тау басынан соғады қара дауыл, Сіздің үйде бір бәдік бар дегенге, Қаптай көшіп келеді біздің ауыл. Қыз: Бәдік кетіп қалыпты таудан асып, Таудан арғы бұлтпен араласып. Енді екеуіміз бәдікті тауып алып, Шын құмардан шығалық сабаласып64, - дейді де, жастар арасында болатын әзіл-оспақ, қалжың сөздерге айналдырып жібереді. жүктеу/скачать 0.68 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|