Мәлік Ғабдуллин Қазақ халқының ауыз әдебиеті
жүктеу/скачать 2.53 Mb. Pdf көрінісі
|
|
Сыңсу Ұзатылатын қыздың тойында жасалған ойын- сауықтың біразы аяқталған кезде, қыздың аттанар алдында ел-жұртымен, ағайын-туыс, құрдасымен, туып-өскен жерімен, жастық-балалық өмірімен қоштасу ретінде айтылатын өлеңі. Мұнда ұзатылатын қыз өзінің құрбы- құрдас, жолдастарымен ауыл-үйді аралай жүріп, белгілі әнге сала сыңсуын айтады (Сыңсудың өлеңдерін ақындар немесе қыздардың өздері шығарған болады). Ұзатылып бара жатқан қыз сыңсу өлеңдері арқылы жұртқа естірте өзінің мұңын, қайғы-қасіретін шағады. «Мен еліме өкпелі» деп басталатын сыңсу өлеңінде: Заманым өтті басымнан, Дәуренім кетті басымнан. Бұл не деген іс болды, Көлінен кеткен құс болдым. Бұлғақтап жүрген заманым, Қандай да жерге тұс болдым. Ата-анам еді дәулетім, Жат жұрттық болып кеткен соң, Кетер-ау бастан сәулетім. 55 Ш.Хұсайынов пен Ы.Дүйсенбаев, жоғарыда келтірілген еңбектерін қараңыз. Бұл пікірді С.Мұқанов пен Б.Кенжебаев жолдастар да айтады. Мен жұртыма жау ма едім, Айналайын, ел-жұртым, Не болар менің заманым! Дәуренім менің өткен соң, Бұралқы иттей кеткен соң, Естіле жүрер дейсіз бе, Не болып жүрген хабарым. Заманым қиын болар-ау, Көкірекке қайғы толар-ау, Ел-жұртым, сенен айырылып, Санамен жүзім солар-ау. 56 – деп, ұзатылып бара жатқан қыз көңіл шерін толғайды. Бұл зар қаншама ащы, аянышты болғанымен де, ескі әдет- ғұрып, әділетсіз заңға сүйенген заманда, әйел мұңы ескерілмеген, аяққа басылған. Солай бола тұрса да, сыңсу өлеңдері ерте кездегі әйелдердің хал-жайын суреттейтін, ескілік жол-жобаға қарғыс айтқан, қарсылық білдірген шығармалар болып табылады. Сыңсу аяқталғаннан кейін, ұзатылып бара жатқан қызға ақыл-өсиет айтылған. Мұны жұбату деп атайды. Жұбатуды, әдетте, ауыл ағасы, беделді адамдар айтқан. Жұбату өлеңдері, бір жағынан, ұзатылып бара жатқан қыздың көңіліндегі қайғы-зарды жуып-шаю мақсатын көздесе; екіншіден, қыздың жаңа жерге барғанда атқаратын міндеті, мінез-құлқы қандай болу керектігін насихаттаған, жол-жоба көрсеткен. Мәселен, жұбату өлеңінің бір түрі: Жылама, бикем, жылама, Көзіңнің жасын бұлама, Ұл боп тусаң әуелден, Сені мұндай қыла ма! Көзді жаспен бояма, 56 С.Сейфуллин, сол кітабы 63- бет. Біз бермейік десек те, Мал бергенің қоя ма? 57 – деп басталады да, «ата-ананың жолын», ескі әдет-ғұрыпты ақтауға тырысады. Содан кейін, ұзатылғалы отырған қыздың болашағы, ендігі өмірі қалай болу жайын үгіт ретінде айтып шығады. «Жарыңа қосыласың, мал- малданып, жан-жанданып жеке үй боласың, әлдилеп бала сүйесің» деген секілді көңіл жұбататын өсиеттер айтылады: Тілеулі, құтты тойыңда, Көп жылауды қойыңыз. Жыламай құлақ салыңыз, Бұл сөзіме наныңыз, Мен айтамын өсиет – Тыңдап ұғып алыңыз. Мұнан көшіп кетерсің, Шын еліңе жетерсің, Тең құрбың шықса алдыңнан, Ойын-күлкі етерсің. Құрбы келсе, күлгейсің, Әдеппенен жүргейсің, Салмақпенен сөз сөйлеп, Жақсы жауап бергейсің 58 , – деп келеді де, бұдан ары қарай ақыл-өсиет созыла береді. Онда айтатыны: үй ішің, ата-анаңмен, ағайын арасымен тату-тәтті, әдепті бол, үлкенді сыйла, салдыр-салақ болма, мал-мүлкіңді шашпа, тазалық сақта, оқыс мінез көрсетпе, өтірік-өсек айтпа, жарлыларға көз қырыңды салып жүр, сараң болма! 57 С.Сейфуллин, сол кітабы, 64- бет. 58 С.Сейфуллин, сол кітабы, 64- бет. Белгілі дәстүрге айналған жұбату, ақыл-өсиеттерде айтылатын негізгі әңгімелер осы тәрізді болып келеді. Әрине, бұл өлеңдердің халықтық сипаты барлығын, халықтың мінез-құлық жайындағы ойын, көзқарасын білдіретіндігін жоққа шығаруға болмайды. Ұзатылып бара жатқан қызға «жақсы бол» деп ақыл айту, өмір соқпағын көрсету, болашағында не істеу керектігін түсіндіру – халық ұғымына қиғаш келмейді. Бұдан, әрине, жұбату өлеңдерінің қайшылығы жоқ деген ұғым тумайды. Ескі әдет-ғұрыпты, «ата-ана жолын» ақтауға тырысуы, әйелдердің әлеуметтік дәрежесі ерлермен бірдей емес деп көрсетуі жұбату өлеңдерінің халық қабылдамайтын, халықтың көзқарасына, ой-тілегіне қарама-қарсы келетін ұғымдар болып табылады. Мұндай жат ұғымдарды үстем таптың қоспасы деп түсіну қажет. жүктеу/скачать 2.53 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|