МӘШҺҮР – ЖҮсіптің лингвистикалық КӨЗҚарастары оқу құралы Павлодар Кереку

Россия патшалығынан саналатын аралдардың атақтылары мыналар: сол жақта Калгойб, Новая земля, Байғаш, Лиақов.

Қапқаз таулары Каспий теңізі мен Қара теңіздің арасында болып, Орал таулары сиякты ұзын болмаса да, биіктігі көп артық. Ең биік жері- бес жа­рым шақырым болған Елбұрыс [Эльбрус] тауы, Жағатау (Игатау), Қазыбек тауларының биіктігі, Кавказ тауларының ұзындығы 1100 шақырым, кеңдігі 1200 шақырым. Қырым жартыаралында Қырым таулары Кавказ тауларының бір өлшеуіші болса да, Кавказ таулары сияқты биік емес. Ең биік жері- Шадыр тау. Кавказ тауларында қымбатты мыхдындар, қымбатты тастар Орал тауларындағы болғандай болмаса да, кен суларынан, жемісті һәм қымбатты ағаш-тоғайлары болмаса да, кен суларынан, темірлі, күкіртті сулардың жылы-сы нэм салқыны көп болады. Алтын, күміс азырақ бар. Кавказдың ең үлкен байлығы-нышпыт. Мұнан керосин жасалады, Кавказ тауларының үстінде әр уақыт қар болып тұрады Мұнан көп өзендер пайда болса да, биік һәм тасты жерлерден аққан себеплі пароход жүрмейді. Уаллы, Уалдай таулары Орал тауларынан айрылып, Балтии теңізіне жақын Алуан тауларына қосылып, Иауропа Ресейді оң һәм солға айырады. Россияның Азия бөлімінде Алтай, Саянскей, Ыстапуы таулары бар. Бұлардың арқасында қымбатты мығдандар көпке, Мішәтке жартыаралында Каушеускей жанартау бар.

Россия ішінде атақты көлдер һәм өзендер көп, Иауропа бөліміндегі атақты көлдер: Ладога, Онеге, Сайма. Атақты өзендерден: Уолга[Волга], Дініпір [Днепр], Дінестір [Днестр], Ұста [Ұсла-Висла], Отыр [Одер], Найман [Неман]. Күнбатысы-Дуына [Двина], сол жақ Дуына, Бесорле (Пішорле) өзендері. Оп [Обь], Енесай [Енсей], Лина [Лена], Әмір [Амур], Амудария, Сырдария өзендері Россияның қарамағында. Россия үшін Бұл өзендер бек пайдалы өзендер. Көбінде жаз күндері 5-6 пароходтар жүріп, Бұл пароход та Россияның сауда жолын жеңілдетеді. Мал, нәрселер жүргізіп, көп кісілер пайдаланады. Россияның Иауропа бөлімінде 30 мың шақырым пароход жолы бар. Бұл өзендердің ішінде пайдалысы- Уолга [Волга] өзені. Уолга өзені бүтін Иауропада ең бірінші өзен, ұзындығы- 400 шақырым. Бұл өзен Алу­ан тауының етегіндегі батпақтан шығып, әуелі күншығыс солға, одан кейін оңға, солға бұрылып отырып оң жақ күншығыстағы Кеспе (Каспий) теңізіне құяды. Бұл өзеннің шыққан жері - кішкентай Бұлақ болса да, оңнан һәм сол­дан бірнеше өзендер қосылып, үлкейіп, тереңдігі 15 сажын, ені құятын жеріне жақын 8 шақырым болады. Волганың екі жақ жиегі әр түрлі: кей жерінде екі жағында биік тау, ағаш, кей жерінде екі жағы да жап-жазық. Көбінесе бір жағы жазық, екінші жағы тау болып отырады. Құятын жерінде бірнеше тармақтарға бөлінеді, айрылады. Бұл өзеннен: сырдалия, мирсен, судак, көсуыс, гіранға, гірауха, жылан балығы сияқты балықтар ұстайды. Бұлардың көбі буаз балық болады. Уолга [Волга] өзені сату, алу жөнінен ең керекті өзен болып, Россияның ағашты жер, ағашсыз жеріне астық шыққан жерді астық шықпайтын жерді тұтастырады. Уолга өзені сол жағында Молуга, Хиксина, Қама; оң жағынан Уага, Сора өзендері қосылады. Қама өзені 1200 шақырым болып, оң жағынан Уолга, сол жағында Уилая, Ақ Еділ, Уага өзені 1400 шақырым болып, сол жағынан Мәскеу суы қосылады. Бұлардың әрқайсысынан пароход жүреді. Орал өзені 1400 шақырым ұзындығы, түбі саяз болғандықтан, пароход жүруге қолайлы емес. Орал тауларынан шығып Кеспе (Каспий) теңізіне құяды. Иауропаны Азиядан айырады. Дон өзені Иауропа[лық] Россияның ортасынан Толы [Тула] шаһарының жанынан шығып, Азау теңізіне құяды, ұзындығы 3000 шақырым, аса терең болмаса да, пароходтар жүріп, сауда қызметіне көп пайдасы тиеді. Россияда болған ағаш, май, тері һәм басқа Қырым нәрселері Царицында Уолга өзенінен 60 шақырым темір жолмен Дон өзеніне қосылып, көшіріліп, одан Азов теңізі арқылы шет мемлекеттерге кетеді.

Днепр өзенінің шығатын жері Уолганың шығатын жеріне жақын Алу­ан тауларының екінші жағында болып, Қара теңізге құяды, ұзындығы 1890 шақырым. Шығатын жағы- ағаштық, ортасы- егіндік, құятын жағы шел болғандықтан, бір жерде көп болған нәрселерді болмаған жерлерге көшіруге өте жайлы болып, адамдардың тіршілігі ұшін пайдалы дүр. Бұл өзеннің асты тастақ болғандықтан, пароходтар қорқынышпен жүреді.

Дінестір өзені Аустриядан шығып, Қара теңізге құяды. Мұ[ны]ң да түбі тастақ болса да, Днепр сияқты қорқынышты болмағандықтан, пароходтар жүріп тұрады.

Усла өзенінің ұзындығы 1010 шақырым, біраз жері Россия мен Аустрия арасынан ағып, сонан Россияға кіріп, аяғында Пруссияда Балти теңізіне құяды.

Ниман өзені 850 шақырым ұзындығында болып, Балти теңізіне кұяды. Пруссия мен екі арада сауда жолы болады. Күнбатысы- Дуына өзені, ұзындығы 900 шақырым Алуан тауларынан шығып, Рига гүрпізіне құяды.

Ниуа өзені Ладоға көлінен шығып, Петрградты басып Финляндия гүрпізіне құяды, ұзындығы- 60 шақырым болса да, суы көп болғандықтан, пароходтар жүреді. Сол жақ Дуина-Пипнига [Сипнига], Мизен, Пим [Сим], Ора өзендерінің сауда үшін пайдасы аз.

Оп [Обь] өзені 3800 шақырым ұзындығы болып, сол жақ Мұз теңізге құяды. 3900 шақырым ұзындығында болған Ертіс өзені де Обқа қосылады. Ертіске қосылады- Тобыл өзені, Ешім өзендері. Енесай өзені Саянскей тауларының оң жағынан шығып, сол жақ Мұз теңізге құяды, ұзындығы- 4000 шақырым.

Лена өзені- дүниедегі болған ең үлкен өзендердің бірі, Сібір тауларынан шығып, сол жақ Мұз теңізге кұяды, ұзындығы-4390 шақырым.

Әмір (Амур) өзені Охотский теңізіне құяды, ұзындығы 3000 шақырым. Бұл өзендердің әрқайсысында пароходтар жүрсе де, жылдың көбірегінде қататын болғандықтан, азырағында пайдалануға болады.

Амудария, Сейхун [Сыр дария] өзендері Арал көліне құяды. Буларда да пароход жүретіндіктен, Орта Азияның саудасына қызметтері көп.

Иауропадағы каналдар.

Россиядағы түрлі жаққа ағатын өзендердің шығатын жерлері бір-біріне жақын болғандықтан, екі жаққа ағатын өзендер қаналдарымен [каналдары-мен] тұтастырылады. Ол қаналдар мыналар: Уошниюлотскей Тібіресе өзені мен Мыста өзенін қосады. Упіртінберік, Білезүр, Мариел, Пирөзен, Оген, Днепр, Оске, Бөгіскей, Агситскей- осы қаналдармен Каспий (Кеспе) теңізі, Ақ теңіз, Балти теңізі- бір-бірлеріне һәм Балти теңізі мен Қара теңіз бір-бірлеріне қосылады. Каспий теңізінен Балти теңізіне шығатын үш жол бар: Уеашыны, Болұтскей, Тысбинскей, Мариянский, Ойшыны, Болтский жолы, Тверь қаласының жанынан Уолга өзеніне қосылған Тиберсе өзенінен Ойшы­ны, Болтский қаналымен Мыста өзеніне, одан Іле мен көліне, онан Сібірсоп қаналымен Уолков өзеніне, одан Ладужский қаналы мен Ниуа өзеніне барып, Фин гүрпізіне құяды. Тыхвинский жолы Уолга өзеніне қосылатын Молуга, Шагудошша өзені Тыхвинский қаналы Саси өзенімен Ладужский, Ниуа өзенімен Фин суына қосылады. Мариенский жолы Уолгадан Шексина өзенімен Бинозорский қаналы, Көпжи өзені арқылы Мариянский қаналымен Өнеге көлі, онан Сібір өзенімен Ладужский қаналы арқылы Фин қолтығына шығады. Шекісіне өзенінен Бертуерік қаналымен Кобенский көліне, онан Суқона өзені мен Ақ теңізге шығады.... мен сол жақ Мұз теңіз тұтасады. Қара теңіз, Бал­ти теңізіне шығатын үш жол бар. Бірінші Діністр [Днестр] өзені, Бирезия өзені һәм қаналымен күнбатыс Дуына [Двина] өзеніне барып, Рига қолтығына шығады. Екінші Дініпір [Днепр] өзені, Пірипат өзені Огонский қаналымен Шара өзені һәм Найман [Неман] өзені мен Балтии теңізіне құяды. Үшінші жолы- Пірипат өзені мен Буга қаналымен, күнбатысы Бұғы [Буги] өзені мен Усыла [Висла] өзені мен Балти теңізіне құяды.

Россияның оң жағында жердің үсті- жармаланған қара топырақ пен әр нәрсені өсіруге жарарлық: Киев (Күйеу), Орел (Өржол), Қазан қаладарының [қалаларының] оң жағында, оң жақ күнбатыстан сол жақ күншығысқа шейін созылған тұтас жерге [жерді]: «қара топырақ»- дейді. Сол жағының топырағы күл сияқты, яки құм болып, еш нәрсе өсіруге жарамайды. Мұндай жерлерге бір-екі жыл егін еккен соң, біріншіде жыл тынықтырмайынша жарамайды. Қара топырақ жерлер еш тоқтаусыз жыртыла бермейді.

Россияның ауасы орнына қарай әр түрлі болады. Қыстың ең суық уақытында һәм жаздың ең ыстық уақытында 40 дәрежеде [даражада] болады. Россияның ауасы күнбатыс иауропаға қарағанда, недәуір суық болады. Өзендер, көлдер, үлкен теңіздер де қатып қалады. Россияның сол жағында Ақ теңіз үш жарым ай шамасындай мұзсыз болады. Өзендер (аяғы сақталмаған) [22, 222-226, 229-233].

Қазақ әдебиеті «Сөз өнерінің» теориялық негізін көбіне Ш. Уәлиханов, А. Байтұрсынов, Қ.Жұмалиев, З.Қабдолов бастайды да нақты қисындық түсінік берген Мәшһүр – Жүсіп Көпейұлын атамайды. Осы олқылықтың орныны толтыру мақсатында Мәшһүр – Жүсіп «Өнер дүниесі» туралы жазғандарынан біраз мағұлымат бергенді жөн көрдік. Ол дүние екі түрлі: бірі – табиғат. Екіншісі - өнер дейді. Өнерді екіге: бірі – тірнек, екіншісі –көрнек деп бөледі. Тірнек: үй салады, арық қазады, етік тігеді, арба істейді, киіз басады, ыдыс істейді, т.б. Көрнек: көрікті мешіт, көрнекті там, көркем сурет (сүгірет), әсерлі күй, ажарлы сөз т.б. Алдыңғысы адамның материалды қажетінен, соңғысы рухани қажетін өтеуден туғандығын айтады. Көрнек өнері бес түрлі: сәулет, сымбат, кескін, қошәуез, әдебиет.

Бірінші – тастан, кірпіштен, ағаштан, яки басқа заттан сәнін келтіріп, сәулетті сарайлар, мешті, медресе, үй, там сияқты нәрселер салу өнері. Бұл сәулет өнері болады, Еуропаша – архитектура.

Екінші – балшықтан, иа металдан құйып, тастан иа ағаштан жонып, нәрсенің тұлғасын, тұрпатын, сын – сынбатын келтіріп, сурет (сүгірет) жасау өнері. Бұл сымбат өнері болады. Еуропаша «скульптура».

Үшінші – түрлі бояумен нәрсені сын түрлі, түсін, кескінін – келбетін келтіріп, суреттеп (сүгіреттеп) көрсету өнері. Бұл кескін өнері болады. Орысша – живопись.

Төртінші - әуезенің түрлі дарайын, шырайын, сазын, сайрамын келтіріп, құлаққа жағып, көңілді әсерлейтін: ән салу, күй тарту өнері. Бұл әуез өнері болады. Еуропаша – музыка.

Сегізінші – Асыл жақ. Еуропа, Орыс географиясы, жер, суы, тауы, мекені, халқы т.б. кеңінен сөз болады.

2 Жанпейісова С. Е. Ќазаќ тілініњ рухани мєдениет лексикасы (ќазаќ аќын, жазушыларыныњ шыѓармалары бойынша) // Кан. дис. автореф. Алматы, 1996, –Б. 22-23.

3 Ежелгі дєуір єдебиеті. –Алматы: Ана тілі, 1991. –Б. 14.

4 Ќазаќ тілініњ грамматикасы. –Алматы, Ѓылым, 1967. –Б. 104.

5 Ысќаќов А. Ќазіргі ќазаќ тілі. –Алматы: Ана тілі, 1991., –Б. 206.

6 Жанпеисов Е.Н. Этнокультурная лексика казахского языка. –Алма – Ата: Наука, 1989, –С. 122.

7 Н±рмаѓамбетов Є. Бес ж‰з бес сµз. –Алматы: Рауан, 1989, –Б. 26.

8 Малов С.Е. Язык желтых уйгыров. –Алма-Ата, Наука, 1957, –С. 102.

9 Жанпеисов Е.Н. Этнокультурная лексика казахского языка. –Алма – Ата: Наука, 1989, –С. 120-123;

10 М±ќанов С. Халыќ м±расы. –Алматы, Қазаќстан, 1974, –Б. 80.

11 М. Қашқари. Түрік сөздігі. Алматы қаласы, «Хант» баспасы, 1997, I том. II том. III том. –Б. 125.

12 Жанпеисов Е.Н. Этнокультурная лексика казахского языка. –Алма – Ата: Наука, 1989, –С. 130-131.

13 Жанпеисов Е.Н. Этнокультурная лексика казахского языка. –Алма – Ата: Наука, 1989, –С. 130.

14 Ќайдаров Ә, Оразов М. Т‰ркологияѓа кіріспе. –Алматы: Мектеп, 1985. –Б. 76.

15 Сарыбаев Ш. Ќазаќ тіл білімі мєселелері. –Алматы: Арыс, 2000. –Б. 497.

16 Жанпеисов Е.Н. Этнокультурная лексика казахского языка. –Алма -Ата: Наука, 1989, –С. 130-131.

17 Жанпеисов Е.Н. Этнокультурная лексика казахского языка. –Алма – Ата: Наука, 1989, –С. 127.

18 Ќайдаров Ә, Оразов М. Т‰ркологияѓа кіріспе. –Алматы: Мектеп, 1985. –Б. 76.

19 Н±рмаѓамбетов Є. Бес ж‰з бес сµз. –Алматы: Рауан, 1989, –Б. 275.

20 М±сабаев Ѓ. Ќазаќ тілі тарихынан. –Алматы: Мектеп, 1988. –Б. 108.

21 Жанпеисов Е.Н. Этнокультурная лексика казахского языка. –Алма – Ата: Наука, 1989, –С. 128.

22 Мәшһүр Жүсіп шығармалары. 9 том. «ЭКО» ЖШС. Павлодар. 2006 жыл. – Б. 221, 220, 220-221, 222-226, 229-233.

23 Мұхаметжан Қаратаев. Туған әдебиет туралы ойлар. Қазақстан Мемлекеттік Көркем Әдебиет баспасы. – Алматы., 1958. –Б. 117.

24 Мәшһүр Жүсіп шығармалары. 8 том. «ЭКО» ЖШС. Павлодар. 2006 жыл. – Б. 321, 397, 400-401, 416.

25 Мәшһүр Жүсіп шығармалары. 10 том. «ЭКО» ЖШС. Павлодар. 2007 жыл. – Б. 290.

26 Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы. Аспан, жер және адам жаратылысы туралы // Қазақстан тарихы. №2. 1995 жыл. – Б. 56, 60.

27 Мәшһүр Жүсіп Көпеұлы. Адам мен жұлдыздар арақатынасы // Қазақстан тарихы. №6. 1995 жыл. – Б. 26.

29 Мәшһүр Жүсіп шығармалары. 11 том. «ЭКО» ЖШС. Павлодар. 2007 жыл. – Б. 16, 180.

30 Мәшһүр Жүсіп шығармалары. 12 том. «ЭКО» ЖШС. Павлодар. 2008 жыл. – Б. 198-1996 146-148.

31 Мәшһүр Жүсіп шығармалары. 13 том. «ЭКО» ЖШС. Павлодар. 2008 жыл. – Б. 3.

1 Мәшһүр – Жүсіптің (Адамжүсіп) Көпейұлының

хронологиялық кестесі............................................................................6

2 Мәшһүр – Жүсіптің

(Адамжүсіп) ататегі................................................................................9

3 Мәшһүр – Жүсіптің (Адамжүсіп) ғылыми ғұмырнамасы

(1858 - 1931)...........................................................................................17

4 Мәшһүр – Жүсіптің лингвистикалық

көзқарасы..............................................................................................44

5 Мәшһүр – Жүсіп шығармаларының

метрологиялық жүйесі..........................................................................61

6 Мәшһүр – Жүсіп шығармаларындағы

діни лексика...........................................................................................81

7 Мәшһүр – Жүсіптің «Араб грамматикасы»......................................160

8 Асыл жақ..............................................................................................175

Қорытынды...........................................................................................190