МӘШҺҮР – ЖҮсіптің лингвистикалық КӨЗҚарастары оқу құралы Павлодар Кереку
жүктеу/скачать 3.78 Mb.
|
Түйін. М-Ж. Көпеев қадам сөзінен (тоқтайтын, аялдайтын) орын аялдама сөзінің баламасын қадамжай сөзін жасайды. Қадамжай қарауылшы көпірінен, Түнде өтіп, таңға қарай кеттік жүріп; Қадамжай әулиенің ағашына Отырдық біраз тоқтап, атты байлап (2003: 131 б); Адым > қадым > қадам > қада > қад. Қадау (қазық), сүт қату (мөлшері - тамызу) түбірлес болуы мүмкін. Ағым – адым. Бір адым жер, бір аттам үстіне шығуға болады (МҚ: 3 том, 66); Шаршым – шаптырым; иүгүрім – жүгірім (МҚ: 66); Ќадам мен табан да ќатар ќолданылѓан: Арасы екі ауылдыњ табан екен, Бір келген б±л да болса заман екен (ЌЖ, 1887. 26); Енді міне, ќартайдым елу астым, Енді табан алпысќа ќадам бастым (М-Ж); Ќадам, ќадаќ және шымшым да қолданылады. Бұлар семантикалыќ маѓынасы жаѓынан µте жуыќ сµздер. Ќадаќ – та халыќ µлшемі ретінде белгілі болѓан. Кµкшіл сорпа ширек ќадаќ жасыќ ет, Сорлы т±тќын бєйге атындай жараѓан (М. Дулат); Бір ќадаќ шай, бір шымшым шай халыќ метрологиясы ретінде ќолданылады. Асырайды шыќпастай ќылып шыбын жан, Сµткесіне екі ќадаќ ќара нан (М. Дулат); Кµкшіл сорпа, ширек ќадаќ жасыќ ет, Сорлы т±тќын бєйге атындай жараѓан (М. Дулат); Ќадаќтыњ: екі ќадаќ, ширек ќадаќ сияќты т‰рлері ±шырасады. Ќадаќ – ќаз. ќадаќ, алт. ќад± (каду) монѓ. хадäсунъ шеге. ќаз. фунтъ (батпан)* . (это значеніе произошло оть гвоздиковъ. обозначающихъ фунты на деревенскихъ безменахъ), шегемен ќаѓу, шегелеу, кіргізу, шегеліп шыѓару т.б. (Будагов, 7 б); Фунт (батпан) – деп аудардыќ б±л сµздіњ т‰сінігі Будаговта берілмеген екен. Фунт // бұт // пұт демеп шамалауға да болады. Демек, араб сµзі болѓаны. Фунт т‰рлі µлшемді білдірген. Фунт – [нам. Рfund < лат. роn dus вес, гирия] – 1) единица массы во многих странах, имеющая различный размер – от 317, 62 до 560 г; сокр. Обозначения: фи. Lb; 2) основная единица массы в системе англиских мер, торговый ф. Равен 0, 4536 кг, аптекарский и тройский, или монетный, ф. Равен 0, 3732 кг; 3) единица массы русской системы мер, отмененной 1918 г.. 1 ф. = 1/40 пуда = 32 лотам = 96 золотникам == 9216 долям = 0, 4095 кг; 4) денежная единица ряда стран, напр. Арабской Республики Египет (египетский ф.) фунт стрелингов // Словарь иностранных слов. –Москва: Русский язык, 1989. 556 б. Батпан*- Е. Андреескийдіњ басшылыѓымен шыќќан «Энциклопедиялыќ сµздіктегі» «Батпан» маќаласы: «Батпан – орыс патшаларыныњ Ресейдіњ б±ратаналар мекендейтін бµлігінде пайдалануѓа р±ќсат берген кµне азиялыќ салмаќ µлшемі», - деп басталады маќалада. Батпан туралы орыс єдебиетіндегі алѓашќы дерек А. Никитинніњ «‡ш тењіздіњ ар жаѓына саяхат» атты кітабынан бастап кездеседі. Ќазаќтарда батпан µлшемі µте ерте заманнан бастап – аќ белгілі болѓан. Ол салмаќ µлшемініњ ењ ауыр т‰рі ретінде ќолданылѓан. «Батырлар жырында» алып батырлардыњ к‰рзісі ‰немі батпан µлшемімен кµрсетіледі. Егер Б±храда бір батпан 7 п±т 32 фунтќа тењ болса, Талас µњірінде 12 п±тќа тењ болѓан (Батман, 178). М±хтар Ќ±л – М±хаммед. Орыс энциклопедиясындаѓы ќазаќ шежіресі. –Алматы: Атам±ра, 1994, 80 б; Мысќал (1 гр), ќадаќ (750 гр), келі (1 кг), п±т (16 кг), батпан (100 кг) (Кенжеахметов, 59); ‡нді салмаќ µлшемі: алтын ќадаќ – 500 мысќал – 1 сир – 20, 5 кг шамасы; К‰міс ќадаќ – 250 мысќал – 10, 25 кг шамасы; Мысќал – 4, 1 г. шамасы; ¦зындыќ µлшемі: 1мил – 4000 ќадам, Ќадам – 1, 5 ќари – 90 см шамасы, ќари – 6 т±там – 60 см шамасы, т±там – 4 елі – 10 см шамасы, елі – 6 арпа дєні – 2, 5 см шамасы, АРПА дєні – 4 мм шамасы, танап – 40 кари – 24 м шамасы (Бабырнама, 445). К‰рзі (п) – ескі 1. Темір шоќпар, ауыр сойыл (Бекм±хаметов, 92). Батпан: Менен күші әкемнің Бір батпандай артық –ай, Әкемнің күші мұның да Сегіз батпан артығы - ай (Қобыланды, 131 бет). Ќадаќ - `шелковый (длинный) плат` (весьма употребителен при приношениях в кумирни в качестве подарка, особенно высшему и важному лицу) (Малов, 48). Сонымен, ќадаќ – шегені ќаѓу деген ќимыл етістігінен шыќќан сµз екен. Кейіннен ±зындыќ µлшеміне ретінде маѓынасы ауысќан. «С‰йем» халыќ метрологиясы ретінде т‰ркі тілдестердіњ арасында кењінен тараѓан сµз. Кейбіреулер б±л сµздіњ этимологиясын монѓол сµзінен іздестіреді. С‰йем - `расстояние между большим и указательным пальцами`. С‰йем сµзініњ мынадай фонетикалыќ варианттары бар: sögem ~ sögüm, монѓ. (хал.) сµµм, бур. ћµµм, ойр. sögem, ќалм. söm `бес (бас бармаќ пен с±ќ саусаќтыњ арасын ашќандаѓы ќашыќты,ќ, егер олардыњ арасы ашылѓан болса)`; шаѓ., осм. сöjäm ~ алт., тел., шор. сööm, ќырѓ. сÿäm, тоб., ќаз. сÿjäm ~ ќырѓ. ~ сÿjäm ~ сÿäm, саг., койб. сÿÿm `  , бас бармаќ пен с±ќ саусаќтыњ ±шына дейін`. В.Д. Колесникова кейбір т‰ркі тілінде оныњ ішінде ќырѓыз жєне якут (саха) елдерінде «с‰йем» сµзі `бес, ` с±ќ саусаќ пен саусаќ аралыѓы, маѓынасында кездесетінін атап µтеді. Осыѓан байланысты т‰ркімен тіліндегі: суем бармак `с±ќ саусаќ`, башам бармак `‰лкен саусаќ` жєне кулем бармак `шынашаќ`, метрологиялыќ т±рѓыдан келгенде суе жєне –м баш `бас, басќы, басшы` - (а) м, куле `ќ±йрыѓы шабылѓан, шолаќ, жетімсіз` жєне -м, б±л монѓ. sögem > söge `с±ќ саусаќ` деген маѓынада ж±мсалады дейді (Колесникова, 195 - 197) [17, 127]. Є. Ќайдаровтың «¤лшем» маѓынасындаѓы с‰йем сµзі де т‰ркі – монѓол тілдерінде бірдей кездеседі. Монѓол тілінде сµµм, якут тілінде с‰йµм. Э.К.Пекарский т‰ркі тілдерінде б±л сµздіњ сäуäм, сöм, сум, суäм формалары барлыѓын ескертеді. (II том. 2398-б.) тіліне тиек еткен [18, 76]. Є. Н±рмаѓамбетов: Ќырѓыз тілінде осы маѓынаны «сµµм» сµзі ±ѓындырады. Осы тіл дерегіне одан єрі зер салсаќ, «сµµмей» т±лѓасын кездестіріп, маѓынасы – біздегі «сµм‰йэ» сµзі «с±ќ ќол» маѓынасында ±шырасады (Як.-рус. сл., 1972, 336); Тунгус – маньчжур тобындаѓы тілдердіњ кейбіреуінен де осыны байќаймыз (ССТМЯ, II, 1977, 125). Тілдік деректер мєліметін ќорыта келгенде, «с‰йем» сµзініњ алѓашќы маѓынасы – с±ќ ќол – дейді [19, 257]. С‰йем – зат. ¦зындыќ µлшеуі, бармаќ пен с±ќ ќол аралыѓы (ЌТТС, 291). Монѓол тіліндегі söge ќазаќ тіліндегі с±ќ ќол ~ с±ќ саусаќ маѓынасы жаѓынан генетикалыќ байланыс болуы м‰мкін. Ќазаќ тілінде с‰йем сµзіне ќатысты бірнеше нумиратив пайда болѓан сияќты. Мысалы, ќарыс с‰йем `бас бармаќ пен с±ќ саусаќтыњ арасы`, кере с‰йем `‰лкен жєне с±ќ саусаќтыњ созылуыныњ ара ќашыќтыѓы`, сыныќ с‰йем `бас бармаќ пен с±ќ саусаќтыњ б‰гілу ара ќашыќтыѓы`. С‰йір ‰ш, ќарыс с‰йем ќанды пышаќ (С. Бегалин); Осы ±яда басы баќырдай, ш‰њгіл кµз, ќан шегір, езуі кере с‰йем, барбањ аяќ, аќ т‰біт, апай тµс, Сары ауыз балапан отырады (Т. Жаќыпбай±лы); Саусаќтыњ сыныќ с‰йем салалары, Бµлектеп б±лшыќ етін екі ќары ... (И. Байзаќов) [21, 128]; С‰йем > с±ќ ќол деген маѓынаны берген > µлшем.
Сом. Л.З. Будагов: а. саумъ, савмъ, пость. каз. сом сомъ 1) рублъ, сомаќ на рубль, ауќ сомаќ на три рубля, трех рублевый, аун скі сомаќ полу – имперіаль сомалн по рублю, рублями. 2) тоб. руль, корма (вм. сонк), сомы кормщик (Барлық мысалдардың транслитерациясын біз жаздық-А.Қ.) (стр . 713); Құйысқанда сом күміс, Шағылысып күнге, жалтылдап (М-Ж. 2003: 297); Үй басына он сомнан Жиып жеген бейбақтар (Қобыланды, 65); ¤мілдірік сом* алтын, Омырауда алќылдап (ЌЖ, 66); Ќой ішінде марќадай, Бµлекбай жалѓан емес, шын берейін, Жоќ еді єзір сомам соњ берейін (М-Ж. 2т: 51); Онан туѓан баланыњ атын Танбыссопы ќойѓан. Танбыссопыдан ‡сенбай, Елемес, Елеместен Ериман, б±л Ериманнан Шаѓыр, Бµлтірік, Шаѓырдан Аќай, Жолдыбай, Таѓышы, Аманжол, Сомж‰рек! (М-Ж. ЌШ, 15); Өмілдірік сом алтын Омырауда алқылдап, Бурыл аяқ басқан жер Ойыла жаздап солқылдап (Қобыланды, 155); Л.З. Будагов золото, золотая монета, червонецъ; в 6 Мәшһүр-Жүсіп шығармаларындағы діни лексика АҒУЗУ – اعوذ діни лексика, «сиыну, қашу, көмекке жүгіру» деген мағыналар береді. Құран оқығанда, намаз оқығанда, шариғатқа қайшы қылықтар жасаудан сақтанғанда «Ағузу биллаһи минашшайтаани раджиим» яғни «Қуылған шайтаннан Аллаһқа сиынамын» деп дұға оқиды. Мәшһүр – Жүсіп өлеңдерінде де осы сөз қолданыс тапқан. Мысалы:
Мен екі айтқызбаймын бір сөзді енді.
Қызығып үйрететін жөні келді - дейді. Тағы бір шығармасында: Аѓузу Биллах кєрім Рахман, Ќорќынышым кµп, ќыламын ахлу аѓлам. «Рахман атќа т‰спен», - деп, ќылып иаѓлан (єні ћылан), Ат ќойды сонда µзіне: «Ібіліс шайтан». Аѓузу биллахы минаш шайтан , М±њымды хаќтан басќа кімге айтам?! Ќалайша Хауа ананы жаратыпты, Аз ѓана мазм±нынан ќалам тартам. - дейді.
Араб елдері жаћилет яѓни ќарањѓылыќ дєуірінде Аллаћты «Аллаћ» деп атап, п±ттарды «Илєћ» деп, Аллаћќа даттарымызды жалѓастырады деген сеніммен соларѓа сиынып, Аллаћќа ортаќ ќосатын еді. Ал, М±хаммедке (с.а.с.) Ислам дінін тарату маќсатымен ќасиетті Ќ±ранныњ 96 - Ѓалаќ-с‰ресініњ 1-3 – аяттары ењ алѓаш т‰скен аяттар болатын: » [Иќраа′ бисми раббикал-лєзии халєќа. Халєќал-инсаана мин ″алєќ. Иќраа′ ує раббукєл – єкраам. .... ] Маѓынасы: «Оќы! Сондай жаратќан Раббыњныњ атымен оќы! Ол Адам баласын ±йыѓан ќаннан жаратќан! Оќы! Ол Раббыњ аса ардаќты.» (Ќ±ран-Кєрім, Х.Алтай ауд., 1991ж. бет – 597) келгенде б‰кіл єлемніњ хаќ жаратушысы, жер мен кµкті бар еткен жєне ќаласа оларды жоќ ете алатын асќан к‰штіњ иесі жалѓыз ѓана Аллаћќа ќ±лшылыќ етілсін деп келген. Аллаћтыњ µзіне тєн сипаттары бар. Мєшћ‰р – Ж‰сіп Кµпей±лы б±л туралы µзініњ ќолжазбалар ішінде «Ќ±дай Таѓаланыњ барлыѓына дєлеліњ бар ма?» атты жазбасында: «Бар екеу, бірі - наќыл, бірі - ѓаќыл. Наќыл болѓан дєлелім: [Ќул ћуа Аллаћу ахад. Аллаћус – самєд. Лєм иєлид ує лєм иулєд. Ує лєм иєкул – лєћу куфуєн ахад.] «Айт: Аллаћ біреу-аќ! Аллаћ м±њсыз. Ол тумады да туылмады да. Єрі оѓан ешкім тењ емес.» Ѓаќыл болѓан дєлелім: Бір Аллаћтан басќа Аллаћ жоќ. Егер екі Аллаћ болса дєлел жер мен кµк б±зылар еді, бір ќалыпты болмас еді» - деген. Мєшћ‰р – Ж‰сіп Кµпей±лы Аллаћ Таѓаланыњ сипаттарын 2-ге бµліп зерттеген «Ќ±дай Тєбєрєк ує Таѓаланыњ Субути сифатлары» дегенде «Ќ±дай Тєбєрєк ує Таѓаланыњ Субути сифатлары сегіз-д‰р. Єууєл – Хайат. Екінші – ѓылым. ‡шінші – ќ±дірет. Тµртінші – самиѓ. Бесінші ираде. Алтыншы – басар. Жетінші – кєлєм. Сегізінші – тєкуин. حيات хайат – Ќ±дай Тєбєрєк ує Таѓаланыњ тірі болуы. [адамзатќа, б‰кіл єлемге µмір беру ќ±діреті.] علم ѓылым - Ќ±дай Тєбєрєк ує Таѓаланыњ білуші болуы. قدرةќ±дірет Аллаћ Таѓаланыњ єр іске к‰ші жетуші болуы. سمعсамиѓ Аллаћ Таѓаланыњ естуші болуы. Лєкин естуі біздікі сияќты ќ±лаќпен емес, біз біле алмайтын ќ±дірет. إراد ираде Аллаћ Таѓаланыњ тілеуі, ќалауы болуы. بصرбасар. Аллаћ Таѓаланыњ кµруі. كلم кєлєм Аллаћ Таѓаланыњ сµзід‰р. Лєкин сµйлеуі біздікі сияќты тіл арќылы емес, біз оны біле алмаймыз تكوينтєкуин Ќ±дай Тєбєрєк ує Таѓаланыњ жоќтан бар ќылушы. «Аллаћ Таѓаланыњ зати сипаттары алтыд‰р» атты ќолжазбасында «Єууєл – ужуд, екінші – ќидам, ‰шінші – баќи, тµртінші – уахданият , бесінші – мухалафати-лилхауадис, алтыншы – ќиям бинафси. وخودУжуд – Аллаћ Таѓаланыњ бар болуы.» قدامќидам – барлыѓыныњ єууалі жоќ болуы єуелден бар болу. بقيбаќи – барлыѓыныњ аќыры жоќ. وحدنياتуахданият – Оныњ затында, сыфатында ћєм фиѓлында шарики ує назары жоќ. محلفت اللحوادثмухалафати-лилхауадис - Аллаћ Таѓала маќл±ќатларыныњ еш бірісіне ±ќсамауы ћєм маќл±ќатлар Оѓан ±ќсамайды. قيام ب نفسه ќиям бинафси – ешбір істе ешбір маќл±ќќа м±ќтаж болмауы.» - деп сипаттайды. Ќ±діреті к‰шті Аллаћ Таѓала ењ кµркем 99 есімге ие. Аќын Мєшћ‰р – Ж‰сіп б±л жайында былай деген: «Єсмєул – хусна деген не? «Єсмє» араб тілінде «есім» сµзініњ кµпше т‰рде, «Есімдер» маѓынасына келеді. «Хусна» болса, ол да араб тілінде «ењ кµркем» деген маѓынаѓа келеді. Б±ѓан ќарай Єсмєул хусна сµйлем маѓынасы бойынша «Ењ кµркем есімдер» деген маѓынада. Ењ кµркем есімдер Аллаћќа тєн ¤йткені Ол – барлыќ сµздіњ иесі. Єсмєул – хуснадаѓы б‰кіл есімдер Аллаћ Таѓалаѓа тєн ќасиетті сµздер. - деп Аллаћтыњ кµркем болѓан 99 есімін береді. Сонымен ќатар, аќын µз жазбасында М±хаммед пайѓамбардыњ хадисімен «Алланыњ елшісі М±хаммед (ѓ.с) хадисінде: «Аллаћтыњ 99 кµркем есімі бар Кім оны ж‰рекпен айтып жатќа білсе, сол єлбетте жєннатќа барады» делінген». Жаратушы Хақтың сипаттарын ақын Мәшһүр-Жүсіп өзге де өлеңдерінде былайша сипаттаған: Бір Алла – серігі жоќ, жалѓыз µзі, Оныњ жоќ ата-ана, ±ѓлы-ќызы. Тумайды, µзі ешкімнен туылмады, Осылай «Ќул ћуа Алла» – Ќ±ран сµзі Ол Алла жасим жаућар – ѓариз емес, Боларѓа басќа-басќа бµлектенбес. Алланы еш нєрсеге ±ќсатуѓа Еш нєрсе оѓан ±ќсап жµні келмес! Ради – бір сипаты ол Алланыњ, ¤зініњ тілегені болады оныњ (аныњ). Бір тал шµп ќимылдамас ретсіз (радасыз), Кеудењде, сен ±ѓарсыњ, болса жаныњ. Бар Ќ±дай кµкте де емес, жерде де емес. Мекенін Бір Алланыњ ешкім білмес. Иасуыма (иє осы ма) аусы – тµрт жаќтан пак д‰р Алла, М‰минніњ Алла деген кµњілінде емес. Алланыњ Ќалам Шариф аятынан, Келтірдім осылайша сµздіњ нєшін. Замандас ќ±рбыларым естісін деп, Ќ±ранныњ ќылдым баян маѓынасынан. Бар болса ќате жері, айып етпе, Аѓалар, сынап мені не ќыласыњ?! Кµњілдіњ Алла десе, хошы деген, Жебірейіл пайѓамбарѓа хабар берген: - Ќ±птанѓа азан ‰шін келді Білєл, Тыќыры кебісініњ – осы! – деген! Єдеб.: Х.Жанарыс, Ќ.Талќанбаева «Мєшћ‰р Ж‰сіп ќолжазбаларындаѓы Ислам мєдениеті». - Павл., 2007. – Б. 71, 72, 73, 117, 124. Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. 2 том. Павлодар. «ЭКО» ҒӨФ, 2003. – Б. 75, 157, 178. АЯТ- اية – Қасиетті Құран сүрелерінің бір мағынасын білдіретін толық сөйлем. Ұғымы: «ашық белгі, ишарет» мағынасында. Құранда 6666 аят бар. Аяттардың соңғы сөзін «Фасыла» деп атайды. Өйткені, бұл сөз өзінен кейінгі аятты алдыңғы аяттан бөледі. Жалпылай Меккеде түскен аяттар қысқа және өзіне назар аударушы адамдарды Аллаға иман етуге шақырады. Кісілерді көптеген сүйіншілермен сүйіншілеп, сенбегендерді де қорқытып азапты еске түсіреді. Мәдинеде түскен аяттар болса, ұзын болумен бірге заңдылық, шариғат, парасаттылық және мінез-құлық қағидаларын білдіреді. Мәшһүр-Жүсіп шығармаларында елеулі орын алған. «Ғашық жігіт сөзі» өлеңін байқай отырсақ, ақынның әр сөзді қолдануда аяттан бастағандығын және де мұсылманшылықты жоғары бағалағанын аңғаруымызға болады. Мәселен:
Аяттан сµз ќозѓадым аќындыќпен, Барады-ау µтіп к‰нім ѓапілдікпен (ѓапылдыќпен)! Оњайлап ќиын сµзді ќаламменен. Ќапалы кєріп басым паќырлыќпен. Көлемі қысқа болса да аяттың астарында ауқымды ой жатқандығын Мәшһүр-Жүсіп дәлелдей түскен. Ақын шығармалары оқушыларды ізгілікке, адамгершілікке тәрбиелейді.
Абай энциклопедиясы. «Атамұра»: 1995, - 112 б. Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. - 2 том. – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ, 2003. – Б. 74.
Єбу Бєкір Ас-Сыдыќ М±хаммед (с.а.с.) пайѓамбардан бірнеше жас кіші болса да, бала кездегі досы, сенімді серігі жєне жанашыры. Ислам дінініњ Аллаћтыњ Елшісінен (с.а.с.) кейінгі ењ ардаќты т±лѓасы – Єбу Бєкір Ас-Сыдыќ (р.а.). Ислам діні жолында жанын да, малын да пида етумен туралыќ жєне шынайылыѓымен басќаларѓа жарќын ‰лгі болды. Б‰кіл ѓ±мыры биязылыќ, жомарттыќ жанкештілік сияќты адами асыл ќасиет µрнектеріне толы. Ислам діні келместен б±рын жансыз да аќылсыз, мешеу п±ттарѓа ол табынып кµрмеген адам. Меккедегі бай єрі беделді, кµпшілік сыйлап, ќ±рметтейтін кісі болѓан. Ќ±райыш руыныњ т‰п шежіресін білген шежіреші болѓан. Дау-дамайлардыњ єділ шешілуі ‰шін Єбу Бєкірдіњ пікірі тыњдалѓан. Ол ірі саудагердіњ єрі елді мекендерді кµп кµрген данагµйдіњ бірі еді. Ислам дінін сµзсіз ќабылдап, Аллаћтыњ Елшісінен бір елі ажырамастан ќарањѓы дінсіз адамдардыњ рухын кµтеруге, жалѓыз Аллаћќа ѓана табынуѓа шаќырып, бейбітшілік пен тыныштыќќа ќол жеткізбек ‰шін к‰ні-т‰ні тынбастан ењбек еткен жанныњ бірі болды. Сол себептен ол Аллаћ елшісініњ (с.а.с.) адал да биязы, жанына жаќын т±тар ењ жаќсы адамы болды. Ол М±хаммед пайѓамбармен (с.а.с.) соѓыс алањдарында ‰немі бірге ж‰рді. Пайѓамбарды (с.а.с.) жаќсы кµргені сондай, µзініњ туѓан ќызы Айшаны (р.а.) некелестіру арќылы достыќ байланысын туыстыќ ќарым-ќатынасќа айналдырды. Аллаћ Елшісі (с.а.с.) ќайтыс болѓаннан кейін алѓашќы халифа Єбу Бєкір Ас-Сыдыќ болды. М±хаммед (с.а.с.) орнын баспаса да дєл сондай ниетпен халыќты басќарып, «Пайѓамбар халифасы» деген атаќ алды. 2 жылдан аса халифалыќ еткен Єбу Бєкір артынан Омар хазіретті халифа етіп ќалдырды. Ол хижраныњ 13 жылы 22- Жємадульахирде 63 жасында д‰ниеден µтті. М±хаммед (с.а.с.) µзініњ жан досы єрі кењесшісі Єбу-Бєкір Ас-Сыдыќ туралы мынадай хадис айтќан: «Исламѓа шаќырѓан кезімде, Єбу Бєкірден басќасыныњ кµкірегінде бір тањырќау мен к‰мєн болды. Біраќ Єбу Бєкірге Исламды айтып жеткізгенімде кµњіліне к‰дік алмастан кідірместен иман келтірді» - деп ризалыѓын білдірген. Танымал аќын тарихшы єрі данагµй, ќазаќ халќыныњ біртуар жан азаматы Мєшћ‰р-Ж‰сіп Кµпей±лы да дінніњ тарихын артыќ білген. ¤з білген білімі бойымен ±рпаќќа талай ќара сµздер єрі µлењ жолдарымен насихат ќалдырды. Сол ќолжазбаларыныњ бірінде Мєшћ‰р Ж‰сіп хазіреті Єбу Бєкір Ас-Сыдыќ жайында «¤лењмен берілген аят» (4-том, 300-бет) атты шыѓармасында: «Дін Исламѓа б±рын кірген, М±хаммедке ж‰ріп ерген, Хабиб Хаќќа ќызын Берген, Әбу Бєкір сенен медет» - деп жазды. Ал «Расулдіњ µлімі» атты µлењінде: «Ол уаќытта Єбубєкір ‰йінде еді, Ѓайшаныњ х±жырасына кіріп келді. ‡стіне жауып ќойѓан пердені алып, М‰барак пайѓамбардыњ ж‰зін кµрді...» «... Ортадан Єбу Бєкір айтты т±рып, - Расулден мен естідім б±рын с±рап, Ќай жерде пайѓамбардыњ Жаны шыќса, Сол жерге ќойылады дайын ќылып.» - деп, Єбу Бєкірдіњ Аллаћ Елшісініњ сенімді жан досыныњ болѓанын кµрсетеді. Демек, Мєшћ‰р – Ж‰сіп алѓашќы халифа єрі ардаќты сахаба Єбу Бєкір Ас-Сыдыќ жайында да мєліметтер жинаѓан.
Мәшһүр – Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. 4 том. . –Павлодар. «ЭКО» ЖШС, 2004. – Б. 327. БАҚСЫ ("шағатай" тілінде бақшы) — ежелгі түсінік бойынша тылсым әлеммен байланыс жасай алатын, тәуіптік, балгерлік, сәуегейлік, көріпкелдік, сиќыршылық, т.б. ерекше қасиеттері бар адам. Б-ларға тән айрықша қасиеттердің бірі — емшілік (тәуіпшілік). Шығу тарихы отқа табыну мен шамандықпен тығыз байланысты психологиялық емдеу тәсілдерін әр елдің бақсылары сол халықтың өзіне тән ерекше әдістер арқылы колданған. Қазақ бақсылары қобызда ойнап, зарлы не қаһарлы үн, әуендер шығару, түсініксіз жыр жырлау, жынын шақырып зікір салу немесе гипноздық, жонглерлік, т.б. "керемет" көрініс, әрекеттер жасау арқылы жүйке жүйелеріне әсер ете емдейді. Табиғаттың кұдіретті күштеріне иландырады, өзіне баурап алады. Бақсы туралы ақын Мәшһүр-Жүсіп те былай деген: Балаѓа екі ќатын таласады, Баќсылар біле алмайды бал ашады. Б±л ќалай адам жµні ќиын болды, Тµрені ќалай берсем, жарасады?!... - десе, тағы бір қолжазбасында: « Баќсыдай бал ашып, т‰лкідей т‰с кµріп, жаурын жаѓып, ќ±малаќ салып айтып отырѓаным жоќ.» - дейді. Ал Шәкәрім Құдайбердіұлы: «...Ол кезде балгер болѓан Нысан абыз, Шын даулескер баќсыныњ µзі наѓыз...» М. Ќашќари: «ќам – шаман (баќсы)» - дейді. В.В Радлов бақсы жайында мынадай түсінік береді: «баксы – бақсы киргизскій шаманъ, д  йствующій кобузомъ (скрипкою) или асою (окованной желъзомъ палкою); баксылык – камланіе, колдовство». Л.З. Будагов: «кир. باقشي баќшы (изъ монг. بقشي бќшы дж. بخشي бахшы) лекарь, шаманъ, ворожея, колдунъ (преимущественно т киргизскіе лекаря, которые имютъ сношеніе съ духами, или имють власть надъ ними; нын они потеряли свое жреческое значеніе, но считаются знахарями. Въ значеніи лекаря также: باغشي баѓшы ايمشيайымшіدروكر другр.» С. Малов: «қам сµзі хакмаскі тілінде ілчі деп айтылады. Ќам – шаман - деген маѓына береді.» Қазақтар шаманды бақсы дейді, ол сөз монғолша оқытушы, ұйғырлар бахшы десе, түркімендер осы атаумен өздерінің ақындарын атайды. Командар шаманды кам деген, сібір татарлары да дәл солай атайды. Шаман баќсы сµзініњ баламасы болып табылады. Баќсы зат. кµне. Єр т‰рлі тєсілдермен [тамыр ±стау, дем салу, ойнау] ауруларѓа ем-дом жасаушы тєуіп. Баќсы-балгер, баќсы-ќ±шнаш дегендер б±л аталѓан сµздікте ылѓи ќ±быжыќ есебінде кµрсетіліпті. В.В. Бартольд, П.А. Фалев, В. Радлов тіпті, баќсыныњ ќалай ќобызда ойнаѓанын, Ќорќыттыњ к‰йі туралы тамсана отырып жазады, ќобыз `сарынына` бєрі де ќатты мєн беріп, баќсы сµзімен байланысы барлыѓын жазѓан. Ќобыз, абыз, бақсы туралы Қ.Ж±бановтың жазғаны құнды мәлімет береді: Ќазаќтыњ баќсылары емші т‰рінде ѓана болатын болса, тарихта баќсы сµзініњ єр заманда єр т‰рлі ќолданылѓанын, баќсыныњ жалѓыз емші болмаѓанын кµреміз. Алѓашќы єзірде ќобыз немесе басќа т‰рлі инструментке ќосып µлењ айтып, сол µлењмен ауруды емдеп, немесе басќа т‰рлі аспап ‰німен, сиќырлы істерімен тиісті міндетін атќарып ж‰рген шамандар бері келген соњ ќоѓам ішіндегі алуан т‰рлі зиялылардыњ аты болып кетті. Ежелгі ±йѓырларда б±л сµз оќымысты маѓынасында болѓан. Стамбул университетініњ єдебиет - тарих профессоры Гюперлизаде: б±л сµз єуелде баќсы формасында еді, бері келе араб, иран, ±йѓырларда «єнші» т‰ріне айналып кетті дейді. Біз м±ныњ ќай формасыныњ б±рын болѓанын сµз ќылмаймыз. Алѓашќы єзірде екі т‰рдіњ де болу м‰мкіншілігін кµрсетіп µтеміз. Ќазаќта «ауруды баѓу» дегендегі «баќ» т‰бірі, бірі, осы «баќсы» сµзімен т‰бірлес болуы керек. Париждегі ±йѓыр-ќытай сµздігінде б±л сµзді «оќытушылыќ»-деп аударѓан. Паве де Куртейль сµздігінде баќсыны «парсыша білмейтін соттыњ перісі» деп аударѓан. Т‰рік жазушысы С‰леймен Єпенді сµздігінде «баќсы» сµзіне мынандай баѓа береді. «Вамбери: єнші, кітабында «баќсы» сµзініњ т‰рлі заманда, т‰рлі орында, т‰рлі маѓынада болѓандыѓын ашыќ кµрсетеді. Ноѓайларда «баќсы» - музыкант, кµркемµнерші маѓынасында ќолданылатын. Ќырым хандыѓында «баќсы» хатшы маѓынасында ±сталѓан. Осы к‰нгі т‰рікпендерде де музыканты «баќшы» дейді. Осы к‰нгі Сибирь елдерініњ кµшілігі–алтай, ойрат елінде музыка аспабын кµрінген кісі ±стамайды, ол елдерде музыкант тек шамандар ѓана болѓан. Т‰рікпендерде «баќсы» атанатын музыкант жєй µнерші, жєй музыкант ѓана болып ќоймайды. Б±л µнер оларда т±ќым ќуалап отырады – дейді. Қорыта келгенде: (қам+шы=бақ+сы)>шаман>саман мағыналары бір синоним сөздер. Бақсы о баста үлкен ұстаз болған. Қамшы, қамыт, қамыс, бақсы, қобыз лексикаларының семантикалық мағыналары көмескі тартқанын байқаймыз.
Єдеб.: Ќазаќстан ±лттыќ энциклопедия. 2 том, / Бас. ред. Є.Нысанбаев. – Алматы: «Ќазаќ энциклопедиясыныњ» Бас редакциясы, 1999. 89 б. Мєшћ‰р-Ж‰сіп Кµпей±лы. Шыѓармалары. Басќа патшалар, жомарттар, єулиелер. 2 том. Павлодар ќ. «ЭКО» Ѓ¤Ф, 2003. 173 бет. Тұрышев. А.Қ. Мәшһүр – Жүсіп шығармалары лексикасының этномәдени негзідері. // фил. ғылым. док., ғылыми дәреже. алу үшін дайын. диссер. – Алматы, 2005. –Б. 77-79. жүктеу/скачать 3.78 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|
коп.; т.б. Сом рубль, бір сом, үш сом, жарты империал тобыл., руль, корма, кормщик (стр . 81, 713). В.В. Радлов сағ - время деп анықтап, бірнеше мағынасын көрсетеді (Том. IV. Часть 1. 1911. С. 241.). Саѓылды (сауылды М.Ќ) ескерте кеткенді жµн кµрдік. Біраќ, Ахметьянов б±л сµздердіњ жалпы т‰ркі сµздері: сум, сом `аќша, ќ±йма` т±тас зат, б‰тін` ќалай байланысып т±р табу оњай еместігін мойындайды [33, 182-183]. Сум // сом // савым //сањ // сауу // санау: сау // сауым мезгіл мµлшері, аќша мµлшерініњ µлшеміне ауысуы бірден болмаѓандыѓы тілдіњ даму эволюциясынан кµрінеді. «Саун ~ cаум» уаќыт µлшемі «сау» етістігінен барып ќалыптасып ќана ќоймай, бірнеше сµздердіњ тууына себепші болѓандыѓы байќалады.