Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы рухани мәдениет лексикасы 2 Том

М-Ж. Көпеев шығармасында діни лексика да кездеседі. Діни лексика қазақ тілінің бөлінбес құрамдас бөлігі. Діни лексика да қазақ халқының этномәдени тұрмысына етене сіңіп кеткен ажырамас құрамы болғандықтан зерттеу обьектісінің назарына ілікті. Алдыңғы аталған зерттелімдерден басқа көптеген мақалалар этнолингвистика мәселесіне арналды. Біздің жұмыста М-Ж. Көпеев шығармаларына (оның ішінде 1907 [28] жылғы кітаптары да бар) кездесетін этномәдени лексикаға нақты дәлел беріліп, этимологиялық талдау жасалады. Президентіміз Н. Є. Назарбаев Ќазаќстан халќына жолдауында: Ішкі жєне сыртќы саясаттыњ 2004 жылѓа арналѓан негізгі баѓыттарында II. Єлеуметтік даму. 2.3. Мєдени-тарихи м±раны саќтау бµлімінде «Мєдени м±ра» арнаулы орта мерзімді баѓдарламаны єзірлеуге н±сќау берілді (Бағдарлама іс-жүзінде асырыла бастады, 2007 жылы бағдарлама аяқталып, 2007-2009 жылдарға жалғасын тапты). Осыѓан орай: Халыќтыњ орасан мол мєдени м±расын, соныњ ішінде осы заманѓы ±лттыќ мєдениетін, фольклорын, дєст‰рлері мен салттарын зерттеудіњ бірт±тас ж‰йесін жасау керектігі к‰нќ±рѓатпайтын мањызды мєселе екендігін ерекше атап µтті. Демек, біздіњ ѓылыми зерттеу ењбегіміз Елбасыныњ алѓа ќойѓан маќсатын т‰бегейлі шеше алмаса да ±лттыќ салт-дєст‰рге байланысты кейбір м±раттарды лингвистика жолымен іс-ж‰зіне асырып, шешуге болатындыѓын кµрсетіп берді. Еліміз егемендігін алып, ±лттық сана-сезім оянып, рухани байлыѓымызды баѓалайтын кез баяѓыда келді. Кењес дєуіріндегі жалпы т‰рік еліне ортаќ болып келген кейбір м±раларды туысќан республикалар Егемендік алѓан соњ µз игілігіне айналдырып, тµл туындысы ретінде зерттей бастаѓаны да шындыќ. Т‰ркі ж±ртына ортаќ болѓан м±раны кім б±рын зерттеп, ѓылыми айналымѓа т‰сіріп, жергілікті жердіњ м±расы ретінде дєлелдесе, сµз жоќ, рухани м±ра сонікі. Б±л арада мєселе т‰ркі ж±рттарына ортаќ болып келген м±ралар жайында болып отыр. Біріге отырып, бөліну ата-салттың негізгі принципі. Мұсылман елдерінің бір тудың астында бірігуі бар да, тарихи мұралардың тістегеннің аузында, ұстағанның қолында кетпеуі бар. Ол ‰шін сол м±ралардыњ этногенезистік типі мен тегіне, терењ лингвистикалыќ, этимологиялыќ талдау жасалып, лексика-семантикалыќ маѓыналары жан-жаќты зерттелуі ќажет деп ойлаймыз. М-Ж. Кµпеевтіњ 30 томдай артына ќалдырѓан мол м±расы ќазаќ этносыныњ – алтын ќазынасы. Шыѓармаларыныњ тіліне этимологиялыќ зерттеу ж‰ргізгенде кµптеген сµздерді туысќан т‰ркі елдерініњ тілінде бар сµздермен салыстыру нєтижесінде маѓынасын ашуѓа м‰мкіндік туды. Б±дан шыѓатын ќорытынды М-Ж. Кµпеев шыѓармасындаѓы сµздер кµне т‰ркі сµздері болѓанымен ќазаќтыњ єдет-ѓ±рпына етене сіњіп кеткен сµздер тобы екендігі байќалды. Демек, мына сµз µзбектікі, мына сµз ќырѓыздыкі т.б. деп айта беретін болсаќ ќазаќтікі сонда ќайсысы деген заңды с±раќ туады. Монѓол, парсы, орыс сµздері туралы да осыны айтуѓа болады. Т‰ркінің кейбір кµне сµздерін монѓолдыњ, парсыныњ сµздері дегенге де басты ш±лѓи беруге болмас. Ќазаќ елініњ тарихи кµшінен ќалмай, б‰гінгі ќолданысында ж‰рген сµздер басќа т‰ркі елінде ќолданыста жоќ болса немесе басќа маѓынада ќолданылса, сµз жоќ б±л сµздер ќазаќтыњ тµл сµзі болуѓа тиісті. Сондыќтан кейінгі ±рпаќ µз ата м±расын тыњѓылыќты ќ±нттап, жинастырып, ел игілігіне айналдыру ‰шін аѓа ±рпаќтан ‰лгі алуѓа тиісті дейміз. Алтын қазынаның да құпиясы ашылып, лингвистикалық тұрғыдан зерттеліп, тілшілердіњ тарапынан өзінің нақты ғылыми бағасын алуға тиісті деп ойлаймыз. Біздіњ маќсатымыз да Мәшһүр-Жүсіптің қолданысындағы бай этномәдени лексикасын ел игілігіне айналдырып, байырѓы заманда ќолданылѓан сµздердіњ лексикалыќ, семантикалыќ маѓынасын ашып, жас ±рпаќтыњ б±л сµздердіњ о бастаѓы маѓынасын білмей келсін-келмесін ќолданбай, д±рыс ќолдана білуге ќол жеткізу. Кµне сµздердіњ ќ±пиясын жас ±рпаќќа д±рыс жеткізе білу. Жалпы білім беретін мектептерді «Кµне сµздіњ ќ±пиясы» – атты факультативтіњ баѓдарламасын жасау да ойда бар. Сол сияќты ќолданыста бар, маѓынасы кµмескі тартќан сµздердіњ маѓынасын наќты ашып, салт-дєст‰рімізде, єдет-ѓ±рыпымызда д±рыс ќолдануѓа да септігімізді тигізу болып табылады. Монографияның алға қойған ғылыми міндеттерін шешетін қазіргі жағдайы мынандай: М-Ж. Көпеев шығармаларының этномәдени лексикасын зерттеуге мұрындық болатын әртараптағы дереккөз қорғалып жатқан кандидаттық және докторлық диссертациялар болып табылады. Академик Ә. Қайдар өзінің басшылығымен қорғалған этнолингвистикалық зерттеу еңбектерді атап өтті. М-Ж. Көпеев шығармасының заттық мәдениет лексикасы, рухани мәдениет лексикасы, халық метрологиясы (нуменатив) мәдениет лексикасы сайып келгенде төменде аталған монографияның зерттеу нысанына іліккен жалпы аталымдармен сәйкес келгенмен өз ішінде әрқилы тілдік қатынасқа түсіп, басқа арнаға түсіп, зерттелмеген көне сөздердің этнография мен этнолингвистикасын, этномәдениетін түбегейлі қарастыратын болады. Дереккөзде берілген сөздер этимологиясы толық ашылмайды не берер семантикалық мағынасы мәтін ішінде басқа болады. М-Ж. Көпеев қолданысындағы танымал сөздердің өзі мәтін ішінде болсын, жеке қолданыста болсын тек қана сол сөздің этимологиясын зерттеу барысында ғана ашылады. Жұмысты оқып, танысу барысында М-Ж. Көпеев шығармасының зерттеу нысанына толық сай келетініне күмән болмайды. Оның дәлелі М-Ж. Көпеев шығармаларына байланысты әдебиеттен, тарихтан кандидаттық диссертациялар қорғалып, зерттеу еңбектер жарық көрді 2004 жылы құрылған Мәшһүртану ғылыми-практикалық орталығы М-Ж. Көпеев шығармаларының 30 томдығын дайындауға кірісіп те кетті. Оның алғашқы 1 – 10 томы (2003 – 2007) жарық көріп үлгерді. Еліміз Егемендік алып, өшкеніміз жанып, өлгеніміз тірілді. Соның бірі – М-Ж. Көпеевті танып, білу, ұшан-теңіз еңбектерін жарыққа шығару мақсаты алдымызда басты міндет болып белгіленді. Бірінші диссертация (әдебиеттен) 1994 жылы, ал докторлық диссертация 2005 жылы қорғалды. Мәшһүр-Жүсіп шығармалары лингвистика тұрғысынан тұңғыш рет зерттеліп, өзінің ғылыми бағасын алды. Сөйтіп, Мәшһүртану ғылымының негізі түпкілікті қаланды да мәшһүртанушылардың зерттеу нысанына айналды: С. Сүтжанов. Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің әдеби мұрасы // Автореф. канд. дисер. Алматы. – 1994; Г. Жүсіпова. Мәшһүр-Жүсіп дастандары // Автореф. канд. дисер. Алматы. – 1998; Н. Жүсіпов. Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының фольклоршылық еңбегі // Автореф. канд. дисер. Алматы. – 1998; Сол сияқты Л. Жүсіпова, Ертай, Естай Жүсіптер, М. Баратова Мәшһүр-Жүсіп шығармашылығына байланысты кандидаттық диссертациясын қорғады.