МӘШҺҮр-жүсіп шығармаларының этномәдени аспектісі 5 Том
жүктеу/скачать 1.59 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- «Ібіліс»
- Ібіліс
- Баһыраб
- «Исрафил ғалайссаламның сорын үргені»
- Калкайіл
- «Далил»
- Далилдер
- Кимари
- Қожасағит
- «Аруақ»
- Підия
- «Мәһір»
- Маһыры
- Қазығұрты
- Құртқа
- Қ азы ғұ рты
- اسكي قورت
- Карсыѓаѓа
- «Зеңгі»
- Зеңгі баба
- 3 Рухани мәдениет лексикасы «Жүніс Шалқарбайұлының Мәшһүр-Жүсіптен сұрағы»
Түйін. Қожа о бастағы пайғамбарлық қасиетінен қазір аздап айрылды. Мәшһүр-Жүсіп қожаны қасиетті «Алла» дәрежесіне дейін көтеріп қолданған. Қазақтар «қожа» – деп баланы сүндетке отырғызатын адамдарды келемеждеп айтқан. Бұл әсіресе кеңестер дәуірінде қатты байқалды. Қазір қожа-молда өзінің алғашқы қасиетіне ие бола бастады. Қожа > ожа > ожо > ажа > әже > қожайын > коза >қара қожалақ сияқты сөздердің тууына себеп болған. Қожа мен аба (ав) түбірлес сөздер болуы мүмкін. Өйткені әже сөзінің сілемі ана>іне>ене>эне түбірлеріне жол сілтейді. Қ дыбысы (қалқа- (қ) алқа) кейін қосылған протезалық құбылыс болып саналады. Қазақ тілінде «Әй дейтін ажа жоқ, қой дейтін қожа жоқ» – деген мақал қалыптасқандығын байқауға болады [7, б.101-102]. «Ібіліс» – шайтанның аты. Ѓазазіл Ж±мысым м±ныменен бітпейді ѓой, Дегендей Ібіліс лаѓын болмады шат (М-Ж., 39), «Єй Ібіліс! Сен неге сєжде ќылушылармен бірге болмадыњ» деді.» Ібіліс: «Сен бейнеленген ќара балшыќтыњ кеуіп, сыњѓырлаѓанынан жаратќан адамѓа сєжде етуіме болмайды» деді (Ќ±ран, 264). Єзиза ханым Илбарыс ханныњ немересі еді (Єбілѓазы, 159). Е. Ж‰сіпов «Ібіліс лаѓын, шайтан хикаясы» (М-Ж.) талдаѓанда: Осы орайда барлыќ періштелер мойынс±нѓанда, оттан жаралѓан µзін, топыраќтан пайда болѓан адамнан жоѓары санайтынын мєлімдеп, Ібіліс кµнбегені, сонысы ‰шін жазаѓа ±шыраѓаны келтіріледі. Кейін жаза µтеу мезгіліне шегеру болѓанда, Ібіліс б±дан кейін адамдарды алдау жолына т‰сетінін мєлімдейді (Мәшһүр-Жүсіп., 130-140). Ібіліс [іблис: сатана, дьявол, черт] – 1. рел. иблис – имя дьявола, созданного из огня ангела, который отказался поклониться сотворенному Аллахом из глины Адаму, за что был низвергнут с небес (Рүстемов, 1989: 317). Л.Гумилев: Ібілістіњ отпен байланысы барлыѓын жазады. Батыс хандардыњ аттары да жиі кездеседі: «Иби» – «Ибрис» (барыс) (Гумил., 80). Бухатын Базилхан: кµне мон. гол. ірбіс, хал. хамон. ирвэс, ќаз. ілбіс, леопард-(17). Кейбір деректерде: албасты<албарсты т±лѓалары: албас<албарыс сµзі -лы//-ты ж±рнаќтары арќылы пайда болѓан дейді. Албарыс сµзі алтай-шор мифологиялыќ бейнеде ара парс, ала марс (немесе алты кöст‰ ала парс) – ертегі єлеміндегі мысыќ баќсыныњ тері керілген аспабыныњ т±тќасында салынѓан тіршілік иесіндегі бейне (Potapow 1963: 230). Тура маѓынасында алты кöст‰ ала парс `алты кµзді ќызыл ала барыс` жєне хакас тілінде ќатарласа. алты кöстиг ак чагал, алты кöстиг пай чагал `алты кµзді аќ жыртќыш ањ, алты кµзді текті жыртќыш – баќсыныњ тері керілген аспабыныњ бір тетігініњ аты` (Dioszegi 1962: 87-96). Сонда да кењ тараѓаны жыртќыш ањ (шакал) емес, барыстыњ бейнесі болды. Б±л жµнінде сіб.-тат. илбис `барс, тигр` (Гиганов 1804: сµздігі.); ќырѓ. илбирс `ирбис, ќар барысы`, як., тув. илбис `ашулы ќ±дай, соѓыс ќ±дайы`, алт. илбис `жер мен судыњ т.б. аруаќтары. Ала `ќызыл ала` эпитеті `ала парс` халыќ этимологиясын еске т‰сіреді. Ењ алдымен албарс сµзі, *элбэрс (мына елдерде илбирс, илбис: тат., ќырѓ., хакас., як., тув. ), ал-барс немесе ал барс-ы `ашулы аруаќ ал барыс т‰рінде болѓан. Кµптеген Азия халыќтарында: якут, т‰рік, армян, парсы, тєжік, к‰рттер де – албасты (албаста) от (ал) аруаѓы ал (Пекарский Сµз.: 69-71, Горделевский 1962: 300-302, 312-315, Серебякова 1979: 174-177). Т‰ркімендерде ал, ал-арвах `ќорќынышты т‰с, аруаќтыњ рухы, ±йќыдаѓы адамныњ бастырылуы` (аравх `µлгенніњ аруаѓы`), ќырым татарларында ал карысы `ашулы аруаќ кемпір, босануѓа бµгет жасайтын` (кары `кемпір`). Аруақ – души умершихъ, предковъ, призракъ. Иран халќында ал, ал – `оттыњ аруаѓы, от басыныњ иесі, `баланыњ тууын созады` (ќара.: тєжік., ауѓан. модариол `от анасы`: модар `ана`, ол `от`). Жалпы алѓанда ал жєне барс сµздері бірлікте алѓанда: ал барс ирандардан ауысуы м‰мкін. Кейбір монѓол жєне т‰рік тілдерінде албас, албарыс аруаѓыныњ бірнеше варианты бар: албан, албын, алмыш, албар, м‰мкін монѓол тіліндегі ал барын `ал-барыстан` шыѓуы, ќарањыз.: монѓ. бар, барун, барин `жолбарыс, барс` (ауслаут с-ныњ т‰сіп ќалуын былай т‰сіндіруге болар еді, м‰мкін с кµне монѓолдыќ кµптік ж±рнаќ ретінде ќабылданѓан) (-із//-ыз кµне кµптік маѓына беретін ж±рнаќ ретінде ќарастыратыны т‰ркі тілінде де бар – автор). Бір ќызыѓы, монѓол халќы алби, албан, альбан сµздерін от аруаѓы – деп т‰сінеді (Б.Базыл., 176). Шайтан, пері, дию, жын мұсылман дініндегі – ғажайып ыбылыстарды жатқызады (Ш.Уалих., 547). Түйін. Ібіліс > барыс сияқты діни мифология дәрежесіне дейін көтерілген аңның аты болуы мүмкін. Ыбырсып – сөзі осы ыбылыс<>ібіліс. Қалай дегенмен албасты сөзімен мағынасы жағынан өте тығыз байланысты екендігін зерттеу көрсетті. Ібілістің > ілбріс > илбарыс > ыбылыс > элбэрс > илбис > ірбіс > ала парыс > ал барыс т.б. варианттары ұшырасады. Ібіліс пен албасты (қара албасты) байланысты екендігі жоғарыда айтылғандықтан тағы да қайталап жатпаймыз. Қара эпитеті қосылып албастының жаманшылық іс-әрекеті, рөлі одан сайын күшейді. Тілдің даму барысында қара албасты ықшамдалып, қара бассын түрінде айтылған. Мазмұны жағынан бұл екі тіркестің бір-бірінен айырмашылығы шамалы ғана. Мәшһүр-Жүсіп ібіліс лексикасын албасты сиқты мағынада қолданған. Қара албасты мен қара бассын синоним сөздер екендігі байқалады [7, б.108-109]. «Баһыраб» – хан аты. Мәшһүр-Жүсіптің Он тоғызыншы бап: «Басқа патшалар, жомарттар, әулиелер» – деген дастанында ұшырасады. Хасен, Хұсайын заманынан бері Фатима, Заһира, Ғайша аналарымыз өткенін, тағы да әулие Ғауинт, Алағзам, Нақшыбанды, Баһауаддин, Қожа Ахмет т.б. өнегелі істерімен аттары тарихта қалған көптеген есімдердің жақсы жақтарын, қылықтарын, білімдерін атап өтеді де, патша Жамшит, Баһыраб, Балқұн, Фарзуз, Баһадүр Рүстем, Зымак, Сахып қыран, Қаһарман: Дәл мен Зәл т.б. бейнелерін жан-жақты суреттейді. Мысалы:
Дүниеге бәрі де өтті назар салмай. Патша Жамшит, Баһыраб, Балқұн, Фаруз,- Зор еді заманында олар қандай?!
Калкайіл, Салсайыл мен Самайыл бар. Рафайыл – жетіншіде мекен еткен Бәрінен орны биік Жебірейіл бар [29, б.114]. «Исрафил ғалайссаламның сорын үргені» – алпыс бесінші бап – Бұл өлең 9 шумақты, 4 тармақты, 11 буынды, 3 бунақты діни лирика. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев бұл өлеңде көтерген негізгі тақырыбы: адамдарды дұрыс жолға салып, бұл дүниенің мәңгілік емес екендігіне көз жеткізу. Адамдардың бұл дүниеде істеген әрбір іс-әрекеті үшін жауапқа сұралатыны жазылған. Исрафил ғалайссалам сорын үрлегенде барлық әлем қайта тіріледі. Содан соң мунафиқ, дінсіздер, залымдар күнә істеген болса, барлығы тиісті жазасын алады. Егер, адамдар о дүниедегі азапты білген болса, бұл дүниеде адамдар «анадан тумасақшы еді», – деген жолдарды Мәшһүр-Жүсіп Көпеев тегін жазбаса керек. Оған дәлел: Ғазабы мұндай екен ойласақ-шы, Қабірден қор болып бүйтіп тұрмасақ-шы!» Тістейді: «Уа-уайлап» бармақтарын: «Жан болып біз анадан тумасақ-шы!» Адамдардың осы дүниеде ойланбай істеген күнәлары о дүниеде айқындалып, жаһаннамда азап шегетіндігін Мәшһүр-Жүсіп осы өлеңінде нақтылай түседі. Ақынның әрбір өлеңі кейінгі ұрпаққа үлгі, насихат екендігі мәлім [29, б.339]. «Калкаил» – періште. Жеті қат көктегі есікшінің бірі. Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің «Жеті қат көк баяны» атты шығармасында кездеседі. Мұнда жер, көктің жаратылуы сөз бола отыра, жеті көкке жеті есікші қойылғандығы айтылады. Сол есікшінің бірі – Калкайіл, періште. Осыған дәлел: Исмағұл, Михаил мен Сағдайыл бар, Калкайіл, Салсайыл мен Самайыл бар. Рафайыл – жетіншіде мекен еткен Бәрінен орны биік Жебірейіл бар [29, б.114].
Мұсадай «Кәләм Алла» – қылсаң ұнны, Аюбтай «Нығымал ғабды» – атансаң да, Өлімге жолығарсың осы түрлі. – деп жазады. Яғни «Кәләм – Алла» – Аллаһтың сөзі деген мағына береді. Өз жаратылыстарының арасында бейбітшілік, ауызбіршілік және өзіне ғана құлшылық орнатпақ үшін ұлы жаратушы Аллаһ Ислам дінін таратады. Осы бір хақ дінді таратудың жолында әлемге түрлі пайғамбар жібереді. Соның ішінде 28 пайғамбар есімдері қасиетті құранда аталады. 28 пайғамбардың 4-уіне Аллаһ Жәбірейіл періштесін жіберу арқылы уахиларын жеткізіп, қасиетті Таурат, Забур, Інжіл, Құран атты кітаптарын түсіреді. Бірақ ең соңғы Мұхаммед пайғамбар арқылы қасиетті Құран кітапты жібергендіктен қалған кітаптардың үкімдері жойылады. Осы төрт кітаптың барлығы да «Кәләм Аллаһ» яғни Аллаһтың ұлы сөздері болып есептеледі [28, б.28]. «Далил» – دليلжол көрсетуші. 1893 жылы жазылған «Шонтыбай қажы» діни өлеңінде кездеседі. Далил – жол көрсетуші. 1883 жылы Қазан қаласында басылған «Маңызды мәселелер кітабынан» келтірілген мысалда: «Далиларны»: (жол көрсетушіні) басшы алып барып, Меккеге қайтқанша құры тұрғанымыз жоқ – деген жолдар жазылған (Мәшһүр-Жүсіп, 368). Мәшһүр-Жүсіп далилдер деген сөзді басшы, жол көрсетуші мағынасында қолданған. Мысалы:
Тазалап жуып келдің күнә кірін.
«Зират қылдыңыз, – деп, – жер кіндігін!» – дейді [28, б.250, 368]. «Кимари» – Жаппастан тараған ұрпақ. Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің «1 – мәтін Қазақ түбі» (бірінші нұсқа) атты шығармасында кездеседі. Ақын барлық адамзат Адам Ата мен Хауа анадан өрбіп-өнген. Адам Атаның мың жасап, өз ұрпағының қырық мыңға саны жеткенін көріп өлген, – дейді. Сол Адам ұрпағының бірі Жаппастан тарағанын жазады. Кимари де Адам ұрпағының жалғасы екенін Мәшһүр-Жүсіп былай береді: «Бұл айтылғаннан басқа Адам ұрпағы Жаппастан өрбіп-өнген. Тарихтан көрген, атын білетіндеріміз: Түркі, Хазар, Сақлаб, Рус, Минкі (Мың), Шын, Кимари, Тарыф (Тарых) – бәрі де алды-алдына ел болып, жұрт болып, өсіп-өнген – делінген» [36, б. 3]. «Керуенбасы, Қожасағит – Шеризат» – Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің «Гүлшат-Шеризат» дастанындағы басты кейіпкер – Шеризат. Әкесі-Көркін патша. Жас күнінен жетім қалып, біраз уақыт арыстан құлан сүтін беріп асырайды. Екі жылдан соң Керуенбасы Қожасағитқа кезігіп, баланы Қожасағит асырап алады. Балаға «Шеризат» – деп ат қояды да, молдаға оқуға береді. Дастанда Шеризаттың бейнесі ерекше көзге түседі. Мәселен: Бес жасында оқиды әліп-биді, Жетім қалған байғұсты тәңірім сүйді. Жеті жаста бұл бала болды ғалым, Балаға Қожасағит көңілі тойды [39, б. 372]. «Ит дүние» – Бұл 11 буынды, 3 бунақты, 11 шумақты, 4 тармақты қара өлең ұйқасына құрылған, діни лирикалық өлең. Өлеңнің негізгі көтерген мәселесі адамдарды бұл дүниенің мәңгілік емес екендігіне және де дүниенің соңына түсіп, тірлікті ұмытқан жан, өмірдің уақытынан бұрын озып, өтіп кетіп жатқанын айтады. Ақын бұл өлеңде дүние байлықты адамдарды өз соңынан салып қойып, иттік мінез танытады деп «ит дүниеге» теңеп айтып отыр. Және де ақын осынау ит дүниемен бетпе-бет тілдескендей, осы ит дүниеге ауыр сөздер айтады. Дүниенің өзі ішіп-жемеген соң, құдайға бет бұрып иман етпеген соң адамзатты өз артыңнан салаңдатып, сен бір сәурік айғырдайсың деп нала айтады. Ақынның бұл идеясы адамзаттың дүние қуып, иманнан безініп, дүние үшін тіпті бауыр адамдардың да жан қиысып жататындығы жанын жегідей жесе керек. Өлеңнің бұл тұстары Мәшһүр-Жүсіптің тұсындағы заман қайшылықтарының, дау мен дамайдың араздастық пен алауыздықтың басты себебі осы жоқшылық пен дүние артынан түсіп кетушілік екенін аңғартады. Өз заманының жанашыры болған Мәшһүр-Жүсіп Көпеев бұл өлеңді ұрпаққа «дүние соңынан түсіп кетіп, өмірдің өзегінде өртеніп өліп кетпеңдер!» деген насихаты еді. Бұл өлең Мәшһүр-Жүсіптің әулеттік мұрағатта сақталған өз жазбасы, яғни түпнұсқа бойынша ұсынылды. «Аруақ» – а. ارواح ед. души. духи; кир. произносять души святыхъ, помогаюія людямъ, невидимая сила, счастливый челове «Підия» – діни ұғым. Підия فدية а. 1) төлеу, өтеу; 2) діни. өліктің күнәсін молдаға сату, сөйтіп оны күнәдан құтқару, азат ету; 3) жанын қию, құрбан болу. Мәшһүр-Жүсіп те підия сөзін қолданған. Мысалы: «Підия берсін» – деген Құранда бар. Міне, Сүлеймен молданың һыдиясын айтып тұр. Біреу: «Мен өлген соң, ысқат, підия, дур айналдыр!» – деп, өсиет қылған болса, артында балалары қылмаса, отпен азап қылынады екен. Құранда барлығы – мынау Құранның бас жағында тұр: сүре лылы Құранның екінші парасында: «Шамасы келген кісі підия берсін!» – деп тұр!» – деп, жарты тарақ құлақ қағазға жазып: «Фідия берсін!» – деген аят мынау – деп, апар, Мәшһүрге көрсет мынаны! – деп, беріп жібереді» – делінген жолдарда «підия» сөзі кей тұстарда фонетикалық өзгеріске түсіп, «фідия» болып келген [11, б.66, 31, б.332]. «Мәһір» – арабша «шебер, маман, әмбебап». Тағы бір мағынасы ماهر мәһір – 1) қалың мал; 2) неке қияр; 3) жасау. Адал пұлым, алған жоқ елден талап, Әкең берген шешеме қолдан санап. Таза малды беремін мәһірне Жалғыз бауырым сен едің алған қалып (Мағауия). Мәһер. Сіздің алдыңызда қызымыздың мәһер ақысын кестіріп қоймақшымын, – деді («М.Б.Т.»). Мәшһүр-Жүсіп Көпеев «Өлең және қара сөз ғибраты» атты шығармасында адамдардың іс-әрекетіне байланысты «мәһір» сөзін қолданған. Мысалы: «Біреу қасқырдай жан-жағындағысын талап, біреу иттей көрінгенге көзін сүзіп, босағадан босаға қалдырмай аңдып; біреу түлкідей құйрығын бұлаңдатып, біреу мәймундай көрінгенді еліктеп, біреу жыландай сыртынан жылтырап; ішінен зәрін төгіп, кейбіреуі қабыршағы жоқ балықтай қолға тұрмай жылпылдап, біреу қарғадай – ауыздан ішіп, арттан түсіп қалғанды әлдеқандай аңдып; біреу сауысқанша шықылықтап, өсек ғылымына мәһір болып, сау жылқының арқасын тесіп қанатып; біреу күйкентайдай тышқанға төніп, ертеңнен кешке шейін алған бір тышқаны жоқ, текке әуре болып; ...» – делінсе, келесі кезекте «маһыр» сөзі қызға берілетін сый – ақы ретінде қолданылған. Және айтты: – Неке құлданған қатындардың Кем қылмай напақасын бергіл оның.
Ері өлсе, өзінде қыл ықтиярын [11, б.174, 29, б.92-93, 9, б.83]. «Қазығұрт» – тау аты. Алатау, Қаратаулар бас қосқанда, Ішінде Қазығұрты – Біздің қазақ (Мәшһүр-Жүсіп, 227). Бірінің атын Қазығұрт қой, құртша құжынап, битше быжынап, мал бітеді (Мәшһүр-Жүсіп, 31). Бұлаңдаған қыз Құртқа, Алдынан кетіп барады (Қобыланды, 36); Қазығұрттың басында кеме қалған, Ол әулие болмаса неге қалған (Мәшһүр-Жүсіп, 40). – Қазығұрт Талас Алатауының оңтүстік-батыс сілеміндегі тау. Шымкент қаласынан 35 км. жерде. Солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай 20 км-ге созылып жатыр; ені 10 км-дей. Абсалют биіктігі 1768 м. Шығыстан батысқа қарай аласарады (600 – 800 м). Жатықтау келген солтүстік беткейі бірнеше қырқалы жонға тармақтанып кетеді. Оңтүстік беткейі Келес өзеніне жалғасып, жарқабақтанып бітеді. Беткейінде бетеге, боз, аңғарында арша, долана, алма ағашы өседі. Бұл тау ел арасында «Қазығұрт әулие» деп те аталады. Қазақ аңызы бойынша, дүниені топан су басқанда, Нұқ пайғамбардың кемесі Қазығұрт тауына тоқтаған делінеді. Қазақ ауыз әдебиетіндегі Қазығұрт туралы аңыз өлеңде: Қазығұрттың басында кеме қалған, ол әулие болмаса неге қалған, Жетім қозы басында жатып қалып, Шопан ата жануар сонан қалған, – деп, Шопан ата, Зеңгі баба, Жылқышы ата, Ойсыл қара сияқты төрт түліктің киелі иелері аталады. «Қорқыт Ата кітабында» Қазығұрт тау ретінде («Қазығұрт үңгір ташыны йогарылатды...») кездессе, Әбілғазының «Түрікмен шежіресінде» Оғыз ханның бір баласының аты ретінде ұшырайды. Қазығұрт сөзінің «қазы» сыңары өзге тау атында (Қазылық), ал «құрт» сыңары башқұрт, ежелгі мадьияр тайпасы (куртигермат) этнонимінде кездеседі. Қылмаған кім бар дейсін бізді мазақ, Өлуге-өлмесек те, қалдық аз-ақ! Алатау, Қаратаулар бас қосқанда, Ішінде Қазығұрты – біздің қазақ. Қазығұрт//Башқұрт топонимдерінің екінші компоненті ғұрт//құрт қасқыр деген ұғымды береді. Парсыша ќасќырды «гµрт» – деп атайды. Т‰ркілер ќасќырды µз тілінде-ќ±рт – деген Қ. Халид. Башќ±рт – ќасќырдыњ басы – дейді Л. Будагов., 228. Бұл сөздің шығуы туралы: Л. Будагов: Бұхарадан миссионерлер шыққан соң, мұсылман дінін тарату үшін, қайда барарларын білмеді, өйткені барлық жерде кәпірлер болды. Сол уақытта оларға көмекке қасқыр келеді. Қасқыр оларды Орал тауларына қарай алып жүреді. Оралда Башқұрлардың ата-тегі тұрған еді. Олар тілді дінділер еді. Содан барып Башқұрт (қасқырдың басы) аталады, – деп жазды (Буд., 228). Қ. Өмірәлиев: Міне, Қазқұрт топонимінің -құрт сыңары-ежелгі дәуірде хунн құрамында болған тайпаның, кейін негізінен башқұрт халқының қалыптасуына ұйтқы болған әрі өзге де халықтар құрамына енген тайпаның аты («Қазығұрт» және оған қатысы бар топонимдер жайлы (// Қазақстан мектебі. – 1967. – № 47. – Б. 84). Құрт>қасқыр. Л. Будагов құрт-волкъ, اسكي قورت старый волкъ, мет. из  стный плутъ, قيونه كيرور كبي قورد какъ волкъ входящій въ стадо овецъ (Буд., 74). С. Малов қурт-`червь` (редко употребляется ввиду второго значение этого слова); қуртқа –`старуха, бабушка`; қурут `сушить`: `заставить сохнуть` (Мал., 61). Башќ±рт, Ќазыќ±рт топонимдері мысал бола алады. Башќ±рт этнонимініњ шыѓу тегі µздерінде басќаша айтылады: Ул ѓалим венгрзарзы, башкорттарзы, рустарзы борон заман Дунайзан алып Уралѓаса арауыкта єйшєгєн бер кєбилє токомдары итеп ћанай. Уныњса, «башкорт» атамаћы «башак» («башыак») ћєм «-ри-та» («ур-ту») тигєн мєѓєнєле µлµштєргє б‰ленє, є «ир-ат»тан урут (урус)–рут–руш–рус атамалары килеп сыѓа (ћуњѓы µсµсћµ – рустарзыњ тµрлµ дє‰ерзє аталышы, улар язма тарихка теркєлгєн). Қ.Халид: «Башќұрт, жол бастаушы ќасќыр туралы ањыз айтылады» – дейді. Башќ±рттар ќасќырды ќарсыѓа дейді. Мысалы, ...Карсыѓаѓа ла, Арсыланѓа ла окшаймын. «Карсыѓа» – «Кор» тигєн ћ‰ззєн хасилдыр...
Түйін. Мәшһүр-Жүсіп нақты қасқыр мағынасындағы қазығұрт лексемасын қолданбаса да Қазығұрт тау атауы бәрі бір сөз. Қазығұрт пен Башқұрт – синоним сөздер. Қазығұрт (қаз) > италақаз <> байғұс байланысты болуы мүмкін. Ұмайды – қараңыз. Қас (з) бен құрт (Башқұрттарда құрт (қасқыр) деген сөз екен) италақаз тұлғасы өзгеріске түскенмен синоним сөздер сияқты [9, б. 227, 7, б. 85-86]. «Ғаббас» – бай. Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің «Һамза, Лумза» әңгімесінен алынған басты кейіпкері. Ғаббас бай атағымен, ақылымен елге танылған адам болған. Көркіне заты сай екен. Мырзалығы шектен тыс көрінеді. Құлды азат қылады, ашқа тамақ тауып береді, жалаңашты киіндіреді екен. Өзі де бай, елі де бай болыпты. Ан хазіретіміз Һамза мен Лумза сияқты түк көрмеген бишараларға үлгі қылған екен. Ағыл-тегіл мал біткен бұл – екеуі зекет беруге де жарамапты. Ан хазіретіміз өзі барыпты, Һамза мен Лумза мысық сойып берген екен. Әлгі, табақтағы мысық тіріліп кетіп, Һамза мен Лумза ұялғандарынан жинаулы тұрған жүннің ішіне кіріп кетіп, біраздан кейін екеуі де қара күйеге айналып кетіпті. Мінекей, осындай ақылсыз адамдарға Ғаббас, Оспан, Сәдуақас сияқты текті байларды мысал қылады. Байлық та текке байланысты келсе керек. «Алаған қолым, берген» – дегенді мансұқ қылады [37, б.9-11]. «Зеңгі» – сиыр малының иесі. Мәшһүр-Жүсіп жинаған ауыз әдебиетінің үлгісінде кездеседі. Әмір Темір Ташкентте «Зеңгі ата» – деген әулиенің үстіне күмбез салдырған – дейді Мәшһүр-Жүсіп. Төрт түлік мал жайындағы шығармаларда Зеңгі баба сиыр иесі айтылады. Зеңгі баба бұл – Тәңір және Ұмаймен тығыз байланысты. Мұсылман дініне дейін болған мәдениет. Фетешизмнің қасиеттерін осы – Зеңгі баба бойынан табамыз. Төрт түлік малдың әр қайсысының иесі болған. Мысалы: Жылқының иесі – Жылқышы ата (Қамбар ата), қойдың иесі – Шопан ата, түйенің иесі – Ойсыл қара, сиырдың иесі – Зеңгі баба, ешкінің иесі – Сексек ата. Зеңгі сөзінің семантикасы әлі түсініксіз. Зеңгі – п. [зенги: 1. негр, чернокожий; занзибарец; эфиоп; 2. негритянский] – 1. большой, огромный. Көтерген көкке мойнын Зерелі зеңгі зеңбірек (Д.Ә.); 2. негір. Саған үлкен емен ағашты суырып алып, барлық өзіне серік зеңгілерді ертті («М.б.т.»). ~ баба среднеазиатский «святой», ангел – хранитель крупного рогатого скота. Мәселен, жылқы түлігінің пірі – «Қамбар ата», қойдікі – «Шопан ата», түйенікі «Ойсыл қара», сиырдікі – «Зеңгі баба» ...деген (Х.А.). Сонымен, зеңгі парсы сөзі сияқты, мағынасы «үлкен» деген ұғымды береді. Зеңгі баба Үлкен сиыр. Қасиетті мал. Көне түркі тілінде сиырды іңгек (үй) – деген. Үй түгіндей кәуірді Кемекеңнің басынан Күншілік жерге апарып, Сүргітіп бір тастады (Манас) [34, б.92, 20, б.121, 7, б.88-89, 44, б.40-41, 24, б.607]. 3 Рухани мәдениет лексикасы «Жүніс Шалқарбайұлының Мәшһүр-Жүсіптен сұрағы» – Өлең 1899 жылы жазылған. Бірінші бөлімінде Жүніс ақын Мәшһүр-Жүсіптен өлең түрінде сұрақ қойып, жырмен ойын жеткізеді. Лирикалық жанр түрінде жазылған. Айтыс өлеңді Мәшһүр-Жүсіптің өзі шығарған. Өйткені, өлеңнің буын саны, тармақтары және сөз қолданысы да бірдей. Негізгі өзекті тақырыбы айтыстың мынада: Қағба – қажыға күші жеткен барады, ал дәулеті азға бару маңдайына жазбаған, Миғражға «Сол келсін!» – деп неге шақырған? Төрт періште жауабын шеше алмай таласыпты, мың жылдай шеше алмаған жауабын ақырында кім шешіпті? – деген сұрақпен аяқталады. Пайғамбардың көкке көтерілуі – миғраж деп аталған (Мәшһүр-Жүсіп шығармалар жинағы. 2 т. 372 беттегі түсінік. 2003 жыл). Өлеңнің ішінде: бітидасы, дәрісхана, фонар, емтиқансыз, мұнтшыр, мүназада сөздер, Самарқант, Шымкент, Сайрам, Ташкент – топонимикалық атаулар, Бұхарекең, Шортанбай, Сақау, Көтеш, Күдері, Ұлбике – антропонимикалық атаулар кездеседі. Өлең төрт тармақтан, 17 шумақтан тұрады. Өлең тұңғыш рет Мәшһүр-Жүсіп шығармалар жинағы 1 том, – Павлодар, 2003 жылы 288 – 290 беттерінде Мәшһүр-Жүсіп пен Жүніс Шалқарбайұлы – деген атпен жарияланды. Оның өзі екі бөлімнен тұрады. 1. «Жүніс Шалқарбайұлының Мәшһүр-Жүсіптен сұрағы», 2. Жүсіп (негізінде Жүніс – А.Қ.) Шалқарбайұлына Мәшһүр-Жүсіптің жауабы. Жинақты ескі араб (хадим) жазуынан аударып, баспаға әзірлеп құрастырып, ғылыми түсініктеме беруші ф.ғ.к., доцент Ертай Жүсіпов. Қолжазба араб графикасымен жазылған, қазақша оқылады. Қолжазба жақсы сақталған. жүктеу/скачать 1.59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|