Мөлшер категориясының тарихи парадигмасы
жүктеу/скачать 5.92 Mb. Pdf көрінісі
|
| мөлшеріне байланысты образды ұғым метафоралауға негіз болған. Сол сөздің
тірек мағынасына айналған. Аталмыш сөздің мағынасы туралы Р.Сыздық былай дейді: «Байтақ сөзі бұл күндегі әдеби тілімізде «ұшы-қиыры жоқ кең» деген сын есімдік мағынада қолданылады. Ал Шалкиіздің бір толғауында: Алаштан байтақ озбаса, Сыпайшылық сүрмен-ді десе, мұндағы байтақ сөзінің семантикасы бөлекше. Байтақ бұрын қазақ тілінде зат есім мағынасында қолданылып, «белгілі бір жұрт, халық тұтастығы» («этникалық-территориялық бірлік»), яғни «ел, жұрт» деген ұғымды білдірген. Эпостық жырда өз ханына өкпелеп, қайырылмай кетіп бара жатқан батырға «кері қайт» деп өтіне келген адам: «Байтақ, бөліп береді, Падсалықты құр сәна» деп уәде береді. Мұндағы байтақ деп отырғаны – белгілі бір мекендегі белгілі бір ел, яғни кішігірім хандық. Бұл сөздің қазірде қолданылатын байтақ ел, байтақ жұрт деген тұрақты тіркестердің қалыптасуына себепкер болған. О баста байтақ ел, байтақ жұрт деген жеке сөздердің баламасы ретінде жұмсалған. Келе-келе байтақ сөзінің алғашқы мағынасы күңгірттеніп, «кең, ұшы-қиыры жоқ, барлық» деген мәнге ие болып қалған: байтақ дала – кең дала, байтақ өлке – кең өлке, ұлан-байтақ» [218, 96-97 бб.]. Ғалымның бұл 160 тұжырымын Бұқар жырау толғауларында кездесетін «Құбыла көшкен байтақтың ордасындай Бөгенбай» деген жолдары нақтылай түседі. Бұқар мұнда байтақ сөзін «ел-жұрт» мағынасында қолданып тұр. Ал қазір анықтауыш компонент ретінде кеңінен қолданыс табады. Заттық ұғымдар арқылы түзілетін мөлшерлік метафоралардың дені тақырыбы жағынан адамдарға қатысты айтылады да, адами қасиеттер мен халық саны басты құндылық ретінде метафоралы танымға арқау болады. Жыраулар поэзиясында кездесетін мөлшерлік метафораның ендігі бір шоғыры сын есім сөздерінің қатысымен жасалады. Сын есім сөздері басқа сөз таптарына қарағанда сезімдік мағынасы қоюлау, экспрессивті-эмоциялы болатындықтан, метафора түзуге оңтайлы келеді. Қазақ тілінде көбіне сапалық сын есімдер метафоралануға бейім келеді. Мысалы: 1. Кірмембес ауыр қолға бас болып, Күңіреніп күн түбіне жортқанмын!.. (Доспамбет, Айнала бұлақ басы тең, 32 б.); 2. Ақ табан ару торы ат жайлаған, Алдаспан ауыр қылыш байлаған (Шалкиіз жырау, Ер Шобан, 49 б.); 3. Тебірлерге қалғанда Теңселер сой-ды ауыр ноғай жұртыңыз! (Шалкиіз жырау, Би Темірді хаж сапарынан тоқтатуға айтқаны, 40 б.); 4. Арқасына ауыр намыс іс түссе, Ғазизлеген сұлтан жанын қара пұлға санар ма!.. (Шалкиіз жырау, Көгерген көн сынулар жайқалса, 37 б.); 5. Менің жасым тоқсан үш, Мұнан былай сөйлеуім Маған болар ауыр күш (Бұқар жырау, Абылай ханның қасында, 93 б.); 6. Ауыр қол жидырып алдырдың», Қалмаққа ойран салдырдың (Үмбетей жырау, Бөгембай өліміне, 76 б.). Берілген мысалдардағы ауыр қол, ауыр қылыш, ауыр ноғай жұрты, ауыр намыс, ауыр күш тіркестері – сапалық сын есімдерден жасалған метафоралар. Мұнда бір ғана ауыр сөзі әлденеше зат есімдермен тіркесу арқылы образды ұғым тудырып, ауыспалы мағынада жұмсалып тұр. Ауыр сөзінің ауыспалы мағынасының өзі бірнеше түрлі. Айталық, ауыр қол – «көп әскер», ауыр қылыш – «өткір, ажал шашқан қылыш», ауыр ноғай – «көп халық, қанатын кеңге жайған мықты ел», ауыр намыс – «жанға бататын, қатты намыстандыратын іс», ауыр күш – «қимыл-әрекеттің өте қиындауы» сынды әртүрлі ұғымдарды береді. Осы орайда ғалым Б.Хасанов: «Метафора – мағына масштабын кеңейтетін, сөздердің жаңаша қолданылуын туғызатын тәсіл», – деп дұрыс айтқан [215, 17 б.]. Бірақ бұл әртүрлі ауыспалы мағынаның тууына ортақ мотив бар, ол – «салмақ» ұғымы. Яғни бұл тіркестерде адамның қимыл-әрекетіне, жүйкесіне, сезіміне түсірер салмағы және өзге заттармен байланысында «салмақ» ұғымы семантикалық тірек. Бұл жер қайысқан қол тіркесінен де көрінеді. Мұнда айтылмақ басты ой – әскердің көптігі. Көркем мәтінде кез келген ұғым образдылықты қажет етеді. Тіркесте жердің белі есепсіз көп әскердің салмағын көтере алмай қайысқандай 161 бейне танытады. Көркем ойлаудың бұл жүйесі образ тудырады да, «салмақ» ұғымы «көптік» ұғымының семантикалық баламасы ретінде ауысып, метафора түзуге негіз болады. Аталмыш сөз туралы Р.Сыздық былай дейді: «Ауыр сөзі ертеректе жұрт, қол сөздерімен тіркесіп, «күшті, мықты, зор» деген мағыналарды берген. Бұл сөз көне және орта ғасырлардағы түркі ескерткіштерінде осы күнгідей салмаққа қатысты мағынасымен қатар, «многочисленный, драгоценный, сильный, уважаемый, доблестный» («көп, бағалы, күшті, қадірлі, мықты») деген мағыналарда да қолданылғаны көрінеді. Қазақ жыраулары да ауыр сөзін соңғы осы көрсетілген мағынада жұмсаған. Ол көбінесе жұрт, қол сөздерімен тіркесте келеді» [218, 95 б.]. Ғалым көрсеткендей, бұл сөз сонау ерте тарихи кезеңдерде- ақ метафоралануға бет алған сөздердің қатарына жатады. Әрі аталмыш сөздің әр тарихи кезеңдерде де өте белсенді қолданыста болғандығы байқалады. Бір қызығы, ауыр сөзі жыраулар поэзиясында көбіне Шалкиіз жырау лексикасына тән. Шалкиіз жырау осы сөз арқылы жасалған метафоралардың санын, мысалда көрсетілгендей (көрсетілмегендері де бар), әлденешеге арттырады. Ауыр сөзі арқылы түзілген метафоралардың Доспамбет пен Үмбетей жырауда тек ауыр қол түрі ғана кездессе, Бұқар жырауда қисапсыз қол деп келеді. Ал Ақтамберді жырау ұлы шерік қол деп береді. Бұл, бір жағы, өлең ағынының сұранысынан туған болса, екінші жағынан, шынымен де сөз қолданудың авторлық үлгісін көрсетеді. Әрі экспрессивті-эмоциялы мәні бар, жаугершілік, ерлік рухты танытатын сөз деп те айтуға болатындай. Кейде сын есімдер метафораланудың нәтижесінде мағынасы тұрақтанып, зат есімге, ал кейде зат есімдер сын есімге айналады. Яғни сөздердің мағына ауыстыруында түрлі аффикстер емес, көркемдік тәсілдердің де қызметі айрықша. Мысалы: 1. Еділ деген қиянға, Еңкейіп келдің тар жерге, Мұнда кеңес қылмадың (Асан қайғы, Қырында киік жайлаған, 23 б.); 2. Абылай алдында сен бітсең Құдандалы таныспын. Абылай алдында бітпесең, жүктеу/скачать 5.92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|