Мөлшер категориясының тарихи парадигмасы
жүктеу/скачать 5.92 Mb. Pdf көрінісі
|
| мен жұлдыз;
2) Тыңмаз йулдузлар түнмә-күндүз (ХШ, 106в-24) // Тынбас жұлдыздар күндіз-түні. Берілген мысалдарда -мә аффиксі көмектес септігінің немесе жалғаулық шылаулардың орнында жұмсалып, стильдік қызмет атқарса керек. Бірінші мысалда қосардың екінші сыңары күн болса, екінші мысалда ол күндүз түрінде ерін үндесімімен берілген. Бұлардың тағы түнлә-күндуз (ХШ, 21в-36), түнлә- күндіз (ХШ, 15в-18) деген түрлері де кездеседі. Мұнда да -мә аффиксінің орнына -лә беріледі. Біздіңше, мұндағы -лә аффиксінің қызметі -мә-мен ұқсас. Мұны А.Ибатовтың: «Түнлә (10): түнімен, түні бойы» деп беруі де дәйектейді [206, 215 б.]. Бұл қолданыс «Адам Ата мен Хауа Ана» қиссасында кеча уа күндүз (3) (АХ, 203/1-2) түрінде беріледі. Демек, бұл да аталған құрылымның арасына енген форманың жалғаулық шылау екенін нақтылай түседі. Ал қосардың екінші сыңары күндуз және күндіз түрінде беріледі. Бұлайша бір сөздің бір поэмада әлденеше нұсқада берілуі тілдің туыстас тілдер тобына жіктеле бастауының айқын көрінісі болса керек. Дей тұрғанмен, аталған сөздерде аздаған құрылымдық өзгешеліктер, кей қолданыстарда контекстік орны (өлең ырғағына байланысты) болғанмен, қай-қайсысының да семантикалық ерекшелігі бір- бірімен ұқсас. Ескерткіштерде мөлшер семантикасы күшейткіш үстеулердің қатысымен де жасалады. Нақтырақ айтқанда, күшейткіш үстеулер сын есімдермен қабыса байланысып, сол сындық мөлшерді асырмалау, күшейту семантикасын білдіреді. Осымен байланысты «Хусрау уа Шірін» поэмасында бәғайат // өте, хасә // тым, іңән // ең т.б. күшейткіш үстеулер кездессе, «Мұхаббатнамеде» мунаввар // ең жоғарғы (МН, А/7-8), хабибуллах // ең (МН, А/33), ким асрү // тым (МН, А/175) 125 т.б. күшейткіш үстеулер кездеседі. Бұлар контекстік қолданысына қарай «сын мөлшер» ұғымының ең жоғарғы шегін білдіреді. Мысалы: 1) Йігіт турмыш бәғайат татлы сөзлуг (ХШ, 75p-26) // Жігіт тұрған өте тәтті сөзді; 2) Йығыламағай хасә кім йар (ХШ, 70р-40) // Жыламағай тым ерекше ол жар; 3) Іңән дүшвар табылур біл саламат (ХШ, 49в-26) // Ең қиыны табылар бол саламат. Берілген мысалдардың біріншісінде бәғайат күшейткіш үстеуі татлы қатыстық сын есімінің ауыспалы сындық мағынасын одан сайын асырмалап, сөздің жағымдылық сапасының ең жоғарғы мөлшерін білдіріп тұр. Ал екінші мысалда хаса сөзі де ерекше сапалық сын есімінің сындық семантикасын ең жоғары шекте асырмалап тұр. Бұл сөздің мағынасын А.Ибатов та: «Хасә (3): аса, тым, ерекше», – деп түсіндіреді [206, 233 б.]. Ал мұның қазіргі қазақ тіліндегі қас сұлу, қас батыр тіркестік қолданыстарындағы қас сөзімен түбірлес екені байқалады. Сондай-ақ Абайдың «Қансонарда бүркітші шығады аңға» деген өлеңінің «Ұқсайды хаса сұлу шомылғанға» деп келетін жолдарындағы хаса сөзі де осы хасә сөзімен бір және неғұрлым бастапқы тұлғасын сақтай қолданылған. Үшінші мысалдағы іңән күшейткіш үстеуі де қазіргі қазақ тіліндегі ең сөзінің әуелгі тұлғасы, түп негізі тәрізді. Редукцияға ұшырап, бір буыны ғана (ең) қалғанға ұқсайды. Ал контексте іс-әрекеттің қиындық деңгейінің ең жоғарғы мөлшерін білдіріп тұр. А.Ибатов та бұл сөздің мағынасын: «Іңән: ең, өте, тым», – деп түсіндіреді [206, 251 б.]. Қыпшақ ескерткіштерінде мөлшер семантикасы синтаксистік модельдер арқылы да беріледі. Бұған негізгі сөздер мен көмекші сөздер, сондай-ақ морфологиялық формалар қатысып, біртұтас синтаксистік байланысқа түседі. Мұнда негізгі синтаксистік байланыс көмекші сөздер мен синтетикалық формалардың арасында құрылады. Сондықтан синтаксистік модельдерде көмекші сөздердің мөлшерлік семантика тудырудағы қызметі айрықша. «Хусрау уа Шірін» поэмасында ічіндә // ішінде, ічрә // ішінде, ішін // ішінде көмекші сөздері мен кәдін // кейін, тегі // дейін сияқты шылаулар кездеседі. Мұнда тегі // жүктеу/скачать 5.92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|