Мөлшер категориясының тарихи парадигмасы
Екінші тарау бойынша қорытынды
жүктеу/скачать 5.92 Mb. Pdf көрінісі
|
|
Екінші тарау бойынша қорытынды Түркілік кезеңдегі тілдік материалдарды зерттеуге арналған еңбектердің көпшілігі «мөлшер» ұғымын «сандық» ұғымдармен теңестіріп, көптік категория шеңберінде қарастырады. Алайда бұлар – бірі сандарды семантикалық өзек ететін, екіншісі тіресімдік қатар құрайтын шамаларды негіз ететін екі бөлек ұғымдар. Сондықтан бұл екі ұғым бір-бірінен бөлек қаралып, арнайы сөз етілуі керек. Көне түркі ескерткіштері мен орта түркі ескерткіштерінде (МҚ, ХШ, АХ, МН) мөлшер семантикасы лексикалық деңгейде кеңінен көрініс табады. Бұлар негізінен «қашықтық», «уақыт», «салмақ», «көлем» ұғымдарын білдіретін сапалық сын есім, сан есім, есімдік және үстеу сөздерінің кейбір мағыналық топтары болып келеді. Сапалық сын есімдер көбіне заттардың сандық шамасының көп не аздығын, заттардың орналасуының тік және көлденең бағыттағы қашықтығын, сондай-ақ «көлем», «салмақ» ұғымдарын береді. Олар мәні жағынан нақты мөлшерлік мәнді емес, сипаттамалы болып келеді. Ескерткіштерде мөлшер семантикасы есімдіктің сілтеу есімдігі, жалпылау есімдіктері сияқты мағыналық топтары арқылы беріледі. Бұлар белгілі мөлшерлік шаманың орнына ауысып жұмсалады. Ал күшейткіш үстеулер дербес тұрып немесе кейбір атауыш сөздермен тіркесіп келіп, күшейтпелі мөлшер семантикасында жұмсалады. М.Қашқаридың «Диуани лұғат-ит-түрік» еңбегінде «қашықтық» ұғымын білдіретін тілдік бірліктер көне түркі ескерткіштерінен әлдеқайда көп кездеседі. Сондай-ақ көне түркі ескерткіштерінде нақты өлшемдік мәндегі өлшем бірліктер тіптен аз болса, «Диуани лұғат-ит-түрік» еңбегінде өлшем бірліктер көптеп кездеседі және олардың көпшілігі соматизмдер болып келеді. Мұның себебі «Диуани лұғат-ит- түрік» кәдімгі толыққанды сөздік болғандықтан, онда белгілі ұғым шеңберіндегі лексикалық бірліктер толықтау қамтылғандықтан болса керек. Ал қыпшақ ескерткіштерінде (ХШ, АХ, МН) «сандық мөлшер», «сапалық мөлшер», «уақыт» ұғымын білдіретін лексикалық бірліктердің саны көбірек. Мұны біз аталған ескерткіштердің тақырыптық, мазмұндық ерекшелігіне байланысты деп білеміз. 131 Түркілік кезеңде «мөлшер» ұғымы морфологиялық деңгейде де кеңінен көрініс табады. Көне түркі ескерткіштерінде мөлшер семантикалы синтетикалық формалар біршама. Нақтырақ айтқанда, -мыз, -міз, -дымыз, -тіміз (-мыз, -міз, - тық, -тік) аффикстері сандық көптікті, -сыз, -сіз // -лығ, -ліг (-сыз, -сіз // -лы, -лі, -ты, -ті) антоним аффикстері белгілі заттың сандық әрі шамалық көптігі мен жоқтығын, аздығын білдіреді. Ал екі кезеңде де бірдей кездесетін -тег (-дай, - дей, -тай, -тей) аффиксі салыстыру мәнді мөлшерлік семантиканы, -са, -ча, чә, -че (-ша, -ше) аффиксі бір зат пен екінші заттың көлемін, мөлшерін ұқсату, қимыл-қозғалыс шамасын салыстыру семантикасын береді. Орта түркі дәуіріне жататын «Диуани лұғат-ит-түрік» еңбегінде өлшем бірліктер жиі кездеседі дедік. Осыған орай түрлі өлшемдік ұғымдарды тудыратын -ым, -ім, -ұм, -үм, -ум, -ам (-ым, -ім) аффикстері аса өнімді жұрнақтардың қатарына жатады. Сондай-ақ аталған кезеңде -рақ, -ырақ (-рақ, -рек, -ырақ, -ірек, -рәк, -ірәк) аффикстері заттардың сан, сапалық мөлшерін салыстыру семантикасында жұмсалса, -лығ, - ліг, -лұғ, -лүг (-лы, -лі, -ды, -ді, -ты, -ті) аффиксі барлық, тәндік, молдық семантикасында қолданылады. Ал қыпшақ ескерткіштерінде мөлшер семантикасын білдіретін синтетикалық формалардың ішінде -ым, -ім және зат есімнен сын есім тудырушы (-лы, -лі, -ды, -ді, -ты, -ті) формалар аса белсенді қолданыста емес. Десе де, аталған аффикстердің бұдан да кең сөзжасамдық қызметі мен семантикалық өрісін осы кезеңдер бойынша сақталған тілдік деректер толыққанды ашып бере алмайды. Түркілік кезеңде «мөлшер» ұғымы синтаксистік деңгейде де кеңінен көрініс табады. Мұнда мөлшер семантикасы негізінен тіркестер, синтаксистік конструкциялар, синтаксистік модельдер арқылы беріледі. Көне түркі ескерткіштерінде аталған тәсілдердің барлығы кездескенімен, мазмұны жағынан бай емес. Ал «Диуани лұғат-ит-түрік» еңбегінде мөлшерлік конструкциялар көптеп кездеседі, мазмұны жағынан да бай және көбіне дене мүшеге қатысты бірліктер болып келеді. Оларды лексика-грамматикалық ерекшеліктеріне қарай өлшеуіш соматизмдер, шамалауыш соматизмдер деген семантикалық топтарға жіктеуге болады. Дәл осы конструкциялар мөлшер категориясының даму иерархиясын және ұлт пен этностың дүниені тану ерекшелігін, тіл мен ойлаудың тым ежелгі қалпын танытады. «Диуани лұғат-ит-түрікте» түрлі өлшем бірліктер де көптеп кездеседі. Өлшем бірліктер – тілдің ең актив қабатында өмір сүретін, тілді тұтынушы халыққа барынша танымалдығымен, түсініктілігімен ерекшеленетін сөздер тобы. Сондай-ақ ол халықтың рухани кеңістігіндегі ең қажетті ұғымдарды сипаттайды. Осыған негізделгенде, ерте, орта ғасырдағы түркі тілі өлшем бірліктер жүйесі қалыптасқан, кең қолданысқа түскен қуатты тіл екендігі айқындалады. «Мөлшер» категориясы көне түркі кезеңінде-ақ тәсілдері мен лексика- грамматикалық формалары қалыптасып, толыққанды категориялық деңгейге жеткен. Мөлшер семантикасының түркілік кезеңдегі құрылымдануы мен грамматикалық формаға енуі көбіне қазіргі қазақ тілімен сәйкес келіп отырады. Бұл қазақ тілі көне түркі тілінің элементтерін көбірек сақтаған мұрагер тіл екенін нақты айғақтайды. |