Мөлшер категориясының тарихи парадигмасы
М.Қашқаридың «Диуани лұғат-ит-түрік» еңбегіндегі мөлшер
жүктеу/скачать 5.92 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 1) М.Қашқаридың «Диуани лұғат-ит-түрік» еңбегіндегі мөлшер семантикасының морфологиялық деңгейдегі көрінісі
|
2. М.Қашқаридың «Диуани лұғат-ит-түрік» еңбегіндегі мөлшер семантикалы грамматикалық формалар Жалпытілдік мөлшер категориясында «мөлшерлік семантика» өрісінің бір бөлігін грамматикалық деңгей құрайды. М.Қашқаридың «Диуани лұғат-ит- түрік» еңбегінде мөлшер семантикасын білдіретін грамматикалық бірліктер де көптеп кездеседі. Тілдің грамматикалық деңгейінің өзі морфологиялық және синтаксистік деңгейді қамтитыны белгілі. Сонымен қатар соңғы жылдары тілдің тағы бір деңгейі ретінде сөзжасам алынады. Мөлшерлік семантиканың жасалуына негізінен сөз тудырушы емес, форма тудырушы қосымшалар қатысады. Кейбір арнайы мөлшерлік бірліктерді тудырушы сөзжасамдық жұрнақтардың өзі (-ым/-ім) тіркес құрамында келіп, синтаксистік байланысқа түспей, мөлшерлік семантика бере алмайды. Сондықтан кейбір сөзжасамдық бірліктер синтаксистік деңгейде сөз болады. Осы арада мынаны ескерте кету керек, М.Қашқари сөздігінен грамматикалық формаларға мысал кездесе қоймайды. Өйткені сөздікте, негізінен, лексикалық бірліктер енгізілген. Бұл туралы ғалымның өзі де: «Әрбір тайпаның тілінен сөз жасауға негіз болатын түбір сөздерді алдым», – деп ескертеді [97, 33 б.]. Сол себепті сөздікте кездесетін аффикстердің грамматикалық мағынасын мысалдар арқылы жан-жақты ашуға қиындық туады. Сөздердің мағынасын ашу үшін енгізілген өлең-жырлар мен нақылдардан аздаған мысалдар табылмаса, сөйлем, контекс деңгейінде мысал келтіру қиын. Сондықтан синтетикалық формалардың мөлшерлік семантика беру ерекшелігіне сөздіктегі түсіндірмесі және қазіргі қазақ тілі мен көне түркі тіліндегі дәл сол формалармен салыстыру негізінде талдау жасалады. 87 1) М.Қашқаридың «Диуани лұғат-ит-түрік» еңбегіндегі мөлшер семантикасының морфологиялық деңгейдегі көрінісі Сөздікте мөлшерлік семантика морфологиялық деңгейде мынадай грамматикалық, синтетикалық формалар арқылы беріледі: -Тег аффиксі салыстыру мәнді мөлшерлік семантиканы білдіреді. М.Қашқари сөздігінде бұған мынадай түсіндірме берілген: Тег // – тай / – дай – ұқсату қосымшасы: ол андағ тег // ол сондай секілді; ол анандай (МҚ, Т 3 -216). Аталған аффикс қазақ тіліндегі -дай, -дей, -тай, -тей функционалды қосымшасына сәйкес келеді және жай ғана ұқсату семантикасын білдірмейді: бір зат пен екінші затты көлемі, салмағы, ауданы, ұзын-қысқалығы, түрлі сындық, сапалық, мөлшерлік белгілеріне қарай теңестіреді; бір құбылыс пен екінші құбылысты көріну сипатына қарай ұқсастырады; бір қимыл-әрекет пен екінші қимыл-әрекетті жылдамдығы, күші, ауқымы, уақыты, түрлі шамалық белгілеріне қарай салыстырады. Қай жағынан алсақ та заттар мен құбылыстарды мөлшерлік тұрғыдан салыстыра сипаттайды. Заттар мен заттарды мөлшерлік тұрғыдан сипаттағанда кейде образды мөлшерлік мағына да тудырады. «-Тег» аффиксі көне түркі тілінде де «-тег» формада кездеседі және оның семантикалық ерекшеліктері де ұқсас. Ал ДТС-те бұл аффикстің семантикалық ерекшелігі былайша түсіндіріледі: «TEG послелог: 1. Как, словно, будто, подобно; 2. В сочетонии с глагольными формами вражает сравнение и соответствует по значению сравнительному союзу и частице как, как будто» [188, с. 546]. Аталған қосымша қазақ тілінің тарихи қабаттарының бәрінде кездеседі және әр кезеңдерде семантикалық өрісінде аздаған айырмашылықтар болмаса, барлық кезеңде бірдей мөлшерлік мәнде жұмсалады (132-беттегі 4-кестеге қараңыз). -Ча/-че аффиксі де салыстыру мәнді мөлшер семантикасын білдіреді. М.Қашқари сөздігінде бұл формаға мынадай түсіндірме берілген: -ча/ -че – ұқсату, баламалау қосымшасы. Бұл араб тіліндегі «г» сынды ұқсату, мезгеу жүктеу/скачать 5.92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|